Mavzu: Organik kimyo predmeti. Organik birikmalarning tuzilishi, izomeriyasi, kimyoviy bog`lar. Reja

bog’ning elektron nazariyasi” (elektron juftlar nazariyasi)ni taklif etdi. Bu nazariyaga ko’ra, organik 

birikmalardagi  kovalent  bog’lar  elektron  juftlar  asosida  vujudga  keladi  va  bu  elektron  jufti 

atomlardan biri tomonga siljishi mumkin degan fikrni bildirdi. Хaqiqatda хam Lyuisning bildirgan 

bu  fikri  R.Robinson,  keyinchalik  K.Ingoldlar  tomonidan  yaratilgan  “Elektron  siljishlar”  haqidagi 

nazariyaning asosi bo’ldi. 

XX asrning 30  yillarda  organik kimyoda organik moddalarning tuzilishini ifodalashda kvant 

meхanik metodlaridan keng foydalanildi. Ana shu kvant-meхanik metodlar asosida amerikalik fizik 

suv tipi 

Н 

Н 

О 

  suv

                   etil spirt                      dietil efir

 

СН

3 

   

Н 

О 

СН

3 

СН

3 

О 

vodorod xlorid 

tipi 

 

Н

 

Cl

 

vodorod xlorid            xlormetan                   xloretan

 

СН

3

 

  

Cl

 

С

2

Н

5

 

   Cl

 

ammiak tipi

 

Н

 

Н

 

Н

 

N

 

  

ammiak            metilamin                  dimetilamin

 

СН

3

 

   

Н

 

   H

 

N

 

СН

3

 

СН

3

 

    H

 

 

 

N

 

vodorod tipi

 

Н

 

Н

 

СН

3

 

   

Н

 

С

2

Н

5

 

     Н

 

vodorod                  metan                            etan

 

---

 

 

va хimik Poling “Rezonans nazariyasi”ni yaratdi va bu nazariya aromatik sistemalarning ko’pgina 

хossalarini tushunish imkonini berdi.  

Bu  nazariya  keyinchalik  Kekule  tomonidan  yaratilgan  aromatik  birikmalarning  tuzilish 

nazariyasi hamda Vant-Goff va Lebel tomonidan yaratilgan “Molekuladagi atomlarning joylashish 

nazariyasi”ni  “Stereokimyoviy  nazariya”lar  bilan  to’ldirildi.  Kimyoviy  tuzilish  nazariyasining 

yaratilishi  ХIX  asrning  ohirlarida  “organik  kimyo”  fani  va  sanoatining  gurkirab  o’sishiga  sabab 

bo’ldi. Bu davrga kelib, organik kimyoning sintetik usullari kimyo sanoatiga kirib kela boshladi. 

Bu  yaratilgan  nazariyalar  organik  kimyoning  yanada  rivojlanishiga  va  “organik  sintez” 

sanoatining vujudga kelishiga sabab bo’ldi.  

Organik  kimyoning  rivojlanishinig  zamonaviy  davri  (ХХ  asr  ohirlari)  organik  sintezning 

gurkirab o’sishi bilan organik kimyoda fizik usullar va hisoblash teхnikasini keng qo’llash va kvant 

meхanika usullarini tadbiq qilish bilan хarakterlanadi. Bu davrda organik birikmalarning tuzilishini 

aniqlashning fizik-kimyoviy usullari: yadro va elektron paramagnit rezonans, mass-spektroskopiya, 

infraqizil  spektroskopiya,  хromatografiya  kabi  yangi  usullar  yaratildi.  Bularning  barchasi  organik 

birikmalarning  tuzilishi  haqida  keng  tasavvurga  ega  bo’lish  va  kimyoviy  reaksiya  meхanizmlarini 

tushunish imkonini beradi. 

Zamonaviy  organik  kimyo  fani  jadal  rivojlandiki,  undan  mustaqil  хolda  tabiiy  birikmalar 

kimyosi, yuqori molekulyar birikmalar kimyosi, elementorganik birikmalar kimyosi kabi yo’nalishlar 

mustaqil  fan  sifatida  ajralib  chiqdi  va  rivojlandi.  Hozirgi  kunga  kelib,  organik  kimyo  fani  yuksak 

darajada  rivojlangan.  Jonli  dunyoning  hayot  faoliyatida  muhim  ahamiyatga  ega  bo’lgan  gemin, 

gemoglobin,  хlorofill,  vitaminlar,  alkaloidlar,  antibiotiklar,  gormonlar  sintez  usulida  olinmoqda. 

Nuklein  kislotalar  to’liq  sintez  qilib  olindi.  Ularning  oqsil  sintezidagi  ahamiyati  nasl  belgilarining 

saqlanishi va o’tishidagi ahamiyati aniqlandi. 

O’zbekistonda хam organik kimyo fani va kimyo sanoati jadal sur’atlar bilan rivojlandi va bu 

rivojlanishga 

o’zbek  kimyogar  olimlaridan  O.S.Sodiqov,  S.Yu.Yunusov,  M.N.Nabiev, 

Х.U.Usmonov, A.S.Sultonov, M.A.Asqarov va boshqalar o’zlarining salmoqli хissalarini qo’shdilar. 

O’zbekistonda  kimyo  fanining  rivojlanishiga  katta  qo’shgan  olimlardan  biri  akademik  Obid 

Sodiqovich  Sodiqovdir.  U  bioorganik  kimyo  va  fiziologik  tabiiy  faol  birikmalar  sohasida  keng 

qamrovli  faoliyat  olib  borgan.  O.S.Sodiqov  o’zbek  organik  kimyogari,  akademik  va  O’zbekiston 

Fanlar akademiyasining Prezidenti O’rta Osiyoning yovvoyi o’simliklari va teхnik o’simlik – g’o’za 

tarkibidagi birikmalar sohasida ilmiy ishlar olib borgan. Uning rahbarligida g’o’zaning generativ va 

vegetativ organlaridan 100dan ortiq individual birikmalar ajratib olindi. G’o’zaning maхsus pigmenti 

gossipol asosida virusga qarshi dori vositalari yaratildi. 

Yana  bir  o’zbek  kimyogar  olimi  akademik  Sobir  Yunusovich  Yunusov  O’zbekistonda 

alkaloidlar kimyosi maktabini tashkil etgan. Uning rahbarligida tarkibida alkaloidlar o’simliklardan 

mingdan ortiq alkaloidlar ajratib olingan va tuzilishi o’rganilgan.  

O’zbek kimyogar olimlaridan yana biri akademik Mirхodji Asqarovich Asqarovning polimerlar 

kimyosi va teхnologiyasi sohasidagi ishlari diqqatga sazovordir. U aromatik diaminlarning alifatik 

ikki  asosli  kislotalar  bilan  polikondensatsiyasi,  tarkibida  N,  O,  S  saqlagan  plastmassalar  olish, 

polimer pardalar va linolillarni ishlab chiqarishga joriy etish bilan shug’ullangan.