Mavzu: Rivojlanishning ikki omili nazariyalari. Ijtimoiy va biologik omillar qarama qarshiligi

Yoshlik davri psixologiyasi


4. Psixologik xususiyatlar

15-16 yoshli odamning umumiy aqliy qobiliyatlari, odatda, allaqachon shakllanib bo‘ladi va ularning bolalikdagidek tez o‘sishi kuzatilmaydi. Biroq ular mukammallashishda davom etadi. Murakkab intellektual operasiyalarni egallash va tushunchalar apparatining boyishi yigit va qizlarning aqliy faoliyatini mustahkamroq va samaraliroq qiladi, bu esa ularni kattalar faoliyatiga yaqinlashtiradi. Ayniqsa, maxsus qobiliyatlar tez rivojlanadi.

3. Rivojlanishning ijtimoiy vaziyati

Yosh yigit bola va katta yoshdagi odam o‘rtasidagi oraliq holatda turadi. Hayot faoliyatining murakkablashishi bilan yoshlarda nafaqat ijtimoiy rol va qiziqishlar doirasining miqdoriy kengayishi, balki ularning sifat o‘zgarishi ham ro‘y beradi.

2. Jismoniy rivojlanish

Erta yoshlik – inson jismoniy rivojlanishining yakunlanish davri. Tananing bo‘yiga o‘sishi o‘smirlik yoshiga nisbatan sekinlashadi. Qizlar 16–17 (farq 13 oy) yosh orasida, yigitlar 17–18 yosh orasida (farq 10 oy) to‘la bo‘yga etadilar. Bolalar qizlardan vazn bo‘yicha biroz ortda qolishi o‘rnini qoplaydilar. Mushaklar kuchi juda tez ortadi: 16 yoshli bola bu jihatdan 12 yoshli boladan deyarli ikki barobar ustunlik qiladi.

1. YOshlik tushunchasi va uning yosh chegaralari

Yosh psixologiyasida yoshlik odatda jinsiy voyaga etish bilan boshlanib, kattalikning boshlanishi bilan yakunlanuvchi rivojlanish bosqichi sifatida belgilanadi. Bundagi birinchi chegara – fiziologik chegaradir. Ikkinchisi esa – ijtimoiy. Bu yosh davri murakkab va ko‘pqirralidir.

E tinchi davr - etuklik davri deb atalib, hayot va faoliyatning barcha

sohalarida (mehnatga, ijodiyotga, g’amxo’rlikda, pusht qoldirishda, tajriba
uzatishda va boshqalarda) mahsuldorlik tuyg’usi unga uzluksiz ravishda
hamroh bo’ladi va ezgu niyatlarning amalga oshishida turtki vazifasini
bajaradi. Shuningdek, mazkur davrda ayrim jihatlarda turg’unlik tuyg’usi
nuqson (illat) sifatida hukm surishi ehtimoldan holi emas.
Bu davrda inson qanday ishlarni amalga oshirishga, qaysi imkoniyatlardan foydalanmagani, ayrim xatolar, tushunmovchiliklar sababli, ko’ngilsizliklar vujudga kelganini anglay boshlayli. O’ziga o’zi xisob berish shu davrning muhim psixolgik xususiyatidir. Organizmdagi ayrim o’zgarishlar, umrning tez o’tishi, kishini qattiq tashvishga va iztirobga soladi. U bundan keyingi hayotning har bir daqiqasidan unumli foydalanishga qaror qiladi. Ayrim orzu istaklarini amalga oshirish uchun jismoniy va ruhiy imkoniyatlari yetishmasligini anglash uning psixikasida «turg’unlik» tuyg’usini vujudga keltiradi. Buning asosiy sababi 33-35 yoshlarda mnemologik-attentsion majmua tubdan qayta qurilishidir. Yaxlit mnemologik markazning mnemik (xotira) va mantiqiy (tafakkur) qismlariga ajralishi ro’y beradi. Attentsional xolatning omilari saqlanib qoladi, lekin katta yoshdagi inson intellektida xotira va taffakur muhim o’rin tutadi. Biroq o’zgarishlar uning ruhiy dunyosida, kechinmalarida, his-tuyg’ularida chuqur iz qoldirmaydi, yetuk shaxs xotirasida illyuzion xususiyatga ega bo’lgan tasavvur obrazlari (yoshlik tuyg’usi, kayfiyati, orzusi, xom xayoli) saqlanib qoladi. Yetuklik bosqichida jismoniy va aqliy imkoniyatlardan to’laroq foydalanish ko’nikmasi paydo bo’ladi. Bu xol butun kuch-quvvat, aqliy, zo’riqish, iroda kuchi, asab taranglashuvi xisobiga emas, balki muayyan ko’nikma, malaka va mahorat asosida ro’y beradi.
