Mavzu: Qadimgi davr O`rta Osiyo tarixiy geografiyasi. Reja: Yunon tarixchilarining O`rta Osiyo tabiat I haqidagi tarixiy geografik ma`lumot L ari

Mavzu:Qadimgi davr O`rta Osiyo tarixiy geografiyasi.
Reja:
1. Yunon tarixchilarining O`rta Osiyo tabiat i haqidagi tarixiy geografik ma`lumot l ari .
2. Rim tarixchilarining O`rta Osiyo tabi at i haqidagi tarixiy geografik ma`lumotlari .
3. O`rta Osiyoning qadimgi davridagi xal qlari va madaniyat i .
4. Ahmoniylar xukumronligi davri dagi O`rta Osiyo tarixiy geografiyasi.
5. Makedonskiy yurishlari davri da O`rta Osiyo.
6. O'zbek davlatchiligi Kushonlar davrida.
O`rta Osiyo g'arbda Kaspiy dengizi, janub va sharqdan Eron Islom Respublikasi , Afg'oniston va Xitoy Xalq Respublikasi , shilomdan 45032shimoliy kenlik bilan chegaral anuvchi ul kan hududda joylashgan bo`lib, jami 1 mln. 984 ming kv. km. ni tashkil etadi . Bu o`l ka qadimiy tsivilizatsiya markazlaridan biridi r va yirik imperiya tarkibida jahon siyosiy hamda iqt i sodiy tarihida katta o`rin tutgan. qadimgi g'abr va Sharq o`rtasi dagi iqt i sodiy savdo al oqal arida muhim vosi tachilik vazifasini bajargan. O`rta Osiyo haqida geografi k, jumladan kattegrafik tasavvurl ar tarihi ham ancha qadimgi , aniqrog'i ant i k davrdan boshlanadi. O`rta Osiyo to`g' risidagi dast l abki kattografik ma`lumotlar ant i k davrning tsivilizatsiya markazlari bo`lish qadimgi Yunoniston va qadimgi Rimda yozilgan manbalarda uchraydi. Chunki "ant i k davrmamlakatl ari Sharqningko`pl ab mamlakat l ari bilan ijt imoiy iqtisodiy va madaniy aloqalar bo`l gan, shu tufayli o`z tarihiy geografik va kattegrafik tasavvurl arini kengayt irganlar va boyi tganlar".Gerodot, Strabon, Klavdiy, Ptol emey va boshqa antik davr mualliflarining aslardagi O`rta Osiyoning ilk tarihi tattografiyasiga oid malumotlarni uchratishimiz mumkin. Chunonchi , Gerodot (mil . avv. 484-425 yillar) o`zining "Tarix" asarida ko`spiy dengizdan sharqqa bepayon kenliklar mavjudligi haqida ma`lumot beradi . U Kaspiy (Girkan) dengizi yopi q havza deb, uning ko`lami haqi da shunday fikr yuri tadi: "Uzunligini eshkakli kemada 15 kunda, kengligini esa hammasi bo`lib, 8 kunda suzib, o`tish mumkin". Araks (Amudaryo) haqida ma`lumot berib, Gerodot: "Araks, ayt i shlaricha, Isterga qaraganda kattaroq va (boshqa daryolarga ko`ra) ki chikroq, Lesbos kattaligidan ko`plab orollarga ega... Araks Matiyonlar yurt i dan oqib keladi . Gindis (Hind) daryosi ham o`sha erdan oqadi ",-deb qayd etgan. R.E.Lentsning fikri ga ko`ra, Gerodo yozgan Araks daryosi Si rdaryo yoki Taj an daryosi bo`lishi kerak. Ammo ko`pl ab olimlarning fikriga ko`ra, u Amudaryodi r. Gerodot Amudaryoning bir o`zani (O`zboy) Kaspiyga quyilgan deb o`ylagan bo`l sa kerak. Professor A.Sa`dullaev ham "Araks bu Amudaryo, Matiyon tog'l ari , Gerodotning tushunishicha, Pomiр yoki Hinduqush t i zmalari dir, chunki tarihning (Gerodotning) ayt ishicha, Matiyon tog'l ari dan Hind daryosidan ham boshlanadi ",-deb yozadi . Gerodot massegetl arning erl ari haqida fikr yuri t ib, ular "Kasbiy dengizidan sharqqa, quyoш chiqish ynalishida j oylashgan" deb yozadi . Uning