Mavzu: qo‘shma gaplar tasnifi. Ularni bog‘lovchi vositalar. Reja

[WP_mWP_m] tipik ko‘rinishli qo‘shma gap


[WP_mWP_m] umumiy ko‘rinishli qo‘shma gapni tashkil etuvchi sodda gap kesimining biri ikkinchisini, ikkinchisi birinchisini taqozo qiladi. Ikkalasining ham kesimi NKSH hisoblanadi. Boshqacha aytganda, bu sodda gap qo‘shma gapdan anglashilgan mazmunni ifodalash uchun bir-biriga ehtiyoj sezadi: 1. O‘zi so‘rasa ekan, men aytsam. (P.Tur.) 2. Agar suv bo‘lsami, hosilga hosil qo‘shilardi. (SH.Rash.) 3. Agar Bozor o‘qiganda edi, momosining orzusi ushalgan bo‘lur edi.(N.Ilh.) Bunday qo‘shma gap tarkibidagi sodda gaplarni mustaqil qo‘llash mumkin. Lekin ular mustaqil qo‘llanganda, butunlay boshqa ma’no yuzaga chiqadi: 1. Halim biznikiga kelardi (o‘tgan zamon davom fe’li - Tez-tez kelib turar edi ma’nosida). 2. Biz birga borardik (o‘tgan zamon davom fe’li - Birga borib turar edik ma’nosida). Ammo gaplar ushbu kesimlik shakllarini o‘zgartirmasdan birlashtirilib, qo‘shma gap hosil qilinsa, Halim biznikiga kelardi, biz birga borardik (Mazmuni: Halim biznikiga kelsa edi, biz birga borgan bo‘lur edik) va gap kesimlari [WP_mWP_m] ko‘rinishidagi birikuvni hosil qiladi.
[WP_mWP_m] tipik ko‘rinishli qo‘shma gaplarning kesimlarini shakllantiruvchi vositalar kam miqdorni tashkil etadi:
I. a) birinchi qismda [-sa], ikkinchi gap kesimida [-(a)rdi] shakli keladi: 1. Oyi, havo ochilib ketsa, birga daryo bo‘yiga borar edik. (M.Saf.) 2. YOz kelsa, bitta asbobni olib, boshqa yurtlarga ish qidirib ketardi. (P.Turs.);
b) birinchi gap kesimida [-sa ekan], ikkinchi gap kesimida [-sa] shakli keladi: 1.Otam bo‘lsa ekan, men endi yursam.(F.Yo‘ldosh.) 2. YOz bo‘lsa ekan, daryoda cho‘milsang. (S.Nur.);
v) birinchi gap kesimida [-sa+mi], ikkinchi gap kesimida [-ardi] shakli keladi: 1. Bo‘z o‘tlarning ming-ming yillardan buyon chirib yotgan ildizlari bu erlarni o‘g‘itlab, semirtirib yuborgan, agar suv bo‘lsami, tog‘-tog‘ hosil bitardi. (SH.Rash.) Ba’zan [-mi] yuklamasi [-sa] shakliga bevosita qo‘shiladi: 1. Mabodo uning qo‘lidan etaklasa bormi, mushkuli osonlashib, ahvoli engillashardi. (A.Qah.) 2. G‘ing desa bormi, jonini sug‘urib olardi. (S.Nur.)
s) birinchi gap kesimida [-sa edi], ikkinchi gap kesimida [-(a)rdi] shakllari keladi: 1.Onam bo‘lsa edi, qishlog‘imga ketardim. (Oyb.) 2. Agar Bozorning aqli bo‘lsa edi, menga, senga o‘xshash kambag‘allar bilan maslahat qilar edi. (S.Ayn.)
d) birinchi qismi [-sa] va ikkinchi qismi [-ma+sin ekan] shakli bilan keladi: 1. Etim qoladigan bo‘lsa, onadan tug‘ilmasin ekan. (P.Tolib.) Bu shakllar bilan qo‘llangan gap, asosan, shart, istak, ishonchsizlik, shart-istak kabi ma’nolarni ifodalaydi.
YUklamalar gap tarkibiga kirib qo‘shma ma’no berish bilan birga, kesimlarning nomustaqilligini yanada kuchaytiradi:
a) [-u/yu] yuklamasi: Ko‘zim tezroq ochilsa-yu, bog‘larni maysalarni ko‘rsam. (SH. Rash.)
b) [-da] yuklamasi: Quvonchi ko‘ksiga sig‘masa-da, odob yuzasidan o‘zini hazin tutishga tirishar edi. (Oyb.)
v) axir, nahotki yuklamalari: 1. Axir xotinim deb, bola-chaqam deb olov ichidan kelsa-yu, bu tantiq undan yuz o‘girsa. (S. Ahm.) 2.O‘g‘li qahramon bo‘lsa-yu, nahotki, undan shunday ish kelib chiqsa. (S.Ahm.)
YUklamalar qo‘shma gapdan anglashilgan yuqoridagi shakllar ma’nosida taajjub, ta’kid kabi bo‘yoqlarini orttiradi.
II. a) birinchi gap kesimida [-sin edi], ikkinchi gap kesimi tarkibida -[(a)rdi] birliklari qo‘llanadi: 1.O‘zi kelsin edi, aytardi. (N.Til.) 2.Keksa ovora bo‘lmasin edi, o‘zi berib kelardi. (N.Til.)
b) birinchi qism kesimi tarkibida [-sin edi], ikkinchi gap kesimi tarkibida [-sa] shakli keladi: 1. Oltin-kumush qurib ketsin edi, hammaning oyog‘iga to‘kilaversa. (Oyb.) 2. O‘zi borsin edi, ko‘ngli to‘lmasa. (S.Nur.)
III. Birinchi gap kesimida boshqa shakllar, ikkinchi gap kesimida [-(a)rdi/-(a)r edi] shakli keladi: 1. Men bo‘lmasam, qo‘yning yarmi yo‘qolar edi.(G‘.G‘ul.) 2. Lekin hozir Gulnorning gavdasini parchalab tashlasalar ham, og‘riq sezmagan bo‘lur edi. (Oyb.)
IV. Birinchi gap kesimi [-gan edi] birligi bilan, keyingisi boshqa birliklar bilan keladi: 1. Agar bu ikki batalon bu erdan ketmaganda edi, to‘plar himoyasiz qolgan bo‘lur edi.(L. Tolc.)
Qo‘shma gap tarkibida nisbiy so‘z ishtirok etganda, sodda gaplar nomustaqillik kasb etgandek tasavvur uyg‘otadi: 1. Kim devorning narigi tomonida bo‘lsa, u omon qoldi. (R.Fay.) 2. Qaer obod bo‘lsa, o‘sha er mehrni tortadi. 3.Qo‘shning tilini nechog‘lik yaxshi bilsang, uni tutish shunchalik oson bo‘ladi.(Hamz.) Biroq bunda mazmuniy va shakliy nomustaqillik-mustaqillikni farqlash lozim bo‘ladi. Halim kelsa, u voqeani aytib beradi qo‘shma gapi shakliy jihatdan