Mavzu: Rivojlanishning ikki omili nazariyalari. Ijtimoiy va biologik omillar qarama qarshiligi

Nutqi rivojlanadi, to`g`ri va tikka yura olish imkoni bolani, doimiy ravishda yangi ma`lumotlarni egallashga zamin bo`ladi.



Bu davrda yetakchi faoliyat turi-redmetlarni o`rganish hisoblanadi. <> so`rog`iga ko`p murojat qilishadi.

U chinchi davr - o’yin yoshi deb atalib 5 yoshdan 7 yoshgacha bo’lgan bolalarni o’ziga qamrab oladi. Mazkur davrda tashabbus tuyg’usi, qaysidir

ishni amalga oshirish va bajarish maylini tarkib toptiradi. Mabodo unda
xohish-istakni ro’yobga chiqarishning yo’li to’sib qo’yilsa, ushbu holatda bola o’zini aybdor deb hisoblaydi. Mazkur yosh davrida davra, ya’ni guruhiy o’yin, tengqurlari bilan muloqotga kirishish jarayonlari muhim ahamiyat kasb etadi, natijada bolaning turli rollar sinab ko’rishiga, xayoloti o’sishiga imkon yaratiladi. Xuddi shu davrda bolada adolat tuyg’usi, uni tushunish mayli tug’ila boshlaydi.



O'yin yoshi davrida:





Bolalarning o’yin faoliyati D.B.Elkonun, A.S.Slavina, A.P.Usova va boshqa psixologlar o’rganishgan. O’yin faoliyati ixtiyoriy diqqat va xotiraning, tafakkurning rivojlanishini belgilab beradi. 

Rollik o’yinlar jarayonida ular katta odamlarning barcha vazifa va ishlarini amalda bevosita bajaradilar. Rollik o’yinlarni vujudga keltiruvchi eng zarur omillardan biri, bolada o’z xatti-harakatlarini kattalar xatti-harakati bilan solishtirish, undan nusxa olish tuyg’usining mavjudligidir

T o’rtinchi davr - maktab yoshi deb nomlanib, undagi asosiy o’zgarishlar

ko’zlagan maqsadga erishish qobiliyati, uddaburonlik va mahsuldorlikka intilish tuyg’usi bilan ajralib turadi. Uning eng muhim qadriyati - omilkorlik
va mahsuldorlikdan iboratdir. Ushbu yosh davrining salbiy jihatlari (illatlari) ham ko’zga tashlanadi va ularning qatoriga ijobiy xislatlari etarli darajada bo’lmaganligi, ongi hayotning barcha qirralarini qamrab ololmasligi, muammolarni echishda aql-zakovatning etishmasligi, bilimlarni o’zlashtirishda qoloqligi (sustligi) va hokazo. Xuddi shu davrda shaxsda mehnatga nisbatan individual munosabati shakllana boshlaydi.

ASOSIY TUSHUNCHALAR

Refleksiya – bola o’z xatti-harakatlari, xulq-atvorini boshqalar bilan taqqoslash va o’zini xolis baholay olish xususiyatlari.
Ko’rgazmali – obrazli tafakkur - narsa va predmetlarning bevosita idrok etiladigan obrazlariga asoslangan tafakkur turi.
O’quv situatsiyasi – konspekt amaliy masalalarni yechish yoki tushunchalarni o’zlashtirishning umumiy usullarini o’zlashtirish.