Sakkizinchi davr, ya’ni qarilik inson tariqasida o’z burchini uddalay
olganligi, turmushning keng qamrovligi, undan qanoatlanganligi
( qoniqqanligi) tuyg’ulari bilan tavsiflanadi. Salbiy xususiyat sifatida ushbu
yoshda hayotdan, faoliyatdan noumidlilik, ulardan ko’ngil sovish histuyg’ularini ta’kidlab o’tish o’rinlidir. Donolik, soflik, gunohlardan forig’ bo’lishlik bu yoshdagi odamlarning eng muhim jihati, saxovati hisoblanadi,
binobarin, har bir alohida olingan holatga nisbatan shaxsiyat va umumiyat nuqtai nazardan qarash ularning oliy himmati sanaladi. Qarilik davri yosh psixologiyasida boshqa davrlardan keskin farq qilishi bilan ajralib turadi. Bu davrga kelib, inson mehnat mahsulining sifati ustida bosh qotira boshlaydi. Qarilik davrida oilaviy turmushga, ijtimoiy hayotga, yashash maqsadiga, inson qadr-qimmatiga, tevarak-atrofdagilarga yangicha mezon bilan qaray boshlaydi. Bu yoshda keksalar ijtimoiy hodisalar, kundalik turmush muammolarini tajribaviy vazminlik, sabr-toqatlilik, uzoqni ko‘ra olishlik va yana boshqa pozitsiyalaridan turib ijobiy hal qiladilar. Keksalar har bir voqea-hodisa va narsalarning yaxshi oqibatidan oldin, avvalo, uning yomon oqibatlari haqida o‘z mulohazalarini shakllantirish qobiliyatiga ega. Hayotda qo‘ldan boy berilgan imkoniyatlar, xato va kamchiliklar ularning “Yetti o‘lchab, bir kes” xalqona tamoyiliga asosan hayot faoliyatini olib borishlarini taqozo etadi. Inson keksaygan sari umrining biror daqiqasi behuda o‘tishiga achinadi, yoshlik yillarida yo‘qotganlarini aql-zakovat va donishmandlik bilan to‘ldirishga intiladi.
Shu bilan birga keksalik davrida biologik organning zaiflashuvi psixik jarayonlarning ham o‘zgarishiga olib keladi. Bu esa bilish jarayonlari (sezgi, idrok, xotira, tafakkur...), axloq (hushyorlik, hozirjavoblik, topqirlik...) va aql-zakovat (aql, bilim, ijtimoiy tajriba, mahorat, ijodiy faoliyat, barqaror malaka...) kabi ruhiy holatlarda o‘z aksini topadi. Bu davrda sezgi organlarining zaiflashuvi, asab sistemasining kuchsizlanishi, xotira, tafakkur, diqqatni to‘plashning qiyinlashuvi, unutish jarayonining kuchayishiga olib keladi. Lekin shunga qaramay, keksalarda ma’naviy-ruhiy jihatdan o‘zligini anglashning yanada takomillashuvi, o‘z-o‘zini baholash, nazorat qilish, o‘z-o‘ziga buyruq berish kabi mezonlar, mas’uliyat hissining ortishi, kelajakka intilish, ishchanlik qobiliyatining saqlanishiga olib keladi.
. U shaxsning rivojlanishidagi ego va uning moslashuvchan qobiliyatlari bilan qiziqdi. E.Erikson psixoanalizda oʻzidan oldingi olimlarning nazariyalaridan koʻp narsani oʻzlashtirib oldi va psixoanalitik anʼanalar doirasida qolgan holda shaxs rivojlanishining oʻziga xos davriyligini, bolalik davrining psixoanalitik konsepsiyasini ishlab chiqdi. "Bolalik va jamiyat" uning birinchi kitobi bo'lib, 1950 yilda Erikson tomonidan nashr etilgan (1963 yilda qayta nashr etilgan). Uning paydo bo'lishi muallifning ta'kidlashicha, psixoanaliz amaliyoti bilan bog'liq. Ushbu kitobning asosiy e'tibori bolalik va ijtimoiy hayot o'rtasidagi munosabatlarga qaratilgan bo'lib, Erikson Afrika hindularining ikki qabilasida, Sioux va Yurokda bolalik bo'yicha tadqiqotlar olib boradi, u ego rivojlanishi, inqirozlar, nizolar haqida gapiradi va o'smirlik va o'ziga xoslikni muhokama qiladi. Erikson o'z kitobi haqida "kontseptual sayohatnoma" sifatida gapiradi, u bu "Bolalik va jamiyat" tarixiy jarayonlar haqidagi kitob mashhur bo'lganini va aynan shu kitob tufayli u ego psixologiyasining etakchi vakili sifatida e'tirof etilganini ta'kidlaydi. E.ERIKSON