Baqtriya va Xorazm haqidagi ma`lumotl ari ham qiziqarlidir: "Osiyodi bir vodiy bor. Uning hamma tomoni tog' bilan o`ral gan, tog'ni esa beshta dara kesib o`tadi . Bi r vaqt lar bu vodiy horazmliklarga qarashli bo`lib, horazimlik, partiyaliklar, saranglar va tamaneylarning chegaradosh erlari da j oylashgan". Yuqori dagi ma`lumot l ardan kelib chiqib, J.Tomson. V.Fedchina. V.Dement'ev. O.Andryushenkol ar Gerodot ma`lumot i ga tayanib, kartal ar yatargan. J.Tomson Kasbiy dengizining kenligini uzayt i rib yuborgan, bu esa Gerodot yozganlariga mos tushmaydi. V.Dement'ev. O. Andryushenkol ar Araks (Amudaryo)ni birmuncha to`g' ri roq chizganlar, lekin uning Kaspiyga quyiluvchi irmog'i tasvi rlanmagan. Shuningdek, baqtriyaliklar yurti ham aks etmagan. V.Fedchina t i klagan kartada Gerodot tilga ol gan "botqoqlik va ko`llar" mavjud hududlar tasvi rlangan bo`lsa-da, biroq baqtriyaliklar va massaget l ar erl ari chizilmagan. Yana bi r yunon olimi Gerodotning tarihiy an`analarini davom etti rgan Ktesiy O`rta Osiyodа bo`lmagan bo`lsa-da, l ekin bu erlar haqi da bir qadar ma`lumotal rga ega bo`lgan. Uning qayd et i shicha, qariiyb barcha halqlar satrapliklarga bo`lingan bo`lib, fa-atgina sak qabilalarigina satrapliklarga ki rmagan. Ktesiy davri da sharqdagi yi rik va ahamiyatli satrapliklardan biri Baqtriya, Sug'diyona, Hind daryosi yo`nalishidagi hududalrni o`z i chiga ol gan edi . Baqtriya erlarida kumush konlari haqida gapi rib, Ktesiy ushbu zaminni chuqur yerqatl amlarida ushbu metalning ko`pligini yozadi . Ktesiyga ko`ra, sharqda yi rik Shimoliy dengiz (Kasbiy dengizi), bo`lib, dengiz bo`yiga gi rkanlar va ularning qo`shnisi darbiklar ist i qomat qilganlar. Ulradan ham sharqda esa parfiyalik va barkaniyaliklar horamney va Karmoniylar ist iqomad qilishgan. Baqtriya "tekisliklari"ga esa g'arbdan faqatgina kichik tog' yo`li orqali o`tish mumkin. Baqtriya erlari Tanais daryosidan Hind daryosi bo`ylarigacha bo`lgan erlarni egallagan. Tanais Baqtriya erlarini Evropadan Hind va Hindistonni aj rat ib turgan. Ketesiy tasavvuri ga ko`ra, Tanais Hind darsi ga qarama-qarshi bo`lib Pont (qora) dengiziga quyilgan. Shu o`rinda ta`kidl ash kerakki , Ktesiyning Tanais deganda ikki daryo-Don va si rdaryo haqida ma`lumotlar bir-biriga zi ddir. Ktesiy yozgani dek, Baqtriya erlarini Tanais bo`ylari ga cho`zilganligini et iborga ol adigan bo`lsak, u hol da Tanais daryosi bu Si rdaryo bo`ladi va bu nisbat noto`g' ri tushuncha. Baqtriya satrapligi Ktesiy davri da ham, Aleksandr Makedonskiy zamonida ham Si rdaryogacha bo`lgan hududlarni qamrob ol gan edi . O`rta Osiyo haqida ma`lumot l ar keyinroq Aleksandr Makedoniskiy yurishlari (mil . avv. 329-327 yillar) davrida to`plandi. Julmadan, antik davrning yirik geograf olimi Strabon milodiy birinchi asrda 17 ta ki tobdan iborat "Geografiya" asarini yaratdi . U "mil oddan avvalgi V asrdan milodiy I asrdacha bo`l gan barcha geograf va tarihchilarni asrslaridan tanqi diy foydalandi". "Geografiya"ning XI ki t ibida O`rta Osiyoning Parfiya va Gerkaniya kabi o`kalari , Amudaryo, Si rdaryo haqida ma`lumot l ar uchraydi . Shuningdek, ki tobda