Mavzu: Platon ontologiyasining teistik (metafizik) jihatini Timey dialogidagi g’oyalari asosida tahlil etish

Mavzu: Platon ontologiyasining teistik (metafizik) jihatini Timey dialogidagi g’oyalari asosida tahlil etish.

Reja:

1. 
   Platon falsafasi.
   
2. 
   Platonning teologiyasi.
   
3. 
   Platonning kosmik ta’limoti.Timey dialogida bayoni.
   
4. 
   Platonning bilish nazariyasi.
   

Dunyoning buyuk mutafakkirlaridan bo’lgan Platon er.avv. 427 yilda Afrikadan uncha uzoq bo’lmagan Yeginda Ariston oilasida tug’ilgan. Uni avval Aristokl deb atashgan, gavdali bo’lgani uchun keyinchalik Platon degan nom berishgan deyishadi (Diogen ma‘lumoti bo’yicha). Otasi–Ariston avlodi bo’yicha taniqli qonunshunos Solon qarindoshlariga borib taqaladi. Ona urug’i bo’yicha afinaning siyosiy arbobi, keyinchalik ―tiran Kritiyga ham borib tutashadi. Aytishlariga qaraganda, aynan shu Kritiy Platonni Sokrat shogirdlari qatoriga qo’shgan. Platon dastlab badiiy adabiyot, tasviriy san‘at, musiqaga qiziqqan. Keyinchalik shu sohada orttirgan tajribalari falsafiy ijodida yordam bergan. Rivoyatlarga qaraganda Platon falsafa bilan shug’ullanishini kech boshlagan. Falsafa bo’yicha dastlabki ustozi Kratil bo’lgan (Sokratga qadar). Kratil Geraklit falsafasi davomchisi sifatida Dunyoning buyuk mutafakkirlaridan bo’lgan Platon er.avv. 427 yilda Afrikadan uncha uzoq bo’lmagan Yeginda Ariston oilasida tug’ilgan. Uni avval Aristokl deb atashgan, gavdali bo’lgani uchun keyinchalik Platon degan nom berishgan deyishadi (Diogen ma‘lumoti bo’yicha). Otasi–Ariston avlodi bo’yicha taniqli qonunshunos Solon qarindoshlariga borib taqaladi. Ona urug’i bo’yicha afinaning siyosiy arbobi, keyinchalik ―tiran Kritiyga ham borib tutashadi. Aytishlariga qaraganda, aynan shu Kritiy Platonni Sokrat shogirdlari qatoriga qo’shgan. Platon dastlab badiiy adabiyot, tasviriy san‘at, musiqaga qiziqqan. Keyinchalik shu sohada orttirgan tajribalari falsafiy ijodida yordam bergan. Rivoyatlarga qaraganda Platon falsafa bilan shug’ullanishini kech boshlagan. Falsafa bo’yicha dastlabki ustozi Kratil bo’lgan (Sokratga qadar). Kratil Geraklit falsafasi davomchisi sifatida tanilgan bo’lib, u olamda abadiy harakat mavjudligini, to’xtovsiz o’zgarishlar sodir bo’lib turishini ta‘kidlagan. Geraklitning daryoga ikki marta tushib bo’lmaydi degan fikrini, hatto bir marta ham tushib bo’lmaydi, degan mulohaza bilan to’ldirgan. Ana shuning uchun ham predmetni aniq bir nom bilan aytib bo’lmaydi: predmet tez o’zgarib, boshqa predmetga aylanib qoladi va demak, avvalgi nomiga mos kelmay qoladi. Platon ustozining bu mulohazasi ustidan istezoli kulib, predmetni nomi bilan atash kerak emas, uni shunchaki qo’l bilan ko’rsatib qo’ya qolish kerak, degan. Sokrat o’lgan yili (er.avv. 339) Platon Afinadan chiqib ketib, o’n ikki yil chetda yuradi. Bu davrda u Misr, Janubiy Italiya va Sisiliyada bo’ladi. U yerlarda Misr dinlari, grek matematiklari, astranomlari, Yevdoks bilan Fedr, pifagorchilar bilan tanishadi (Arxit so’zlari). Arxit davlat arbobi, olimmatematik, fizik, mexanik bo’lgan. Geometriyachi olim sifatida uni Fasoslik Modam va Afinalik Teetetlar hurmat qilishgan. IV asr boshida Platon Sisiliyaga o’tadi. U yerda, Dionisiya saroyida ―mim « san‘ati rivoj topgan edi. Platon o’z dialoglari parsonajlarining individual mahoratini ana shundan o’rgangan bo’lishi mumkin deb taxmin qilinadi. 387 yili, 40 yoshida Platon Afinaga qaytadi. Qahramon Akadem chakalakzor (daraxtzor)ida o’z maktabini tashkil etadi, u Platon Akademiyasi deb nom oladi. Bu Akademiya o’quvchilarining bir qismi ilm bilan shug’ullansa, boshqa bir qismi siyosiy faoliyatga tayyorlanar edi. Akademiyada matematika, keyinchalik falsafa bilan shug’ullanish, ilmiy ishlar olib borish yaxshi yo’lga qo’yilgan edi. Dunyoning buyuk mutafakkirlaridan bo’lgan Platon er.avv. 427 yilda Afrikadan uncha uzoq bo’lmagan Yeginda Ariston oilasida tug’ilgan. Uni avval Aristokl deb atashgan, gavdali bo’lgani uchun keyinchalik Platon degan nom berishgan deyishadi (Diogen ma‘lumoti bo’yicha). Otasi–Ariston avlodi bo’yicha taniqli qonunshunos Solon qarindoshlariga borib taqaladi. Ona urug’i bo’yicha afinaning siyosiy arbobi, keyinchalik ―tiran Kritiyga ham borib tutashadi. Aytishlariga qaraganda, aynan shu Kritiy Platonni Sokrat shogirdlari qatoriga qo’shgan. Platon dastlab badiiy adabiyot, tasviriy san‘at, musiqaga qiziqqan. Keyinchalik shu sohada orttirgan tajribalari falsafiy ijodida yordam bergan. Rivoyatlarga qaraganda Platon falsafa bilan shug’ullanishini kech boshlagan. Falsafa bo’yicha dastlabki ustozi Kratil bo’lgan (Sokratga