NAZARIYASINING EPIGENETIK YO'NALISHI Psixo-ijtimoiy yoki uni epigenetik rivojlanish nazariyasi psixoanalizdan kelib chiqqan. Eriksonning fikricha, inson butun hayoti davomida butun insoniyat uchun universal bo'lgan bir necha bosqichlardan o'tadi. Ushbu bosqichlarning ochilishi etuklikning epigenetik printsipi bilan tartibga solinadi. Epigenetik tamoyilga ko‘ra, E.Erikson, birinchidan, shaxsning bosqichma-bosqich rivojlanishini, shaxsning rivojlanish va olg‘a intilish istagi tufayli bosqichdan bosqichga o‘tish sodir bo‘lishini, ikkinchidan, Eriksonning fikricha, jamiyat ijtimoiy inson imkoniyatlarini rivojlantirish har doim jamiyat tomonidan ma'qullanadigan tarzda tashkil etilgan bo'lib, u ushbu tendentsiyani saqlab qolish va saqlashga harakat qiladi. E.Erikson o'zining "Bolalik va jamiyat" birinchi kitobida insonning butun hayotini "insonning sakkiz yoshi", ya'ni egoning psixososyal rivojlanish bosqichiga ajratadi. E. Eriksonning ta'kidlashicha, bosqichlar genetik jihatdan uzatiladigan ma'lum bir "shaxsiyat rejasi" ning epigenetik ochilishining natijasidir. Epigenetik tamoyil, shuningdek, rivojlanishning epigenetik kontseptsiyasi shundaki, inson hayotining har bir bosqichi, uning o'ziga xos hayotiy tsikli uning uchun ma'lum bir vaqtda yoki Erikson aytganidek, "tanqidiy davrda" sodir bo'ladi. Bundan kam ahamiyatlisi shundaki, uning rivojlanishidagi ana shunday tanqidiy davrlarni izchil o'tish orqaligina shaxs to'liq shakllanadi. Shuni ta'kidlash kerakki, har bir bosqich o'sha yoshga xos psixologik inqiroz va rivojlanishning alohida vazifasi bilan birga keladi. Jamiyat tomonidan qo'yiladigan har bir taraqqiyot vazifasi ikki ekstremal qutb o'rtasidagi ma'lum munosabatlarda yotadi. Kurash natijasi shaxsning rivojlanishi hisoblanadi. Muvozanatga erishilganda, biz ego-identifikatsiyaning yangi shaklini olish haqida gapirishimiz mumkin. Bunday holda, muammolarni hal qilish shaxsning rivojlanish darajasiga bog'liq bo'ladi. Men to'xtab, psixoseksual rivojlanishning sakkiz bosqichining har biri haqida bir oz ko'proq gaplashmoqchiman. Birinchi bosqich (I) E.Erikson aytganidek, og'iz-nafas-sezuvchidir. Ammo uni og'zaki-sezgi bosqichi deb atash odatda qabul qilinadi. U Z. Freyd kabi ikki bosqichdan iborat, lekin E. Erikson o'z kitobida ikkinchi bosqichni Ikkinchi bosqich (II) deb belgilaydi, bu birinchi bosqichdan farqli rejimga ega. E.Erikson Z.Freydga o‘xshab organ rejimi tushunchasini – jinsiy energiyaning kontsentratsiya zonasi sifatida izohlaydi, lekin undan farqli o‘laroq, E.Erikson organning o‘zi bilan unchalik qiziqmaydi, uning faoliyat yo‘nalishi. Misol uchun, agar chaqaloqlik davrida erogen zona bolaning og'zi bo'lsa, Freyd faqat erogen zonaning o'zini ko'rib chiqadi, ya'ni. og'iz, E. Erikson esa og'iz orqali qabul qilish (toget) qobiliyati. Endi biz ushbu bosqichni batafsil ko'rib chiqishimiz mumkin. Yuqorida aytib o'tilganidek, u ikki bosqichdan iborat (I va II bosqichlar): Bu bosqichning birinchi bosqichida (I bosqich) organ - og'iz erogen zona hisoblanadi, u ham rivojlanishning ma'lum bir usulini, ya'ni shaxsning dominant sifatlarini tashkil qiladi.Og'izning modalligi so'rishni belgilaydi, ya'ni. , og'iz orqali ovqatni qabul qilish (toget). Qabul qilish - bu chaqaloqning hayotda tushunadigan birinchi ijtimoiy usuli. Bolaning berilgan narsani olishga tayyorligini nazarda tutuvchi optimal kümülatif vaziyat chaqaloqning ona bilan o'zaro tartibga solinishida yotadi, bu esa unga berish usullarini ishlab chiqishda qabul qilish usullarini ishlab chiqishga imkon beradi. Chaqaloq uchun bunday