O`rta Osiyoda yashovchi sak, so`g'd, skif, massaget kabilalari haqi da ham ma`lumolar bor. Yaksart (Si rdaryo), Poli t imet (Zarafshon), Эpard (Murg'ob) daryolari haqida yozilgan; Amudaryo Araks yoki Oks deb atal gan. Uning suvlari esa botqoqliklarga emas, "suvlar mamlakat i "ga singadi. "Suvlar mamlakat i ", Shimoliy dengiz deganda, Strabon Orol dengizini tushungan, Amudaryoni bir o`zini Gi rkan qul tug'iga quyiladi , deb o`ylagan. Yaksart haqi da Strabon quyidagicha yozadi: "Yaksartning boshlanishi Oks daryosi (boshlanishi)dan boshqa j oyda, ammo ular bi tta dengizga quyiladi". Bu dengizni Strabon Kaspiy deb tushungan. Sababi Kaspiydan sharqdagi o`lkal ar haqida yozganda, "birorta ham yunon va rim mualliflari o`z asarlari da Orol dengizi haqida bevosi ta yoki bilvosi ta eslat magan". Ammo akademik L.S.Berg bi r tadqi qoti da Shimoliy dengiz deganda Strabon Orol dengizini tushungan, deb yozadi . Strabon "Geografiyasi"da Poli t imet (Zarafshon) daryosi haqida ham ishonchli ma`lumotl ar uchraydi: "So`g'diyona ichidan oqayotgan daryoni aristotelning ayt ishicha, makedonlar Poli t imet edeb atashgan. Ariylar eri dan oqayotgan Ariy daryosiga o`xshab bu daryo ul diyor erlarini sug'orib, so`ngra cho`l tomonga davom etadiva va qumlar ichida yo`qolib ketadi".Bu ma`lumotlardan bilishimiz mumkinki , Zarafshon anti k davrda ham xech bi r daryoga quyilmas dan qumlargasingib ketgan. Strabon Yaksart va Oks daryolari bo`ylarida yashovchi qabilalarning j oylashuv holatiga ham to`g' ri baho beradi. U parompis (Hinduqush) tog'l arining ishmoliy tarmog'ini Imaus (Pomir) tog'l ari deb biladi . Strabonga ko`ra, O`rta Osiyoda massaget qabilarining bir qismi tog'l arda, yana bir qismi teki sliklarda, uchinchi qismi botqoqliklarda, to`rtinchi qismi esa ana shu botqoqliklardagi orollarda isti qomat qilganlar. Strabon t il gan ol gan tog'l ar Orol dengizi va Kaspiydan Sharqdagi tog'l ar, ya`niTyanshan vа Pomirni , vodiy degani da esa Amudaryo va Si rdaryo oralig'idagi eral rni nazarda tutgan,qadimgi dunyoni geografik hamda kartografi k bilimlarini umumlashtirgan mashxur olimlardan biri milodiy II asrda yashagan. Yirik kortograf olimi Klavdiy Ptol emeydi r. Uning "Geografiyadan qo`llanma" asari antik davrning o`ziga hos geografi k entsikl opediyasidir. Ptol emen mazkur asarni bi rinchi bobida geografiyaning vazifalari va dunyo kartasini tuzi shda qanday kortografi k proektsiyani qo`lash l ozimiligini bayon etgan. Umuman, bu asarni dunyoning geografik atlasi desa ham bo`lidi . Ptol emey bu asaridan tashqari 27 kartani o`z ichiga olgan dunyo atlasini tuzdi . Ptol emeyning boshqa yunon mualliflaridan afzalligi shundaki, u o`ziga ma`mul barcha faktik ma`lumotal rni kartalarga tushi rdi va shu tari qa katta geografik asar yaratdi Ana shuning uchun ham u "Uyg'onish davrigacha va uyg'onish davrai da ham ko`plab evropalik olimlar uchun oliy darajadagi geograf sanalgan". Ptol emeyning "geografiya" asarini ayniqsa, kartal arini yuqori bahol ab, A.Gumbol'dt shunday yozgan edi : "Shubhasiz, Ptol emey "Geografiya"si shunisi bilan qadi rliki , ubizga butun qadimga yunonni faqatgina