B eshinchi davr - o’spirinlik - o’zining betakror xislati, individualligi va boshqa odamlar bilan keskin tafovutlanishi bilan tavsiflanadi. Shuningdek, o’smirlik shaxs sifatida noaniqlik, muayyan rolni uddalamaslik, qat’iyatsizlik singari nuqsonlarga (illatlarga) egadir. Mazkur davrning eng muhim xususiyati “rolni kechiktirish”ning o’zgarishi hisoblanib, birmuncha taraqqiyot bosqichiga ko’tarilishining daqiqasidir. Unda ijtimoiy hayotda bajarayotgan rollarining ko’lami kengayadi, lekin ularning barchasini jiddiy egallash imkoniyati mavjud bo’lmaydi, vaholanki bu kezda o’spirin rollarda o’zini sinab ko’rish bilan cheklanadi, xolos. Erikson o’spirinlarda o’z-o’zini anglashning psixologik mexanizmlarini batafsil tahlil qiladi, unda vaqtni yangicha his qilish, psixoseksual qiziqish, patogen (kasallik qo’zg’atuvchi) jarayonlar va ularning turli ko’rinishlari namoyon bo’lishini sharhlaydi.
15 yoshdan 18 yoshgacha bo‘lgan davr o‘spirinlik davridir. O‘spirinlar 8-10 sinf o‘quvchilari bo‘lib,ular oldida kelgusida kim bo‘lish, qanday faoliyat turi bilan shug‘ullanish kerak degan tashvish turadi.
Bu davrda nazorat bilimlar, amaliy ishlar bilan qo‘shib o‘rganiladi. O‘quvchilardan materialni tushunish va uni hayotga tadbiq eta bilish talab etiladi. Bola bu yoshda o‘zini ancha eslik xis qiladi, tajriba ortadi va bilimlarini mustaqil hayotga tadbiq eta boshlaydi. Bu esa ularning darsga bo‘lgan munosabatlarini o‘zgartiradi. Bu davrga kelib o‘zlariga ma’qul bo‘lgan biror fanni tanlaydilar. Bunday xususiyatlarni o‘smirlarda ham uchratish mumkin, lekin bunda aloxida fanlarga bo‘lgan qiziqish ko‘proq o‘qituvchining maslahati bilan bog‘liq bo‘lsa, yuqori sinf o‘quvchilaridagi qiziqish ularning extiyojlari, intilishlari asosida tarkib topadi. Ba’zan ular shoshma-shosharlikka yo‘l qo‘yadilar va natijada xodisalar xaqida noto‘g‘ri fikr yuritib, noto‘g‘ri xulosalar chiqaradilar.
O‘spirinlik davrida o‘quv faoliyatining murakkablashishi, ularning yangi jamoada tutgan o‘rni ulardan ko‘p narsa talab qiladi. O‘spirinlarning maktab hayotida, oilada tutgan mavqei o‘zgaradi, ya’ni o‘zidan kichiklarga nisbatan boshliq, tashkilotchi va tarbiyachi bo‘lish talab qilinadi.
18 yoshda kattalikka erishadi. Organizmning o‘sishi to‘xtaydi, «tinch» davr boshlanadi. Organlarning tarkib topishi va organizm to‘qimalarining takomillashishi nihoyasiga etadi. Jismoniy rivojlanish shaxsning ba’zi bir xususiyatlarini va bundan keyingi hayotiy faoliyatini belgilashga ta’sir ko‘rsatadi.
Yigit va qizlarning 17-20 yoshlarida organizm normal rivojlanishiga va unga mos keladigan ish bilan band qilish maqsadga muvofiqdir.

O ltinchi davr - yoshlik, boshqa odamga (jinsga) nisbatan psixologik intim yaqinlashuv qobiliyati (uquvi) va ehtiyoji vujudga kelishi bilan ajralib turadi. Ayniqsa, jinsiy mayl bu sohada alohida o’rin tutadi. Bundan tashqari, yoshlik tanholik va odamovilik kabi bexosiyat xususiyatlari bilan tafovutlanadi.

Yosh yigit bola va katta yoshdagi odam o‘rtasidagi oraliq holatda turadi. Hayot faoliyatining murakkablashishi bilan yoshlarda nafaqat ijtimoiy rol va qiziqishlar doirasining miqdoriy kengayishi, balki ularning sifat o‘zgarishi ham ro‘y beradi. Unda kattalarga xos rollar, ulardan kelib chiqqan holda mustaqil javobgarlik me’yori paydo bo‘ladi. Ko‘pchilik bu yoshda allaqachon mehnat faoliyatini boshlaydi, hamma kasb tanlashni o‘ylaydi va hokazo. Biroq kattalar mavqei elementlari bilan bir qatorda yoshlarda hali uning holatini bola holati bilan yaqinlashtiruvchi tobelik belgilari saqlanadi. Moddiy jihatdan hali Yuqori sinf o‘quvchisi ota-onasi qaramog‘ida bo‘ladi. Maktabda bir tomondan uning kattaligini eslatib turishsa, boshqa tomondan doimo bo‘ysunishni talab qilishadi.