muvofiqlashtirish uchun libidinal zavqning eng yuqori mukofoti "og'zaki" zavqdir. E.Erikson yozganidek: “Ko‘rinib turibdiki, og‘iz va ko‘krak uchi nafaqat bu markaziy organlar, balki har ikkala butun organizm tomonidan dam olish orqali zavqlanadigan va javob beradigan samimiy issiqlik va o‘zaro munosabatning umumiy aurasining markazlari xolos. ” Bu bosqichda chaqaloq faqat og'iz orqali, onasi esa ko'krak orqali yashaydi va sevadi. Ushbu bosqichda organning dominant rejimi beshdan birinchisi - "inkorporativ 1", qolgan 4 rejimning mavjudligini ("inkorporativ 2", "ushlab turuvchi", "eliminativ", "intruziv") rad etib bo'lmaydi, chunki kirish-chiqish teshiklari bo'lgan ba'zi yoki tana zonalarining ishlashi uchun yordamchi rollarda barcha rejimlarga ega bo'lish kerak. E.Eriksonning fikriga ko'ra, chaqaloq berilgan narsani qabul qilib, boshqasini o'zi xohlagan narsani qilishga majburlashni o'rgangan holda, keyinchalik beradigan shaxs bo'lishi uchun o'z egosining zaruriy asosini rivojlantiradi. Bunga faqat o'zaro dam olish orqali erishish mumkin. Agar bu sodir bo'lmasa, o'zaro tartibga solish holati majburlash yoki xayolot orqali bir-birini boshqarishga urinishlarga bo'linadi va bu holda chaqaloq o'sha paytda olmagan narsasini olishga harakat qiladi. bosqich - so'rish orqali va u buni o'zining tartibsiz faoliyati orqali amalga oshiradi. Ikkinchi bosqichda (II bosqich; yoshi: Tug'ilgan - 1 yosh) asosiy organ ham og'iz bo'lib, lekin so'rish emas, balki tishlash modallik vazifasini bajaradi, bu bolaning tishlashi tufayli yuzaga keladi. Ushbu bosqichdagi ijtimoiy modallik turli xil narsalarni olish (olish) va ushlab turish (ushlab turish). Organning rejimi 2-chi rejim "2-ni o'z ichiga oladi". Ushbu bosqichda bola o'z qo'lida bo'ladigan hamma narsani tushunish, o'rganish va o'zlashtirish mexanizmlarini yaxshilashi kerak. Bu yaxshilanish u orqasidan qorin bo'shlig'iga aylanishni, pozitsiyalarini o'zgartirishni, ko'tarilishni va beshikka o'tirishni o'rganganida sodir bo'ladi. Biroq, bu davrda bolaning hayotida "yaxshi" va "yomonlik" paydo bo'ladi, albatta, agar birinchi bosqichda asosiy ishonch ilgari ta'sir qilmagan bo'lsa. Hatto E.Erikson aytganidek, eng mehribon muhit ham bolani travmatik o'zgarishlardan himoya qilmaydi. Bu erda ushlash, tishlash impulslari va mexanizmlarining rivojlanishi, sutdan ajratish va onadan ajralishning mumkin bo'lgan jarayoni bilan to'qnashadi. E.Eriksonning fikricha, tishlash tufayli sutdan ajratish lahzasi ajralishning boshlanishi bo'lishi mumkin, bunda bolaning uni qiynayotgan tishlariga qaratilgan, mahrum onaga qarshi qaratilgan g'azabi o'z kuchsizligidan kelib chiqqan g'azab bilan qo'shilib ketadi. tana va tajribaga olib keladi (sado-mazoxistik xarakter) - kuchli chalkashlik, bir vaqtlar odam onalik muhiti bilan birlikni buzgan degan tuyg'uni ortda qoldiradi. Shuning uchun, chaqaloq to'satdan sutdan ajratilganda, onasi buni hissiy qo'llab-quvvatlashi, tinchlantiruvchi mavjudligi, muloyimlik va mehr bilan qoplashi kerak. Onalik mehrini yo'qotish bilan bola go'daklik tushkunligi yoki surunkali qayg'u holatiga o'tadi, bu uning butun kelajakdagi hayotiga tushkunlik tuyg'usini beradi. Ushbu bosqichda "asosiy ishonch va asosiy ishonchsizlik" mojarosi paydo bo'ladi va u qaysi qutb foydasiga hal qilinganiga qarab, maxsus rivojlanish vazifasi aniqlanadi, buning natijasida chaqaloq asosiy ishonch yoki ishonchsizlik hissini rivojlantiradi. o'ziga va dunyoga. Ikkinchi bosqich (III bosqich; yoshi: 1-3 yosh) yoki E.Eriksonga ko'ra uchinchi bosqich anal-uretral-muskulyar (umumiy