qadar). Kratil Geraklit falsafasi davomchisi sifatida tanilgan bo’lib, u olamda abadiy harakat mavjudligini, to’xtovsiz o’zgarishlar sodir bo’lib turishini ta‘kidlagan. Geraklitning daryoga ikki marta tushib bo’lmaydi degan fikrini, hatto bir marta ham tushib bo’lmaydi, degan mulohaza bilan to’ldirgan. Ana shuning uchun ham predmetni aniq bir nom bilan aytib bo’lmaydi: predmet tez o’zgarib, boshqa predmetga aylanib qoladi va demak, avvalgi nomiga mos kelmay qoladi. Platon ustozining bu mulohazasi ustidan istezoli kulib, predmetni nomi bilan atash kerak emas, uni shunchaki qo’l bilan ko’rsatib qo’ya qolish kerak, degan. Sokrat o’lgan yili (er.avv. 339) Platon Afinadan chiqib ketib, o’n ikki yil chetda yuradi. Bu davrda u Misr, Janubiy Italiya va Sisiliyada bo’ladi. U yerlarda Misr dinlari, grek matematiklari, astranomlari, Yevdoks bilan Fedr, pifagorchilar bilan tanishadi (Arxit so’zlari). Arxit davlat arbobi, olimmatematik, fizik, mexanik bo’lgan. Geometriyachi olim sifatida uni Fasoslik Modam va Afinalik Teetetlar hurmat qilishgan. IV asr boshida Platon Sisiliyaga o’tadi. U yerda, Dionisiya saroyida ―mim san‘ati rivoj topgan edi. Platon o’z dialoglari parsonajlarining individual mahoratini ana shundan o’rgangan bo’lishi mumkin deb taxmin qilinadi. 387 yili, 40 yoshida Platon Afinaga qaytadi. Qahramon Akadem chakalakzor (daraxtzor)ida o’z maktabini tashkil etadi, u Platon Akademiyasi deb nom oladi. Bu Akademiya o’quvchilarining bir qismi ilm bilan shug’ullansa, boshqa bir qismi siyosiy faoliyatga tayyorlanar edi. Akademiyada matematika, keyinchalik falsafa bilan shug’ullanish, ilmiy ishlar olib borish yaxshi yo’lga qo’yilgan edi.
tanilgan bo’lib, u olamda abadiy harakat mavjudligini, to’xtovsiz o’zgarishlar sodir bo’lib turishini ta‘kidlagan. Geraklitning daryoga ikki marta tushib bo’lmaydi degan fikrini, hatto bir marta ham tushib bo’lmaydi, degan mulohaza bilan to’ldirgan. Ana shuning uchun ham predmetni aniq bir nom bilan aytib bo’lmaydi: predmet tez o’zgarib, boshqa predmetga aylanib qoladi va demak, avvalgi nomiga mos kelmay qoladi. Platon ustozining bu mulohazasi ustidan istezoli kulib, predmetni nomi bilan atash kerak emas, uni shunchaki qo’l bilan ko’rsatib qo’ya qolish kerak, degan. Sokrat o’lgan yili (er.avv. 339) Platon Afinadan chiqib ketib, o’n ikki yil chetda yuradi. Bu davrda u Misr, Janubiy Italiya va Sisiliyada bo’ladi. U yerlarda Misr dinlari, grek matematiklari, astranomlari, Yevdoks bilan Fedr, pifagorchilar bilan tanishadi (Arxit so’zlari). Arxit davlat arbobi, olimmatematik, fizik, mexanik bo’lgan. Geometriyachi olim sifatida uni Fasoslik Modam va Afinalik Teetetlar hurmat qilishgan. IV asr boshida Platon Sisiliyaga o’tadi. U yerda, Dionisiya saroyida ―mim san‘ati rivoj topgan edi. Platon o’z dialoglari parsonajlarining individual mahoratini ana shundan o’rgangan bo’lishi mumkin deb taxmin qilinadi. 387 yili, 40 yoshida Platon Afinaga qaytadi. Qahramon Akadem chakalakzor (daraxtzor)ida o’z maktabini tashkil etadi, u Platon Akademiyasi deb nom oladi. Bu Akademiya o’quvchilarining bir qismi ilm bilan shug’ullansa, boshqa bir qismi siyosiy faoliyatga tayyorlanar edi. Akademiyada matematika, keyinchalik falsafa bilan shug’ullanish, ilmiy ishlar olib borish yaxshi yo’lga qo’yilgan edi.
Er.avv.367 yili Dionisiy II hokimiyat tepasiga kelgandan keyin uning maslahatchisi Dion Platonni Sisiliyaga taklif etadi. U yerda Platon o’zining ideal davlat loyihasini amalga oshirishga urinadi. Dion orzu qilgan «34 davlat monarxiya, aristokratiya, demokratiyaning qorishmasidan iborat edi. Dion Platonchi Kallin tomonidan Sirakuzada qisqa vaqt davomida hokimiyatni boshqarayotganida o’ldirilgan. Platon tugallangan falsafiy sistemani bayon qiladigan kitob nashr etmagan, uning fikri yangi g’oyalar paydo bo’lishi va oldida turgan muammolarni hal etishi davomida rivojlanib borgan . Uning asarlari bizgacha to’la holda yetib kelgan. Ularni 4 guruhga bo’lishadi: «. Sokratik guruh: ―Sokrat analogiyasi, ―Yevtifron, ―Kriton, ―Xormid, ―Laxes, ―Protagor, ―Menon, ―Yevtidem, ―Gorgiy. 2. ―Kratil, ―Pir, ―Fedon va ―Davlatning birinchi kitobi. 3. ―Davlatning qolgan kitoblari, ―Fedr, ―Teetet, va ―Parmenid 4. ―Sofist ―Siyosatchi, ―Fileb, ―Timey, ―Kritiy va ―Qonunlar. Ularda borliq, axloq, xuquq, bilish masalalari muhokama etiladi. Dialoglar shaklida yozilgan bu asarlarda diqqat markazida Sokrat, sofistlar, shoirlar, siyosiy arbolar turadi. Ular orqali bildirilgan fikrlarida Platonning falsafiy qarashlari evolyusiyasini, uning g’oyalar to’g’risidagi ta‘limotini, dialektikaga oid mulohazalarini payqash qiyin emas.