tasvi rlar emas, hisob yo`li ya`ni joylarning kengligi, qutb balandligi va kun davomiyligini aniqlash bilan tasavvurl ar hosil qildi radi". Ya`ni Ptol emeyning kartal arida gradu to`ri ishlat ilgan bo’lib ular o`z davri ga nisbatan ilmiy jihatdan ancha yuksak daraj ada edi .O`rta Osiyo Ptolemey "Geografiya"sining V-VII bobl arida 12 ta kartada berilgan bo`lib,48 ta vil oyatga bo`lingan. Uning atlasidagi 22 kartada O`rta Osiyoning 810-1470sharqiy uzunlik va 350-650 shimoliy kenlik orasi dagi O`rta Osiyo hududlari ham aks etti rilgan. Ushbu karta tahlili bo`yichа S.A.Vyazigin, B.P.Di t mar, V.V.Lati shevlar mahsusshug'ullanishgan. Mashhur sur geografi I.V.Mushketov fikriga ko`ra, Ptol emeyning bu kartasi da hatto XVIII asrning birinchi yarmidagi evropalik olimlarning ma`lumotl ariga qaraganda ham Turkiston tug' risi da kengroq va to`g' ri ma`lumotlar bor. Ptol emey qadar barcha yunon muarrixlari Kaspiy dengizini dunyo okeani qulti g'i deb, noto`g' ri tasavvurga ega edilar. Ptol emey anashu hukumron hato tasavvurni inkor qilibgina qolmay uning noto`g' riligini isbotlab ham beraoldi . Ptol emey kartasida Yaksart(Si rdaryo), Poli t imet(Zaraf shon), Oks(Amudaryo va uning irmoql ari), Ox(Taj an)vaMarg(Murg'ob) daryol ari, boshqa ko`plab ki chik daryolari bor. Bi roq, O`rta Osiyoning yiri k daryolari Kaspiy dengiziga quyiladigan qilib tasvirlangan. Kaspiy dengizi esasharqdan g'arbga cho`zil tirib chizilgan. Kartada tari xiy hududlar (So`g'diyona, Baqtriya, Marg'iyona), xalqlar (xorazmliklar, zari asplar, massaget l ar) shaharlar (Tribaktra, Astkana, Xaraxarta, Marakanda, Turkana, Ant i oxiya-Marg'iyona) aks etti rilgan. Shuningdek kartada Sirdaryo va Amudaryoning o`rta oralig'idagi xudud Transoksiana deb atalgan. Klavdey Ptol emey kartasi yana shu jihatdan ahamiyat liki , unda O`rta Osiyodagi davlatlar chegaral ab berilgan. Bundan tashqari , u etnografik jihatdan ham harakterli. Kartada 12 qabila (horozimliklar, toharlar, massegetl ra vahokazo) aj ratib ko`rsatilgan. O`rta Osiyo tog' lar orasi dagi bir vodiy qilib ko`rsat ilgan: janubda-Paropamis tog'l ari , sharqda-meridianal cho`zilgan Imaus (Pomi r) tog'lari bor. Biroq shahar va qabilalar tasvirida ham bir qancha hatolar uchraydi. Ba`zi shaharlarning nomi xar hil berilgan bo`lib, geografik o`rni ham turlicha aniqlangan. Masalan, Samarqand (Ptol omeyda-Marakanda) shahri Shaxri xaqiqiy geografik o`rnidan bi r necha gradus janubda ko`rsatilgan.Ammo ba`zi bir tadqi qotlarda bu shaxar haqidagi Ptolemey tasavvuri ga yangiliklar ham kiritilgan. Ptol emey bu shaharni koordinatal arini quyidagichaaniqlagan: 1120 shimoliy uzunlik 390 15 sharqiy kenglik. Ptol emey kartasida Marakanda uchun aniqlangan kenglikning Samarqandshahri kengligiga to`g' ri kelishi tasodifiy xol bo`lsa kerak. Ammo So`g'diyonaning Marakanda shahrini o`zining VIII kitobi da eslatgan Ptol emey bu mashxur shaharni kartada ko`rsatmasligi mumkin emas. Ant ik davr olimlarining O`rta Osiyo haqidagi deyarli etti asr mobaynidagi , ya`ni Gerodotdan Ptol emeygacha bo`l gan kartografik tasavvurlarini mumumlashti rib, quyidagicha hul osa qilish mumkin.