qabul qilingan, shuningdek, anal-muskulyar) deb ataladi. Ushbu bosqichning erogen zonasi - bu o'ziga xos modallikka ega bo'lgan ajratuvchi organlar - ichak va siydik pufagini bo'shatish, bu bosqichda bolalar undan zavqlanishadi. Shuningdek, ushbu bosqichda yangi ijtimoiy modalliklar rivojlanmoqda - letting (lettinggo) va holding (holdingon). Mushaklar tizimining rivojlanishi va axlatning muntazamligi tufayli bola ixtiyoriy ravishda dam olish, surish va ushlab turish va o'z xohishiga ko'ra ularni almashtirish qobiliyatiga ega bo'ladi. Anal zona - bu bir-biriga zid bo'lgan ikkita rejimning modal zonasi bo'lib, ular keyinchalik bir-birini almashtirishi kerak. Organning rejimlari "ushlab turuvchi" va "yo'q qiluvchi". Bu yoshda bolalar turli xil narsalarni saqlaydilar yoki yashiradilar yoki ularni o'zlaridan uzoqlashtiradilar, bularning barchasi retentiv-emilinativ rejimlar bilan izohlanadi. Agar o'z rivojlanishining ushbu bosqichida bola o'z ehtiyojlarini erkin va majburlanmagan tarzda qondirish imkoniyatidan mahrum bo'lsa, u qoniqish va nazoratga intiladi, orqaga chekinadi yoki noto'g'ri rivojlanadi, chunki u o'z tanasida kuch va kuchdan mahrum bo'lib qoladi. tashqi dunyoda kuchsiz. Ushbu bosqichda avtonomiya uyat va shubhaga qarshi kurashadigan ikkinchi ziddiyat paydo bo'ladi. Ushbu bosqichdagi ziddiyat ijobiy tomonga o'zgarishi uchun chaqaloq uning asosiy ishonchiga tahdid solmasligini his qilishi kerak. Konflikt kimning foydasiga hal qilinganiga qarab, uning rivojlanish vazifasi aniqlanadi, buning natijasida chaqaloq o'z harakatlarida mustaqillik va mustaqillik yoki uyat va shubha kabi fazilatlarga ega bo'lishi mumkin. Uchinchi bosqich (E.Erikson bo'yicha IV bosqich; yoshi: 3-6 yosh) tayanch-genital deb ataladi. Erogen zona - bu jinsiy a'zolar. Modallik - har ikki jinsning jinsiy a'zolariga qiziqish. "Qilish" ("yomonlik") ning yangi ijtimoiy usuli paydo bo'ladi, bu foyda, afzallik va hokazolarni olib keladigan bunday faoliyatni anglatadi, ya'ni. shaxsiy muvaffaqiyatga olib keladigan faoliyat. Ushbu bosqichda organning "intruziv" rejimi ustunlik qiladi. U fantaziyalar va "o'xshash" faoliyatning belgisi bo'lib xizmat qiladi. Ularning barchasi boshqa jismlarga kirishdan (kirish) iborat, masalan, qat'iy va tajovuzkor gapirish orqali, boshqa odamlarning ongiga va quloqlariga bosqin kiradi. Ushbu bosqichda o'g'il bolalar jinsiy sohada u ota-onasidan past ekanligini tushunishga duch kelishadi. Ushbu tushunchaning ba'zi oqibatlari Z.Freyd tomonidan tasvirlangan Edip kompleksini tashkil qiladi. Qizlar esa, o'g'il bolalar kabi jinsiy olatni yo'qligini anglash bilan duch kelishadi, shuning uchun ular jinsiy tenglik orzularini qo'llab-quvvatlay olmaydilar. Ijtimoiy modallikka kelsak, o'g'il bolalarda fallik-intruziv usullarda "qilish"ga urg'u saqlanib qolsa, qizlarda esa bezovtalanish va provokatsiya yordamida yoki o'zini jozibador qilish orqali "qilish"ga o'tadi. Bunday holda, bolaning o'zida tashabbus rivojlanadi. Biroq, "Edipal" istaklari zo'ravonlik va qotillik bilan chegaradosh bo'lgan noaniq xayollarga olib keladi, buning natijasida chuqur aybdorlik hissi paydo bo'ladi. Bu holat uchinchi konflikt – tashabbus va ayb o‘rtasidagi ziddiyat hal etilayotganidan dalolat beradi. Bu chaqaloq jinsiy aloqa nazariyasini yakunlaydi. To'rtinchi bosqich (E.Erikson bo'yicha V bosqich; yoshi: 6-12 yosh) E.Erikson psixoseksual moratoriy davri deb ataydi, bu bosqich psixoanalizda latent sifatida ham tanilgan. Bu yerda ibtidoiy generativ rejim mavjud. Yashirin davr boshlanishi bilan rivojlangan bola "qilish" zarurligini unutadi yoki sublimatsiya qiladi va foydali ish bilan shug'ullanishni o'rganadi va e'tirofga intiladi. Bu davr haqida aytishimiz mumkin - "harakatsiz jinsiylik". Bosqichning xavfi pastlik va qobiliyatsizlik hissi bilan bog'liq. E.Erikson aytganidek, "bu holda, bola asboblar olamidagi qobiliyatsizligidan umidsizlikka tushib qoladi va o'zini o'rtachalik yoki nomukammallikka mahkum deb biladi". Yashirin bosqichda navbatdagi konflikt echimlarni izlaydi - o'zini pastlik tuyg'usiga qarshi mehnatsevarlik to'qnashuvi, shu bilan bog'liq holda rivojlanish vazifasi hal qilinadi. Beshinchi bosqich (Yosh: 12-19 yosh) - O'smirlik. Bolaning normal rivojlanayotgan shaxsiyatining asosiy hodisasi egoning o'ziga xosligi yoki integratsiyasining o'rnatilishi bo'lib, u egoning barcha identifikatsiyalarni libido muammolari bilan birlashtirish qobiliyatining to'plangan tajribasidir. Shunday qilib, "egoning o'ziga xosligi tuyg'usi - bu ichki o'ziga xoslik va uzluksizlik "mansab" ning real istiqbolida ochilgan shaxsning boshqalar uchun ma'nosining o'ziga xosligi va davomiyligi bilan birlashtirilganligiga ishonchdir" (E. Erikson, 250-bet). . Ya’ni, o‘smir o‘zining “men” qiyofasi bilan bir qatorda dunyodagi o‘z o‘rnini ham biladi, kimligini aniq tushunadi. Ammo rollarni aralashtirish xavfi bor, ko'pincha gender o'ziga xosligi haqida shubha bor, lekin ko'pincha o'smirlar o'zlarining kasbiy o'ziga xosligini tushuna olmaslikdan xavotirda. Bu erda o'smir o'zining barcha eski muammolarini hal qilishi va shaxsiyatning yaxlitligini qo'lga kiritishi kerak. Shuning uchun bu bosqichning ziddiyatlari o'ziga xoslik va rollarning chalkashligi o'rtasidagi kurashdir. Natijada, vazifa o'zini va dunyodagi o'rnini bilishga aylanadi va salbiy qutb - bu o'z "men" ni anglashga ishonchsizlik. Oltinchi bosqich (Yosh: 20-25 yosh) erta etuklik (yoki yoshlik) deb ataladi. E.Erikson o'zining monografiyasida yozganidek, "O'z shaxsini izlash va o'jarlik bilan himoya qilish natijasida paydo bo'lgan yangi zarb qilingan kattalar istaklarga to'la va o'z shaxsiyatini boshqalarning o'ziga xosligi bilan birlashtirishga tayyor". Bu sizning hayot sherigingizni izlash bosqichi kelganligini anglatadi. Bunga intilish ularning barcha xulq-atvor usullarini egallashidir. Organning barcha usullari allaqachon shaxsning o'ziga bo'ysunadi va ilgari tahlil qilingan bosqichlarda bo'lgani kabi, unga rivojlanish yo'lini belgilamaydi. Ushbu bosqichdagi xavf - yolg'izlik yoki izolyatsiya; rivojlanish vazifasi yolg'izlikka aylangan odamlar odatda o'zlari uchun xavfli bo'lib tuyulgan odamlarni ajratib olishga yoki yo'q qilishga tayyor. Bu avvalgi bosqichda o'z shaxsini qabul qilmaslik aks-sadolari haqida gapiradi. Shuningdek, ushbu bosqichda biz oxirgi marta jinsiy a'zolik haqida gapirishimiz mumkin, chunki bu bosqichda haqiqiy jinsiy a'zolik o'zini namoyon qiladi. E.Erikson sevgini shahvoniy joziba deb tushunmaslik kerakligini aytdi, shuningdek, bunday yetuk muhabbat tuyg`usining paydo bo`lishi keyingi bosqichga o`tishni tayyorlaydi, deb hisoblagan. Ushbu bosqichdagi ziddiyat yaqinlik va izolyatsiya o'rtasidagi kurashdir. Konflikt u yoki bu yo'nalishda rivojlanish muammosini hal qilish orqali hal qilinadi. Ettinchi bosqich (Yosh: 26-64 yosh) o'rta etuklik (yoki etuklik) deb ataladi. E.Eriksonning aytishicha, etuk odam o'zini kerakli his qilishni xohlaydi, etuklik esa u g'amxo'rlik qilishi kerak bo'lgan bolalari va nevaralarining roziligini talab qiladi. Generativlik deganda, E.Erikson yangi avlod hayoti qanday ishlashiga to'liq qiziqishni va uning