Platonning “g„oyalar” (“turlar”) to„g„risidagi ta‟limoti. Platon eleychilar Parmenid va Zenondan haqiqatda mavjud bo’lgan va haqiqiy mavjudligiga ega emaslarni farqlashni o’zlashtiradi. ―Timeyda ta‘kidlanishicha, avvalambor, doimo yashaydigan, lekin shakllanmaydigan narsalar bilan doimo shakllanadigan, lekin mavjud emas narsalarni farqlash lozim. Bu bor bo’lish, shakllanish bilan borliq, hodisa bilan mohiyat o’rtasidagi munosabatlardir. Platon bular orasida ―go’zallikni tadqiq etishga ko’p ahamiyat beradi.
Platonning teleologiyasi–maqsadga muvofiqlik to’g’risidagi ta‘limoti uning teologiyasi–ilohiyot haqidagi ta‘limoti bilan uzviy bog’liq. ―Bazm, ―Parmenid, ―Fedr asarlarida g’oyalarni to’liq bila olmaymiz, xudolarni esa, aql bilan bilib bo’ladi degan fikrlar ilgari suriladi. Shuningdek, ilohiy aql ilohiy hayotning mavjudligini taqozo etadi, xudo nafaqat tirik, balki mukammal ne‘mat hamdir, u ezgulikning, ne‘matning o’zi, olamda barcha narsa yaxshi bo’lishi uchun xudo ularni o’ziga o’xshatib mukammal qilib yaratadi, degan mulohazalar bildiriladi. Platon ne‘matni, baxt-saodatni bilishni hohlab, inson xudoni bilishga intiladi: ne‘matlarga ega bo’lish uchun u xudoning mohiyatiga daxldor bo’lishga harakat qiladi, deydi. Uningcha, xudo barcha narsalarning ibtidosi ham, o’rtasi ham, oxiri hamdir. U shuning uchun ham ibtidoki, undan barcha narsa kelib chiqadi; u shuning uchun ham o’rtaki, barcha narsalarning mohiyatini tashkil etadi; u shuning uchun ham oxiri, nihoyasiki, barcha narsalar unga qarab intiladi.
Platon ma‘lum ma‘noda ne‘matni aql bilan aynanlashtiradi. Aqllilik maqsadga muavofiqlikda zohir bo’lgani uchun, Platon uni maqsadga muvofiqlik bilan yaqinlashtiradi. Maqsadga muvofiqlik, Platon fikricha, buyumning o’z g’oyasiga muvofiq kelishidir, bundan buyumning ―yaxshiligining nima ekanligini bilish mumkin. Bu buyumning ―g’oyasini tushunib yetish demakdir. O’z navbatida, ―g’oyani bilish demak, barcha hissiy qabul qilinadigan va sababiy bog’lanishda bo’lgan narsalarni ularning g’ayri hissiy va maqsadi birligiga keltirishdan iborat. Masalan, nima uchun Yer sharsimon (yoki tekis), u olamning markazidami yoki undan sirtdami, kabi savollarga javob berish uchun, uning u yoki bu xossasining aqliy asosini ko’rsatish zarur. Dunyoni tushuntirish vazifasi, bu nuqtai nazardan qaraganda, barcha juz‘iy, xususiy qonunlarni (dunyoda amal qiladigan qonunlarni) yagona umumiy asosga keltirish va undan keyin shu umumiy asosdan barcha xususiy qonunlarni keltirib chiqarishdan iborat. Platon inson uchun ne‘matlarning ichida eng oliysi deb baxtni tushunadi. ―Yevtidem dialogida Kliniy bilan bo’lgan suhbatida Sokrat ne‘matlarni sanab chiqar ekan, eng asosiysini unutayozganini eslatib, bu- ―Baxt, do’stim Kliniy. Axir barcha odamlar, hatto nodonlar ham eng buyuk ne‘mat – ana shu 1 , deydi. Baxtning tavsifini esa ―Fileb asarida beradi. Bu yerda oliy insoniy baxtning shartlari sifatida quyidagilarni ko’rsatadi: 1) ―G’oyaning abadiy, mangu tabiatida ishtirok etish; 2) ―G’oyaning borliqda gavdalanishi; 3) aqlning mavjudligi va bilimga egalik qilish, shuningdek, to’g’ri fikrga ega bo’lish; 4) Bazi fanlar, sanat turlarini egallash 5) sof hissiy lazzatning ba‘zi turlaridan, masalan, kuyning toza toni (jarangi) dan yoki tasvirdagi rangdan baxramand bo’lish (Fileb). Go’zalliik o’zgarmas, hissiy idrok etiladigan narsalar o’zgaruvchandir. Go’zallik yagona, hissiy idrok etiladigan jismlar ko’p. Go’zallik muqarrar va nisbatsiz, hissiy idrok etiladigan narsalar doimo u yoki bu shart bilan bog’langan.
“G„oya”lar va hissiz qabullanadigan dunyo. Mavjud xaqiqiy borliqqa noborliq qarama qarshi turadi. Lekin ―g’oyalar va materiya teng xuquqli va teng kuchli boshlang’ich asoslar emas. G’oyalar dunyosi birlamchi. Ayni paytda, Platon noborliqning ham zaruriy tarzda mavjudligini ta‘kidlaydi. Noborliq kategoriyasi borliq kategoriyasidan keyin keladi. Materiya noborliq sifatida mavjud bo’lishi uchun (u predmet va hodisalarning fazoda mavjud bo’lish priksipi) fazosiz g’ayriy tabiiy ―g’oyalarning (uning yaxlitligi, bo’linmasligi, birligi aql bilan anglanadi) bo’lishi zarur.
