Har qanday nutq tovushlarining artikulyasiyasi 3 bosqichdan tarkib topadi. a) birinchi bosqich – ekskursiya (hozirlanish); b) ikkinchi bosqich – o’rta holat, ish holati; v) uchinchi bosqich – rekursiya talaffuzning qaytishi. Masalan, «b» tovushini hosil qilish uchun shu tovushni hosil qilishda ishtirok etuvchi nutq organlari talaffuzga tayyorlanadi. Bunda ustki lab bilan pastki lab jipslashib o’pkadan kelayotgan havoni to’sadi, bir zum tuxtalishdan so’ng nutq organlari asl holiga qaytadi.
Har qanday nutq tovushlarining artikulyasiyasi 3 bosqichdan tarkib topadi. a) birinchi bosqich – ekskursiya (hozirlanish); b) ikkinchi bosqich – o’rta holat, ish holati; v) uchinchi bosqich – rekursiya talaffuzning qaytishi. Masalan, «b» tovushini hosil qilish uchun shu tovushni hosil qilishda ishtirok etuvchi nutq organlari talaffuzga tayyorlanadi. Bunda ustki lab bilan pastki lab jipslashib o’pkadan kelayotgan havoni to’sadi, bir zum tuxtalishdan so’ng nutq organlari asl holiga qaytadi.
Artikulyasiyada 2 hodisa – artikulyasiya o’rni va usuli muhim rol o’ynaydi. Artikulyasiya o’rni deganda – tovush hosil qilishda ishtirok etuvchi nutq a’zosi yoki shu a’zoning faol ishtirok etayotgan qismi tushuniladi. Masalan, m, n, d, t, z, s tovushlari til oldi qismining tish yoki milkka tegishi va yaqinlashuvidan hosil bo’ladi va til oldi undoshlari deb yuritiladi.
Nutq a’zolari hosil qilgan to’siqdan havo oqimining portlab yoki sirg’alib titrab o’tishi – artikulyatsiya usulini ifodalaydi. Nutq a’zolarining tuzilishi va nutq tovushlarining artikulyasiyasi anatomik-fiziologik aspektda o’rganiladi.
Fonetik birliklarning fizik tabiatiga tovushning balandligi kuchi, tembri, cho’ziqligi kiradi va ular fonetikaning fizik-akustik aspektida o’rganiladi.
Tovushning balandligi vaqt birligi ichidagi (masalan, 1 sekundda) tebranish miqdoriga bog’liq bo’ladi. Tebranish qancha ko’p bo’lsa tovush shuncha baland, kam bo’lsa past chiqadi. Tebranayotgan jismning, masalan – un paychalarining tinch holatdagi nuqtadan ikki qarama-qarshi tomonga bir marta borib kelishi bitta to’la tebranish hisoblanadi va bu bir gers deyiladi. Insonning eshitish qobiliyati 16 gersdan (infratovush) 2000 gersga (ultratovush). Insonning eng past tovushi bas (40 gers), eng baland tovushi esa soprano (170 gers) deyiladi. Tovushning baland-pastligi melodikani, melodika esa gapning ifoda maqsadiga yoki emosionallikka ko’ra turlarini yuzaga keltiradi.
Tovushning balandligi vaqt birligi ichidagi (masalan, 1 sekundda) tebranish miqdoriga bog’liq bo’ladi. Tebranish qancha ko’p bo’lsa tovush shuncha baland, kam bo’lsa past chiqadi. Tebranayotgan jismning, masalan – un paychalarining tinch holatdagi nuqtadan ikki qarama-qarshi tomonga bir marta borib kelishi bitta to’la tebranish hisoblanadi va bu bir gers deyiladi. Insonning eshitish qobiliyati 16 gersdan (infratovush) 2000 gersga (ultratovush). Insonning eng past tovushi bas (40 gers), eng baland tovushi esa soprano (170 gers) deyiladi. Tovushning baland-pastligi melodikani, melodika esa gapning ifoda maqsadiga yoki emosionallikka ko’ra turlarini yuzaga keltiradi.
Nutq tovushlarining kuchi o’pkadan chiqayotgan havo oqimining qarshilik ko’rsatayotgan nutq organlariga kuch bilan urilishiga bog’liq. Bu kuchlanish qanchalik shiddatli bo’lsa tebranish darajasi shunchalik keng, tovush ham shuncha kuchli bo’ladi. tebranish kengligi (amplituda) qancha qisqa bo’lsa, tebranish ko’p va tez (ovoz ingichka va baland) amplituda uzun bo’lsa, tebranish kam va sekin (tovush yug’on va past) bo’ladi. tovush kuchi detsibal bilan o’lchanadi. Odam uchun 130 detsibaldan ortiq kuchdagi tovush quloqqa og’riq beradi. Tovush kuchining nutqdagi axamiyati zarb o’rg’usini ifodalashda namoyon bo’ladi.
Nutq tovushlarining tembri tovushlarning asosiy ton va yordamchi tonlardan tarkib topishidir. Tovush tembri (buyoqdorligi)ning turli xil bo’yoqlarga (formantlarga) ega bo’lishida bo’g’iz xalqum, og’iz va burun bo’shliqlari va ularning turli shakllarga kirishi rezonatorlik vazifasini bajaradi. Tovush tembri unli tovushlar
uchun muhim, chunki hamma unli fonemalar ovozdan iborat bo’lib, ular bir-biri bilan tovush tembri orqali farqlanadi.