ko'rsatmalari manfaatini tushunadi. Generativlikka erishish mumkin bo'lmagan hollarda, regressiya psevdo-yaqinlik zarurati bilan, ko'pincha shaxsiy hayotning qashshoqlik hissi bilan shakllanadi. Generativlik va turg'unlik o'rtasida ziddiyat mavjud. Bu davrning vazifasi insonning ijodiy kuchlarini hayotdagi turg'unlikka qarshi to'qnashtirishdir. Sakkizinchi bosqich (Yoshi: 65 yosh - o'lim) - Kech etuklik (Keksalik). Oxirgi bosqich egoning yaxlitligini o'z ichiga oladi, E.Erikson aniq ta'rif bermaydi, lekin bir nechta misollar keltiradi. Egoning yaxlitligi - bu tartib va ​​ma'noga intilishda ishonch. Bu tajriba sifatida postnarsisistik sevgi (o'zini emas). Bu insonning hayot aylanishini o'zgartirishni talab qilmaydigan to'g'ri va haqiqat deb qabul qilishdir. Bu hayot tarzi va o'tmishdagi faoliyat, sevimli mashg'ulotlari bilan yaxshi munosabatdir. Bu holatda, E.Erikson aytganidek, "o'lim o'z azobini yo'qotadi". Ammo hayotning yana bir natijasi bor, bu egoning barcha to'plangan integratsiyasining yo'qligi yoki yo'qolishi, u o'lim qo'rquvida ifodalanadi. Umidsizlik, biror narsani o'zgartirishga harakat qilish uchun oz vaqt qolganligi haqidagi fikrlarni ifodalaydi. Keksalik bosqichida odam yo o'ziga yaxlit nuqtai nazarga ega bo'ladi yoki hayotdan hafsalasi pir bo'ladi va umidsizlikka tushadi. Bu davr taraqqiyotining vazifasi. Va u nafsning yaxlitligi va umidsizlik o'rtasidagi ziddiyat bilan hal qilinadi. E.Erikson va Z.Freyd qarashlarining qiyosiy tavsiflari Erik Erikson Zigmund Freydning izdoshlaridan biri edi. U o'z nazariyasidan ko'p narsani oldi, lekin o'z nazariyasini ham taklif qildi. Siz E.Eriksonning psixososyal rivojlanish haqida aytganlaridan boshlashingiz kerak, Z.Freyddan farqli o'laroq, u psixoseksual rivojlanish bo'yicha o'z pozitsiyasini ilgari suradi. Lekin shu bilan birga, E.Erikson shaxs tuzilishini Z.Freyd kabi tushuntiradi. Ularning psixikani o'rganish usullari turlicha bo'lgan, E.Erikson - psixo-tarixiy metod, E.Freyd psixoanaliz orqali ishlagan. E.Erikson kontseptsiyasi o'rtasidagi eng muhim farq - bu shaxsning psixososyal rivojlanishining sakkiz bosqichini ajratish, Z.Freydda ulardan faqat beshtasi bor, lekin dastlabki 4 bosqichda shunga o'xshash g'oya mavjud. Ikkalasi ham jinsiy libido energiyasi tushunchasidan foydalangan. E.Erikson tug'ilishdan to o'limgacha bo'lgan davrlarni ko'rib chiqadi, Z.Freyd esa shaxsning rivojlanishini o'n sakkiz yoshga qadar cheklaydi. Z.Freydda bola faqat ma'lum bir tizimda: ota, ona va bolada rivojlanadi, E.Erikson esa ijtimoiy-madaniy muhitda bolaga ko'proq e'tibor beradi. Erikson har bir inson rivojlanishning ma'lum bir bosqichidan o'tayotganda duch keladigan inqirozlar va rivojlanish muammolari haqida gapiradi. Bu olimlar ongsizlikning inson hayotiga ta'sirini turlicha talqin qilganlar. E.Erikson har qanday qiyinchiliklarni engib o'tish uchun insonning qobiliyatlari nima ekanligini tushunishga harakat qildi. Z.Freyd esa bu ta'sirni bolalik davrida boshdan kechirgan ruhiy jarohatlar bilan bog'lagan. Yuqorida aytib o'tilganidek, ular organning rejimini bir xil tarzda turli yo'llar bilan izohlaydilar. Takror aytaman, Z.Freyd uchun organning rejimi jinsiy energiyaning konsentratsiya zonasi sifatida organning o'zi, E.Erikson uchun esa organning rejimi uning faoliyat yo'nalishi edi. Identifikatsiya turlari Psixo-ijtimoiy rivojlanishning har bir o'ziga xos bosqichi o'ziga xos ijtimoiy kutishlarga ega bo'lganligi sababli, shaxs o'z rivojlanish muammosini hal qilish orqali oqlashi yoki oqlamasligi mumkin, demak u jamiyat tomonidan qabul