Hissiy idrok etiladigan dunyo borliq ham, noborliq ham emas, u ularning oralig’idagi narsa. G’oyalar sohasi bilan narsalar sohasi o’rtasida ―dunyoning joni bor. G’oyalar dunyosi faol asos, erkaklik bo’lsa, materiya, passiv asos, ayollik, hissiy idrok qilinadigan dunyo; ularning o’rtasida mavjud bo’lganlar bolalardir.
Hissiy idrok etiladigan dunyo borliq ham, noborliq ham emas, u ularning oralig’idagi narsa. G’oyalar sohasi bilan narsalar sohasi o’rtasida ―dunyoning joni bor. G’oyalar dunyosi faol asos, erkaklik bo’lsa, materiya, passiv asos, ayollik, hissiy idrok qilinadigan dunyo; ularning o’rtasida mavjud bo’lganlar bolalardir.
Platonning kosmologik ta‟limoti ―Timey dialogida bayon qilingan. Bu ta‘limot Pifagorning komologik qarashlariga hamohang. Platon fikricha, olam shar shaklidagi tirik mavjudot. Shuning uchun ham u jonga ega. Jon olamning bo’lagi emas, u dunyoni o’rab olgan bo’lib, 3 ta boshlang’ich elementdan tashkil topgan: ―ayniyat, ―tafovut va ―mohiyat. Ular cheklangan va chegarasiz borliqning, ya‘ni moddiy va ideal borliqning oliy asoslaridir. Ular musiqa oktavi qonunlari bo’yicha taqsimlangan yoritgichlarini ular harakatida o’ziga jalb etib turadigan aylanadan iborat. Barcha tomonidan dunyoviy jon bilan o’rab olingan olam tanasi (jismi) 4 ta elementdan: yer, suv, olov va havodan tashkil topgan. Bu elementlar, sonlar qonuniga muvofiq proporsional birikmalarni hosil qiladilar. ―Ayniyat doirasi harakatsiz yulduzlar aylanasini, ―o’zgalar aylanasi planetalar aylanasini hosil qiladi. Yer, suv, olov, havo elementlari moddiy bo’lgani uchun, geometrik jismlar singari, tekisliklar bilan chegaralangan. Yer shakllar bilan chegaralangan. Yer shakli - kub, suv - ikosaedr, olov- piramida, havooktaedr shaklida. Osmon dodekaedr singari bezangan. Dunyoviy jon hayotini son munosabatlari va garmoniyasi boshqaradi. Dunyoviy jon faqat hayot bo’libgina qolmay, balki harakat qobiliyatiga ham ega. O’zining aylana bo’ylab harakatida mohiyatga ega narsalar bilan bilan to’qnashar ekan, o’z so’zi bilan nimalarga o’xshash, nimalardan farq qilishi to’g’risida aytadi. Shuningdek, u qayerda, qachon, qanday qilib abadiy borliqqa va boshqa mavjudlikka nisbatan yashashi haqida guvohlik beradi. Bu guvohlik so’zi ―ayniyatga nisbatan ham, ―o’zgaga nisbatan ham birdek haqiqat. Ular hissiy idrok etiladigan narsalarga tegishli bo’lganda, qat‘iy tarzdagi chin fikr va e‘tiqod paydo bo’ladi. Ular aqlli narsalarga tegishli bo’lganda ,fikr va bilim zaruriy tarzda o’zining takomiliga yetadi. Inson joni olam joniga o’xshash – bir xil garmoniya, o’xshash girdoblar. Avval u (inson joni) yulduzda bo’lgan, biroq unda tanada bo’lgani uchun tartibga solinmagan; inson hayotining maqsadi–dastlabki tabiatini tiklash. Bu maqsadga osmonning aylanishi va garmoniyani o’rganish orqali erishiladi. Buning quroli bo’lib hislarimiz: ko’rish elementi va boshqalar xizmat qiladi. Shular maqsadni o’ziga erishiishiga xizmat qiladi va u orqali garmoniyaga eltadi. Unga nutq qobiliyati va muzikaviy ovoz ham xizmat qiladi. Garmoniya harakatiga jonining aylanma harakati o’xshash. ―Timeyda inson jonining qushlar va boshqa xayvonlar tanalariga ko’chib o’tishi haqidagi fantastik qarashlar bayon qilinadi. Jon kirgan xayvon turi insonning axloqiy sifatlariga ega bo’ladi. Tozalangach, jon o’zining yulduziga qaytadi.
Platonning bilish nazariyasi uning jon to’g’risidagi ta‘limoti bilan uzviy bog’liq. Platonning tugal bilish nazariyasi bayonini ham hyech bir dialogida uchratmaymiz. Bilish masalalari ―Teetet dialogida muhokama etiladi, ammo unda bilimning nima ekanligiga aniq ta‘rif bermaydi, asosan xato nazariyalarga raddiya beriladi, xususan, bilish nazariyasi hissiy idrok sifatida tanqid qilinadi. 1 Platon ustozidan obyektiv va universal ishonchli bilim mavjudligiga bo’lgan ishonchni qabul qilib olib, uni nazriy asoslashni hohlagan va shu sababli bilim nima va u nima haqida, degan savollarga javob topishga urinib, bilish muammolari bilan shug’ullangan. Bunda Platon tanlagan metodning mohiyati shundan iborat ediki, u dialektika yordamida Geraklit ontologiyasi va Protagor epistemologyasi asosida qurilgan bilim konsepsiyasini aniq ta‘riflab, undan chiqadigan xulosani tadqiq etib, mazkur konsepsiyani chin bilim konsepsiyasi deb hisoblab bo’lmaslikni ko’rsatmoqchi bo’ladi2 . Platon fikricha, predmetlar mohiyatini bilish hammaga ham tegishli bo’lmagan qobiliyat. ―Falsafa ―dornishmandlikni sevish bo’lib , u haqiqat maqomiga ega bilimlarni hosil qilgan kishilarga ham, hyech narsani bilmaydigan kishilarga ham taalluqli emas. Chin bilimlarga ega faqat xudo bo’lib, unda bilimga intilishga ehtiyoj yo’q. Bilimsiz kishilar jaxolatda bo’lib, ular o’z nodonliklarini tushunib yetmaydilar va shuning uchun ham bilim olishga intilmaydilar.
