XX asrning 20-30 yillari. Sobiq sovet psixologiyasining shakllanishi; XX asrning 30-yillar oxiri-50-yillar. Psixologiyada krizisning pasayishi. Sobiq sovet psixologiyasi nazariy sohasi taraqqiyoti. O‘zbekistonda psixologiya fanining shakllanishi; XX asrning 60-yillardan shu davrgacha psixologiyada yangi nazariy yondashishlarni izlash davri.
XX asrning 20-30 yillari. Sobiq sovet psixologiyasining shakllanishi; XX asrning 30-yillar oxiri-50-yillar. Psixologiyada krizisning pasayishi. Sobiq sovet psixologiyasi nazariy sohasi taraqqiyoti. O‘zbekistonda psixologiya fanining shakllanishi; XX asrning 60-yillardan shu davrgacha psixologiyada yangi nazariy yondashishlarni izlash davri.
Umuman, psixologiya faning rivojlanishida juda ko‘plab olimlarning tadqiqot ishlari muhim ahamiyat kasb etadi. Tarixiy tadqiqotlardagi eng muhim tamoyil − tarixiylik tamoyilidir. Bu tamoyil tadqiqotchidan o‘rganilayotgan hodisaning shu davrning hamma o‘ziga xosliklari, ijtimoiy-madaniy aloqalari, uning butun konkret mazmuni bilan birga 11 o‘rganib, o‘rganiladigan hodisaning qaytarilmasligi va noyobligini ko‘rsata olishni talab qiladi. Tarixiylik tamoyilining tuzilishi prezentizm va antikvarizmda namoyon bo‘ladi. Prezentizm − tarixiy tadqiqotni o‘rganilayotgan davrdan faqatgina hozirgi zamon tasavvurlariga mos bo‘lgan ko‘rinishlarinigina ajratib olib o‘rganish bilan cheklanishdir. Antikvarizm − aksincha, tarixiy o‘tmishni hozirgi zamon talablariga bog‘liq bo‘lmagan, qotib qolgan hodisa sifatida o‘rganadi. O‘tmish hodisalarni tasvirlashdagi har qanday bir yoqlamalik, sxematizm tarixiylik tamoyilidan chekinishdir. Shu bilan tarixiy tadqiqotlar o‘rganilayotgan hodisalarning umumiy qonuniyatlarini topishni talab qiladi. Bu talabni bajarishni asosan mantiqiylik va tarixiylikning birligiga tayanish ta’minlaydi. Bu tamoyilga ko‘ra, tarixchi o‘tmish hodisasini shunchaki tasvirlab qo‘ymay, balki uni nazariy jihatdan tasavvur eta olishi kerak, ya’ni bu hodisalarda qandaydir doimiylikni topa olishi kerak. Tarixiy psixologik g‘oyalarni ijtimoiy, siyosiy yo‘nalishni g‘oyaviy mohiyatini aniqlashni talab qiladi. Bunday yondashish ilmiy konsepsiyalarning jamiyatdagi ijtimoiy rolidan ajratib o‘rganuvchi ob’ektivizm va sub’ektivizmdan farq qiladi. Tarixiy psixologik tadqiqotlarda M.G. Yaroshevskiy ta’kidlaganidek, determinizm − sababiylik tamoyili katta ahamiyatga ega. Uning fikricha, tarixda determinizmning ko‘plab turlari paydo bo‘lgan. Mexanikadan oldin, mexanik, biodeterminizm, psixodeterminizm, sotsiodeterminizm. Bularning har biri psixik hodisalar o‘z-o‘zidan paydo bo‘ladi, deb talqin qiluvchi indeterminizmga qarshi turadi (Yaroshevskiy M.G. - 1980). Materializm va idealizm kurashi. Ba’zi ta’limotlarga ko‘ra, ikki dunyoqarash: materialistik va idealistik dunyoqarashlar to‘qnashuviga ta’sir etadi. Psixologiya ijtimoiy fanlar va tabiatshunoslik fani to‘qnashuvida ekan, unda ana shu to‘qnashuv aniq ko‘rinadi. Ijtimoiy rivojlanishni bir davrda odamlar reflekslariga ega bo‘lishdi, o‘z xulqini analiz qila olgach, idealizm fikrini maxsus birlamchi haqiqat deb qabul qildi. Psixika xususiyatlarini idealizm boshlang‘ich, hech nima bilan aniqlanmaydigan, boshqa hamma narsani tushuntira oladigan, deb 12 qabul qildi. Materializm ong va ob’ektiv haqiqat o‘rtasida umumiylikni izlab, ongni ob’ektiv haqiqatdan chiqqan deb o‘rgatadi.