qilinadi yoki jamiyat uni rad etadi. Ushbu qoida bilan bog'liq holda, E.Erikson o'z kontseptsiyasining ikkita asosiy tushunchasini ajratib ko'rsatishga qaror qildi - bular guruh o'ziga xosligi va ego-o'ziga xoslik tushunchalari. Guruh o'ziga xosligi - bu bolaning hayotining birinchi kunidan boshlab ijtimoiy guruhga qo'shilishga yo'naltirilgan tarbiyasi, bu guruhga xos bo'lgan dunyoqarashni shakllantirishga qaratilgan. Ego identifikatori - guruh o'ziga xosligi bilan bir vaqtda shakllanadigan xususiyatga ega. Ego-o'ziga xoslik - bu o'ziga xoslik hissi bo'lib, u barqarorlik, uzluksizlik va o'z "men" ning o'ziga xosligini shakllantiradi. Aytishimiz mumkinki, ego-o'ziga xoslik shaxsiyatning yaxlitligidir. Shaxs shakllanishining asosiy bosqichlari (tartib, asosiy ziddiyat, asosiy his-tuyg'ular) Birinchi bo'limda E.Eriksonning organ usullari kontseptsiyasi muhokama qilindi, ammo takrorlaymiz. Organning ish rejimi - bu jinsiy energiya kontsentratsiyasi zonasi bo'lib, uni Erikson organning o'zi emas, balki uning funktsional yo'nalishi deb tushunadi. Yana bir misol uchun, agar go'daklik davrida erogen zona bolaning og'zi bo'lsa va modalligi, masalan, so'rish yoki tishlash bo'lsa, u holda ishlash yo'nalishi qabul qilish (toget) yoki olish (olish) qobiliyati bo'ladi. va ushlab turish (ushlab turish). U ijtimoiy modalliklar deb ham ataladi. Kitob yozish jarayonida E.Erikson tuzgan epigenetik xaritani ko‘rib chiqsak, u beshta rejimga nom berganini, ularning har biri ijtimoiy modallikni bildirganini ko‘ramiz. Har bir zona hamma narsa va rejimlar bilan o'zaro ta'sir qiladi. Erikson bu rejimlarni uchta zona bilan bog'laydi - "og'iz-sezgi", "anal", "genital". Ammo rivojlanishning har bir bosqichida faqat bitta rejim hukmronlik qiladi. Inkorporatsiya 1 - (lot. incorporatio dan) Inkorporatsiya - uning tarkibiga qo'shilish, qo'shilish. Kiritilgan 2 Retentive - ushlab turish, ushlab turish, ushlab turish. Eliminativ - olib tashlash, yo'q qilish, bo'shatish. Intruziv - (lot. intrusus - surilgan) - bu biror narsaga faol kirish. E.Eriksonning psixososyal rivojlanish nazariyasini tahlil qilish orqali aniqlanishi mumkin bo'lgan asosiy ziddiyat - bu bitta rejimni har qanday zona bilan bog'lash natijasida yuzaga keladigan muammolarni bartaraf etish faktidir. Dastlab, chaqaloqda asosiy ishonch, birinchi navbatda, onaning ko'kragi, onaning g'amxo'rligi, mehr va muhabbati orqali shakllanadi. E.Eriksonning aytishicha, chaqaloq yanada normal rivojlanishi uchun o'ziga va dunyoga asosiy ishonchni qozonishi kerak. Inqiroz turlari. Ularning xususiyatlari va ma'nosi Inqiroz, E.Eriksonning fikricha, "burilish nuqtalari", "progress va regressiya, integratsiya va kechikish o'rtasidagi tanlov lahzalari". Boshqacha aytganda, inqirozlar jamiyatning shaxsga ijtimoiy talablarini qo'yadigan talablariga javob bera olish uchun ma'lum bir etuklikka erishish uchun zarurdir. Shunday qilib, inqiroz - bu to'satdan zaruriy burilish bo'lib, undan keyin shaxsning rivojlanishi yoki uning regressiyasi. Inqirozni hal qilish uchun barcha 8 bosqichda shaxs to'qnashuvlarga duch keladi, bu kurashda ikki qutb o'rtasida, shaxsning kelajakdagi voqealar natijasi uchun ikkita ekstremal imkoniyatlar o'rtasida sodir bo'ladi. Shunday qilib, bu konfliktlar rivojlanish vazifalari hisoblanadi, chunki biz konfliktni hal qilishimiz bilanoq, shaxs oldida vazifa qoladi. Kurash natijasi shaxsning rivojlanishi hisoblanadi. Ammo natija har doim ham turli sabablarga ko'ra ijobiy bo'lmaydi, shuning uchun rivojlanayotgan shaxs ma'lum bir daqiqada orqaga qaytishi mumkin.