Platon fikricha, faylasuf - bu bilimli va bilimsiz o’rtasida turgan, mukammal bo’lmagan bilimdan mukammal bilimga intiluvchi kishidir. Faylasuf obrazini Platon yarim afsonaviy tarzda ―Bazm dialogida Eros obrazida tasvirlaydi. Bilim to’g’risidagi qarashlari esa ―Teetet, ―Menon, ―Bazm, ―Davlat dialoglarida aks etgan. Xususan, ―Menonda bilim olishni jonning o’z kechinmalarini eslashidan iborat deb tavsiflaydi va buni Sokrat nomidan quyidagi savolni qo’yishi orqali ifodalaydi: ―Agar barcha mavjudot to’g’risida haqiqat jonimizda yashaydigan bo’lsa, jon esa o’lmaydigan bo’lsa, unda dadillik bilan hozir bilmagan, eslay olmayotgan narsamizni jondan qidirishga, ya‘ni uni eslashga unnaganimiz ma‘qul emasmi? 1 Platon fikricha, bilim turlari borliq turlariga mos kelishi kerak. U borliqni to’g’ri tushunish uchun qadimgi grek falsafasida aniq ko’rinishga ega bo’lib borayotgan ikki qarama-qarshi konsepsiya o’rtasidagi ziddiyatni: eleychilarning borliqni o’zgarmas, harakatsiz deb bilishi bilan Geraklit ning olamni o’zgaruvchan, harakatda deb tushunishi (uni Protagor, Kratil davom ettirishgan) o’rtasidagi ziddiyatni hal etish zarur deb hisoblaydi. Bu masala bo’yicha mulohazalarini Platon ―Kratil dialogida Sokratning Kratil bilan suhbati orqali bildiradi. Sokratning, agar predmet o’z holatidan chiqib, o’zgarib turadigan bo’lsa, uni avval bir narsa desagu, keyin boshqa narsa desak yoki biz mana shu gaplarni aytayotganda u boshqa narsaga aylana borsa va dastlabki holatidan chiqib keta borsa, uni avvalgi nomi bilan atasak, to’g’ri bo’ladimi? degan savolini Kratil o’rinli deb hisoblagach, Sokrat mulohazalarini davom ettiradi: hyech qachon muqim bir holatda turmaydiganni biror narsa deb bo’ladimi? Axir u biror holatida muqim turib qoladigan bo’lsa, uning hyech qanday o’zgarmaganligi ko’rinib turgan bo’lardi; boshqa tomondan qarasak, agar narsa o’z holicha qoladigan bo’lsa, u o’z g’oyasi chegarasidan chiqmay turib qanaqasiga o’zgaradi yoki harakatda lanadi? Kratil, unday bo’lishi mumkin emas, deydi. Sokrat mushohada yuritishda davom etadi: Birinchi holatida uni hyech kim bila olmas edi. Biluvchi shaxs uni endi bila borganda, u shu lahzada avvalgi holatidan chiqib, boshqa narsa bo’lib qolardi va uning nima ekanini yoki qanday holatda turganini bilib bo’lmasdi; hyech qanday bilish muayyan holatda emasligi ma‘lum narsani o’rnatishga qodir emas. Kratil Sokrat fikrini tasdiqlaydi.
Bilim nima? deb savol qo’yib, unga javob berishda 3 ta fikrning xatoligini ko’rsatadi: 1) bilim–bu hissiy idrok; 2) bilim–bu to’g’ri fikr, 3) bilim–bu ―ma‘noga ega to’g’ri fikr. Platon fikricha, bilim: 1) ishonchli va 2) mavjud narsa to’g’risida bo’lishi kerak. Hissiy idrok bu mezonlarga javob bermaydi.
Protagor fikrini tanqid qilib, ―barcha narsaning o’lchovi- bilimli inson, degan fikrni ilgari suradi. Uningcha, hissiy bilim o’zgaruvchan bo’lib, undan oldin o’zgarmas bilim bo’lishi kerak. ―Teetetda Platon buni quyidagicha asoslaydi: 1.Idrok – to’la bilim emas, chunki bilim deb hisoblanadigan narsaning katta qismi hissiy idrok obyekti bo’lmagan terminlarni o’z ichiga oladi. 2. Hatto o’z sferasida ham idrok bilim emas. Biz birorta obyekt to’g’risida haqiqatni bilmay turib – u mavjudmi yoki yo’qmi, boshqa predmetlarga o’xshashmi yoki yo’qmi ekanligini aniqlamay turib - uni bilamiz deb ayta olmaymiz1 . Platon fikricha, bilim ―to’g’ri (chin) fikr bo’lishi ham mumkin emas, chunki bunday deyish xato fikrning ham mavjudligini tan olishni taqoza etadi. Xato fikrlovchi kishi o’z fikrida doimo qolmaydi, u xatosini tushunishi mumkin; bundan tashqari, xato fikrdan xato fikrni keltirib chiqarib bo’lmaydi. Demak, bilim to’g’ri fikrdan ham iborat bo’lishi mumkin emas. Shuningdek, Platon chin fikrning o’z holicha bilim bera olmasligini, buning uchun unga muayyan ma‘no qo’shilishi zarurligini ham asoslashga urinadi. ―Teetetda Platon bilim hissiyot va aqlning birikishi natijasida hosil bo’ladi, aql hissiy tajriba elementlarini anglaydi, degan xulosa qilishga yaqinlashib keladi. Bilimning to’g’ri fikrdan yuqori turishini ―Teetetda Dedal haykali misolida tushuntiradi. Haykal bir butun, yaxlit holida yaxshi, go’zal bo’lib turadi. Vaqt o’tishi bilan uning qismlari ajralib, sochilib ketadi, inson jonidan uzoqlasha boshlaydi, o’z qadr-qimmatini yo’qota boradi. Uning sababi to’g’risida kimdir fikr yuritib, qayta bog’lab, avvalgi holatiga keltirganda, yana o’z qadr-qimmatiga ega bo’ladi. Bu - haykalni tiklagan kishining shu haykalni qadriyat sifatida eslashi natijasidir, deb ta‘kidlaydi. Bundan bilishbu jonga avval boshdanoq solib qo’yilgan g’oyani uning (jonning) eslashidan iborat degan mifologik xulosa kelib chiqadi. Platon bilimning dialektik tabiatini ham tushuntirishga harakat qiladi. Uning fikricha, ―ne‘mat g’oyasi borliq ham, bilim ham emas, u har ikkalasini yaratadigan boshlang’ich asosdir. Buni quyidagicha izohlaydi: hissiyot yaratuvchisi ko’rish kuchini (ko’rish sezgisini ham, ko’rinishga ega bo’lish kuchini ham) hosil qiladi. Biroq rangni ko’rish uchun bu ikkita kuchga uchinchi bir kuch - ―jins, ya‘ni yorug’liq qo’shilishi kerak. Yorug’lik esa, Quyoshdan tarqaladi. Quyosh, garchi ko’rish organi bo’lmasa-da, ko’rish sababidan iborat.
Platon bilishning 2 ta turini: intellektual va hissiy bilishlarni farqlaydi. Shuningdek, u tafakkurning ham ikki turini ajratadi: 1) intuitiv tafakkur, ya‘ni hissiyotdan holi bo’lgan tafakkur (keyinchalik Aristotel uni tafakkur haqidagi tafakkur deb aytadi), 2) diskursiv tafakkur. Uning yordamida hissiy predmetlar, obrazlar bilib olinadi. Bu hozirgi falsafada sof aql va aql tushunchalariga mos keladi.
Platon fikrning ayrim mantiqiy shakllarini ham tadqiq etgan. U ustozi Sokratning, umumiy tushunchalar buyumlarning mohiyatini ifodalaydi, degan fikrini qabul qilib, uni yanada aniqlashtiradi. Xususan, jins va tur tushunchalarni farqlaydi, ularning dialektik aloqadorligini ko’rsatadi, jins tushunchalarni tur tushunchalarga bo’lish orqali uning to’la hajmini aniqlashni ta‘kidlaydi. G’oyani borliqning boshlang’ichi, umumiy asosi va uni aks ettiruvchi oliy jins tushuncha tarzida asoslagani holda, dialektikani mavjudlik (borliq) haqidagi ilm deb biladi va uning mohiyatini predmet to’g’risidagi tushunchalarni jinslarga, jinslar ichida turlarga ajratish va , aksincha, tur tushunchalardan jins tushunchalarga o’tish, shu tariqa ko’plikning, turli-tumanlikning umumiy asosini bilishga erishish, g’oyani mushohada qilishgacha ko’tarilishda deb hisoblaydi, san‘at sifatida tavsiflaydi. Platon tushunchaning mazmunini aniqlash usuli, ya‘ni definisiya masalasiga katta e‘tibor bergan, yakin jins va tur belgisini ko’rsatish orqali ta‘riflash usulini tavsiflagan. Shuningdek, bo’lish orqali tushuncha hajmini aniqlash usulini tahlil qilgan, tushunchalarni dixotomik bo’lishning o’ziga xosligini ko’rsatgan. Platon hukmni tafakkurning asosiy elementi deb hisoblab, uni tashkil etuvchi tushunchalarni piramida shaklida tasvirlaydi. Piramidaning uchiga ezgulik tushunchasini qo’yadi. Borliq, o’zgarish, sukunat, ayniyat, tafovut tushunchalarini eng universal tushunchalar, deb ta‘riflaydi. Chin bilimga intuisiya orqali erishiladi deb ta‘kidlaydi. Platon davrida hali mantiqning asosiy qonunlari shakllantirilmagan edi. Bu vazifani Aristotel hal qilgan. Lekin Platon bu qonunlarni aniq ta‘riflab bermagan bo’lsa ham, ularning mohiyatini tushungan. Masalan, u kontradiktor hukmlar, bir vaqtda bir xil munosabatda bir buyumga nisbatan chin bo’la olmasligini ta‘kidlagan. «Yevtidem dialogidagi «bir narsaning ham bo’lishi, ham bo’lmasligi mumkin emas, degan fikri uning nozidlik qonunini bilganligidan dalolat beradi. Platon dialektikasi alohida e‘tiborga liyiqdir. Buyuk mutafakkir dialektikani borliq jinslarini, g’oyalarini aql bilan bilish jarayoni sifatida tavsiflaydi. Lekin unda dialektika mantiq, gnoseologiya, metodologiya bilan almashtirilmaydi. Dialektika Platon ta‘limotida ontologik mazmuniga ega. Platon dialektikasi-bu, avvalambor, borliq, uning jinslari yoki g’oyalari xaqidagi ta‘limotdir. Platon g’oyalari tushunchalargina emas, balki borliq jinslari hamdir
Parmenid izidan borib, Platon g’oyalarni abadiy, tug’ilmaydigan va o’lmaydigan, o’zgarmaydigan, o’z-o’ziga o’xshash, harakatsiz, borlig’i bo’yicha nisbatsiz, deb tushunadi. Bu aslida, sof metafizik qarash. Lekin Platon ―Sofist va ―Parmenid dialoglarida bu qarashdan birmuncha chekinadi hamda barcha mavjudotlarning oliy jinslari-borliq, harakat, sokinlik, aynanlik, o’zgaruvchanlikni shunday fikrlash zarurki, ularning har biri ham bor, ham yo’q, ham o’z-o’ziga teng, ham o’z-o’ziga teng emas, ham o’zidan ―o’zgaga, qarama qarshisiga o’zgaradigan bo’lsin, deb ta‘kidlaydi. Uning fikricha, kim bilish faoliyatini amalga oshirayotgan bo’lsa, u ta‘sir etayapti, nima bilib olinayotgan bo’lsa, u ta‘sirni sezayapti(ta‘sirlanayapti). Ta‘sir etish, azoblanishlar, o’z navbatida, o’zgarishni taqozo etadi; o’zgarish esa, harakatni taqozolaydi. Bundan tashqari, mavjudotni bilish aqlning bo’lishini taqoza etadi, aqlni esa jonsiz tasavvur qilib bo’lmaydi, jon tirik bo’lgani uchun harakatga aloqador. ―Shuning uchun, - deb yozadi Platon –faylasuf va barcha boshqa kishilar, agar ular bilimni qadrlashsa, borliqni harakatsiz deb qabul qilmasligi zarur. Bu masalani bolalar singari yechish kerak, ya‘ni ―barcha narsalar harakatsiz bo’ladi, ayni paytda harakatda hamdir deb qabul qilish kerak (Sofist, 249 (S-D). Xuddi shu dialogda Platon harakat va sokinlik bir-biriga sig’isha olmaydi, lekin ikkalasi ham mavjud, har ikkalasi borliq bilan sig’ishadi, demak 3 ta jins mavjud: borliq, harakat, sokinlik. Bularning xar biri o’ziga nisbatan olinganda aynan bir narsa, boshqasiga nisbatan olinganda – ―o’zga. Harakat ham o’ziga nisbatan aynan, sokinlikka nisbatan esa - ―o’zga. Platon mavjudlikning 5 ta oliy jinsini yakkalik va ko’plik(to’plam) kategoriyalarining dialektik aloqadorligi orqali ham ko’rsatadi. Xususan, borliq o’z holicha olinsa–yakka, abadiy, aynan, o’zgarmas, harakatsiz; agar u o’zining ―o’zgasi orqali olib qaralsa–ko’plik, harakatda, o’zida tavofutini mujassamlantiradi, azoblanadi. Har bir juftlikda (harakatsokinlik, aynanlik-tafovut, yakkalik-ko’plik) ikkinchisi ―o’zga sifatida tavsiflanadi, ya‘ni ―o’zgasi borliqqa nisbatan o’zga, boshqacha borliq deb olib qaraladi. Demak, o’z tabiatiga ko’ra hamda tushunchasiga binoan borliq o’zida qarama-qarshi holatlarni mujassamlashtiradi. Bu xulosa, keyinchalik Gegel tomonidan qabul qilingan va rivojlantirilgan. Ijtimoiy-siyosiy masalalarni Platon ―Davlat va ―Qonunlar asarlarida ishlab chiqqan. ―Siyosatchi va qisman, ―Kriton dialoglarida ham jamiyat va davlat masalalari tadqiq etilgan. Xususan, ―Siyosatchida Platon barcha fanlarni maqadni belgilovchi va nazariy fanlarga ajratadi. Birinchisiga davlat xizmatchisi to’g’risida ma‘lumotlar ham kiritilgan bo’lib, uning predmetini davlatning oliy boshqaruvi tashkil etadi.
Davlatchilikning shu davrdagi mavjud nomukammal shakllaridan avval, Platon fikricha, jamiyatning mukammal shakllari mavjud bo’lgan. U davrlarda xudolar, xuddi ilohiy podachilar singari, ijtimoiy hayotning turli sohalarini boshqargan, turmush kechirishi uchun zarur barcha narsalar bo’lgan, urushlar, bosqinchiliklar, turli xil nizolar bo’lmagan. Odamlar bevosita yerda tug’ilishgan, bo’sh vaqtlarini falsafa ilmini o’rganishga bag’ishlaganlar. Bu bosqichda odamlar tabiat bilan kurashishdan xoli bo’lganlar, ularni do’stlik rishtalari bog’lab turgan. Biroq, Platon fikricha, bu tuzumni ijtimoiy tartib namunasi deb hisoblab bo’lmaydi: bunga yashashning moddiy shart-sharoitlari imkon bermaydi: o’z – o’zini himoya qilish, tabiat va dushman xalqlarga qarshi turish zarur bo’ladi. O’tib ketgan oltin asrning qadr-qimmati shundaki, unga namuna sifatida qarab, yovuzlikning nima ekanligini, oilaviy munosabatlar, xalqlar o’rtasidagi kurashlar, turli ehtiyojlarni keltirib chiqaradigan va jamiyat hayotini to’g’ri qurishga xalaqit beradigan omillarni aniqlash mumkin bo’ladi. Davlatning ideal tipiga Platon uning salbiy tipini qarama- qarshi qo’yadi. Keyingisida kishilar xulq-atvorini belgilovchi kuchlar deb moddiy ehtiyojlar va omillar qaraladi. Uning zamonidagi barcha davlatlar salbiy bo’lgan: ―Qanday bo’lishidan qat‘iy nazar, davlatda bir-biriga dushman bo’lgan ikkita davlat mavjud. Biri-boylar davlati, ikkinchisi – kambag’allar davlati.
Davlatning salbiy tipi 4 ta shaklda mavjud: timokratiya, oligarxiya, demokratiya, tiraniya. Bularning barchasida ideal davlat xususiyatlari u yoki bu darajada buzilgan. Davlatning salbiy tiplarida hamfikrlik o’rnida janjal, majburiyatlarni adolatli taqsimlashga intiladigan hokimlar va xarbiylarqo’riqchilar o’rnida hyech bir maqsadsiz xokimiyatga intilish, moddiy manfaatlardan voz kechish o’rnida mol dunyoga mukkasidan ketish mavjud. Timokratiya–takabburlikka, shon-shuxrat qozonishga asoslangan davlat. Oligarxiya, undan keyin kelgan davlat tipi bo’lib, unda jamiyatni bir hovuch boylar boshqaradi. Bunda boylar davlati bilan kambag’allar davlatiga ajralish yaqqol sezilib turadi. Demokratiya ko’pchilik boshqaruvchiga asoslangan, lekin unda boylar va kambag’allar o’rtasidagi qarama qarshilik yanada kuchayadi. Tiraniyada bitta kishi barchaning ustidan hukmronlik qiladi. Platon ideal davlat deganda oligarxiyadagi kabi ko’p bo’lmagan boshqaruvchilar tomonidan boshqariladigan davlatni tushunadi. Bu kishilar qator yaxshi fazilatlarga ega bo’ladi: 1) tabiiy ko’nikmalarga ega, iqtidorli; 2) ko’p yillik tayyorgarlikka ega.
Ideal davlat qurilishining asosiy prinsipi-adolat. U har bir fuqaroning jamiyatda o’z o’rnini topishiga, alohida maqomiga ega bo’lishiga imkon beradi. Adolat kishilarni birdamlikka chaqiradi, davlat yaxlit holatda, jamiyatdagi barcha hodisalar uyg’unlikda bo’ladi. Ideal davlat: 1) o’z–o’zini qura oladi va himoyalanish qobiliyatiga ega; 2) barcha fuqarolarning moddiy ehtiyojlarini qondira oladigan sistema shaklida mavjud. 3) ma‘naviyat va ijodning rivojlanishiga imkon beradi. Ideal davlatda mehnat taqsimoti bo’lishi kerak, u kishilarning har bir guruhining ijtimoiy hayotdagi o’rni, burch va majburiyatlarini belgilab beradi. Tug’ilgan chaqaloq jonida ―mis yoki ―temir bo’lsa, u dehqon yoki xunarmandlar qatoriga , jonida ―oltin yoki ―kumush bo’lsa, boshqaruvchilar va xarbiylar qatoriga yuborilishi kerak. Platon qarashlariga yakun yasar ekanmiz, uning falsafiy fikr rivojida tutgan o’rnini falsafaning predmetini aniqlashtirishi, xususan uni eng umumiyni(―g’oya tushunchasi asosida) tadqiq etishda deb bilishi, borliq va bilish dialektikasini yuqori bosqichga ko’targanligi belgilashini aytish o’rinlidir. Falsafaning Sokrat-Platon konsepsiyasining muhim ahamiyatga egaligi shundaki, u antik falsafa tarixi davomida faol muhokama etilgan falsafiy masalalarning ikki qutbini: bir tomondan, turmush kechirishning muayyan obrazini, ikkinchi tomondan – ana shu turmush tarzining ajralmas qismi bo’lgan falsafiy diskursni belgilab berdi1 .

Foydalanilgan adabiyotlar.

1. Mirziyoyev Sh.M. Milliy taraqqiyot yo‘limizni qat‘iyat bilan davom ettirib, yangi bosqichga ko‘taramiz.J 1.- T.: O‘zbekiston, 2017.
2. Mirziyoyev Sh.M. Xalqimizning roziligi bizning faoliyatimizga berilgan eng oliy bahodir. J.2.- T.: O‘zbekiston, 2018.
3.Skirbekk G., Gilye N. Falsafa tarixi. – Toshkent: Sharq, 2002.
4. G‘arb falsafasi. O‘quv qo‘llanma / Q.Nazarov tahriri ostida. – Toshkent: O‘FMJ, 2005.

Xulosa.

Platonning kosmologik ta‟limoti ―Timey dialogida bayon qilingan. Bu ta‘limot Pifagorning komologik qarashlariga hamohang. Platon fikricha, olam shar shaklidagi tirik mavjudot. Shuning uchun ham u jonga ega. Jon olamning bo’lagi emas, u dunyoni o’rab olgan bo’lib, 3 ta boshlang’ich elementdan tashkil topgan: ―ayniyat, ―tafovut va ―mohiyat. Ular cheklangan va chegarasiz borliqning, ya‘ni moddiy va ideal borliqning oliy asoslaridir. Ular musiqa oktavi qonunlari bo’yicha taqsimlangan yoritgichlarini ular harakatida o’ziga jalb etib turadigan aylanadan iborat. Barcha tomonidan dunyoviy jon bilan o’rab olingan olam tanasi (jismi) 4 ta elementdan: yer, suv, olov va havodan tashkil topgan. Bu elementlar, sonlar qonuniga muvofiq proporsional birikmalarni hosil qiladilar. ―Ayniyat doirasi harakatsiz yulduzlar aylanasini, ―o’zgalar aylanasi planetalar aylanasini hosil qiladi. Yer, suv, olov, havo elementlari moddiy bo’lgani uchun, geometrik jismlar singari, tekisliklar bilan chegaralangan. Yer shakllar bilan chegaralangan. Yer shakli - kub, suv - ikosaedr, olov- piramida, havooktaedr shaklida. Osmon dodekaedr singari bezangan. Dunyoviy jon hayotini son munosabatlari va garmoniyasi boshqaradi. Dunyoviy jon faqat hayot bo’libgina qolmay, balki harakat qobiliyatiga ham ega. O’zining aylana bo’ylab harakatida mohiyatga ega narsalar bilan bilan to’qnashar ekan, o’z so’zi bilan nimalarga o’xshash, nimalardan farq qilishi to’g’risida aytadi. Shuningdek, u qayerda, qachon, qanday qilib abadiy borliqqa va boshqa mavjudlikka nisbatan yashashi haqida guvohlik beradi. Bu guvohlik so’zi ―ayniyatga nisbatan ham, ―o’zgaga nisbatan ham birdek haqiqat. Ular hissiy idrok etiladigan narsalarga tegishli bo’lganda, qat‘iy tarzdagi chin fikr va e‘tiqod paydo bo’ladi. Ular aqlli narsalarga tegishli bo’lganda ,fikr va bilim zaruriy tarzda o’zining takomiliga yetadi.