Mavzu. Sanoatda ishlab chiqarish xarajatlari va ularni kamaytirish yo’llari

MAVZU. SANOATDA ISHLAB CHIQARISH XARAJATLARI VA ULARNI KAMAYTIRISH YO’LLARI


Reja:

1. 
   Xarajatlarning iqtisodiy mazmuni va mohiyati
   
2. 
   Xarajatlarning tasniflanishi
   
3. 
   Mahsulot tannarxi va uni hisoblash metodlari
   
4. 
   Mahsulot tannarxini kamaytirishning asosiy yo’llari va omillari
   

Xarajatlarning iqtisodiy mazmuni va mohiyati
Bozor iqtisodiyoti sharoitida har bir tadbirkor yoki korxona yuqori foyda olish va uni koʻpaytirishni maqsad qiladi. Uning oladigan foyda miqdori esa ishlab chiqargan mahsuloti yoki koʻrsatayotgan xizmatining hajmiga, sifatiga, tannarxiga va baholar darajasiga bogʻliq boʻladi. Korxonalarning bozorga mahsulot etkazib berib, foyda olishga boʻlgan layoqatini aniqlab beruvchi muhim omil sarf-harajatlar darajasi hisoblanadi. Har qanday tovarni ishlab chiqarish iqtisodiy resurs sarflarini taqozo qilib, ular ham ma’lum narxga ega boʻladi. Korxona oladigan foydaning miqdori bir tomondan bozorga taklif qiladigan tovar miqdoriga bogʻliq boʻlsa, ikkinchi tomondan unga qilinadigan iqtisodiy xarajatlar darajasiga, resurslardan foydalanish samaradorligi va tovarlar bozorida sotiladigan narxlarga bogʻliq. Shuning uchun ham ishlab chiqarish xarajatlari iqtisodiyotning muhim kategoriyalaridan biri boʻlib, uni oʻrganish muhim ahamiyatga egadir. Chunki uni oʻrganish asosida har bir xarajatning ulushini baxolash va kamaytirish imkoniyatlari aniqlanadi.
Mamlakatimiz taraqqiyotining hozirgi bosqichida eksport salohiyatini yuksaltirish va milliy iqtisodiyotimiz raqobatbardoshligini oshirish ham koʻp jihatdan tejamkorlikka erishish, hamda mahsulot va xizmatlar tannarxini pasaytirishga bogʻliq. Shunga koʻra, Prezidentimiz Sh.M. Mirziyoyev 2019 yilning 12 martida Nurota tumanidagi “Marmarobod” korxonasida togʻ jinslaridan mahsulot ishlab chiqarish jarayoni bilan tanishar ekan, quyidagi fikrini alohida ta’kidlab oʻtdi: “Mahsulot tannarxini kamaytirish orqali jahon bozoriga chiqish kerak”. Buning isboti sifatida quydagi raqamlarti keltrish mumkun joriy yilning yanvar-iyun oylarida mamlakatning eksportyorlari soni 4 885 tani tashkil etib, ular tomonidan 5 669,0 mln. AQSH dollari qiymatidagi (2020- yilning mos davriga nisbatan 36,4 % ga koʻpaydi) tovar va xizmatlar eksport qilinishi taʼminlandi.
Umuman olganda, resurslarni tejash mahsulot birligiga ketayotgan xarajatlarning pasayishi, resurslardan foydalanish darajasining ijobiy tomonga oʻsishi sifatida aniqlanadi. Bundan tashqari, “resurslarni tejash” tushunchasi ularning samarali iste’moli natijasida olinadigan foyda, natijani ham taqozo etadi. Resurslar tejamkorligiga ikki tomonlama, ya’ni mutlaq va nisbiy tejamkorlik nuqtai-nazaridan yondashish mumkin. Mutlaq tejamkorlik mahsulotni ishlab chiqarish va iste’mol qilish jarayonida uning tarkibiga kiruvchi jonli va buyumlashgan mehnat miqdorining kamayishi darajasini tavsiflaydi. Biroq, bunda ishlab chiqarilgan mahsulotning naflilik darajasi va qiymati oʻzgarmaydi. Nisbiy tejamkorlik tushunchasi ostida jonli va buyumlashgan mehnat xarajatlari nisbatan barqaror boʻlgan sharoitda ishlab chiqarishning foydali natijalari, ya’ni qiymat hajmining oʻsishini ta’minlash jarayonini tushunish zarur. Shuning uchun resurslar tejamkorligi muammosining hal qilinishi iqtisodiyotning samarali rivojlanishi uchun juda muhimdir.
Tejamkorlik darajasini baholash nisbiy tarzda amalga oshiriladi. Agar jamiyat yagona individdan iborat boʻlsa, uning hatti-harakatini tejamkorlik nuqtai-nazaridan baholash mumkin boʻlmas edi. Shunga koʻra, tejamkorlik - jamiyat ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotining muayyan darajasida barcha resurslardan tejamli foydalanish boʻyicha iqtisodiy munosabat boʻlib, ishlab chiqarish samaradorligini ta’minlashning asosiy omili hisoblanadi. Iqtisodiy samaradorlik ham “xarajatlar - ishlab chiqarish” muammosini oʻz ichiga oladi. Aniqroq aytganda, iqtisodiy samaradorlik ishlab chiqarish jarayonida qoʻllaniladigan taqchil resurs birliklari yigʻindisi va iste’mol tovarlari yigʻindisi oʻrtasidagi aloqani tavsiflaydi. Sarflangan xarajatlar hajmidan olingan mahsulotning ortiqligi samaradorlikning oʻsishini anglatadi. Shuning uchun har bir korxona ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish boʻyicha oʻz strategiyasiga ega boʻlishi zarur.
Ishlab chiqarish jarayonida xarajatlarni shakllantirish jarayoniga ta’sir qilishning eng samarali usullaridan yana biri moliyaviy javobgarlik markazlarini tashkil etish asosida korxonaning xarajatlari va daromadlarini boshqarishdir.[3, 16] Xarajatlarni boshqarish tizimining asosiy funktsiyalari prognozlash va rejalashtirish, buxgalteriya, nazorat qilish (monitoring), muvofiqlashtirish va tartibga solish, shuningdek, xarajatlarni tahlil qilish hisoblanadi. Moliyaviy javobgarlik markazi (MJM) - bu daromadni optimallashtirish, rentabellikka bevosita ta’sir koʻrsatish yoʻllarini topish, belgilangan chegaralar doirasida xarajatlar darajasini nazorat qilish va xarajatlarni kamaytirish yoʻllarini topish uchun asosiy vazifalarni bajaradigan tarkibiy boʻlinma yoki boʻlinmalar guruhi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida tadbirkorlar maqsadlarni tanlash imkoniyatiga ega boʻlishdi. Maqsadlarni tanlash va shakllantirish korxona strategiyasi va kelgusi davr uchun ularni amalga oshirishning aniq shartlari bilan belgilanadi.

Ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish har qanday kompaniya uchun muhim jarayondir, chunki xarajatlarni shakllantirish xarajatlarining (ko'pincha asossiz) o'sishi ta'sischi kutgan foydani sezilarli darajada kamaytiradi. Shuning uchun xarajatlarni kamaytirish masalasi har doim ham dolzarb bo'lib qolaveradi. Xarajatlarni qanday optimallashtirish bizning nashrimizda muhokama qilinadi. Samarali (mahsulotga to'g'ridan -to'g'ri sarmoya kiritiladi va uni amalga oshirish vaqtida to'laydi) va samarasiz (yo'qotishlarning ishlab chiqarish bo'lmagan turlari - nikoh, to'xtash vaqti, o'g'irlik va hk); Doimiy, o'zgaruvchan (ishlab chiqarish darajasiga to'g'ridan -to'g'ri proportsional), aralash, o'zgarmas va o'zgaruvchan qismini o'z ichiga oladi; To'g'ridan -to'g'ri (xom ashyo sotib olish, ish haqini to'lash uchun) va bilvosita, ma'lum turdagi mahsulotni ishlab chiqarish bilan bevosita bog'liq emas (boshqaruv xarajatlari, xizmat ko'rsatish tarmoqlari xarajatlari). Xarajatlarni qisqartirish zaxiralari ishlab chiqarish va uni malakali boshqarish qobiliyatiga xosdir. Masalan, har bir ishlab chiqarish bosqichida texnologik xarajatlarni ishlab chiqish va aniqlash, shuningdek ularga rioya qilish va me'yorlar buzilgan taqdirda javobgarlikni belgilash kabi tadbirlar muhim ahamiyatga ega. Uchun xizmat ko'rsatish va yordamchi xo'jaliklar samaradorligini tahlil qilish malakali o'tkazildi turli yo'nalishlar va autsorsing xizmatlari xarajatlarni optimallashtirish ishlarida ajoyib natijalar beradi. Bu savollar buxgalteriya hisobida yotadi qismi xarajatlarni nazorat qilish choralari, lekin boshqa dastaklar ham borki, ulardan foydalanish mahsulot tannarxini pasaytiradi. Ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish yo'llari Tahlil ma'lumotlari asosida quyidagi tadbirlar ishlab chiqiladi: Barcha xarajatlar aniq toifalarga bo'linadi; Tuzatish mumkin bo'lgan xarajatlar aniqlanadi; Ko'rsatilgan xarajatlar rejalashtirilgan va optimallashtirilgan. Optimallashtiriladigan xarajatlar ko'pincha quyidagilarni o'z ichiga oladi: Mehnat xarajatlari. Masalan, mahsulot aralashmasi qayta ko'rib chiqilganda, xodimlar soni ko'pincha kamayadi; Xom ashyo va materiallarni sotib olish xarajatlari. Bu xarajatlarni yangi etkazib beruvchilarni qidirishni tashkil etish, etkazib berish shartnomalari shartlarini qayta ko'rib chiqish, resurslarni tejaydigan texnologiyalarni joriy etish yoki rivojlantirish orqali optimallashtirish mumkin. o'z ishlab chiqarish zarur sarf materiallari; Ishlab chiqarish xarajatlari: lizing to'lovlari. Siz xonani egasidan sotib olish yoki hududning bir qismini ijaraga berish orqali ijara miqdorini kamaytirishingiz mumkin; energiya manbalari; uskunalarni ta'mirlash va texnik xizmat ko'rsatish. Ishlarning bir qismi pudratchilardan o'z ta'mirlash inshootlariga o'tkazilishi mumkin; Transport xarajatlari. Iloji bo'lsa, ular xizmat mashinalari parkini cheklaydi yoki afzalliklarini hisoblab, autsorsing kompaniyasining xizmatlaridan foydalanadi; Reklama xarajatlari. Samaradorlikni tahlil qilib bo'lgach reklama kampaniyasi, siz reklama byudjetini eng daromadli mahsulotlarni taqdim etish uchun yaratish yoki sheriklar bilan o'zaro manfaatli shartnoma tuzish orqali kamaytirishingiz mumkin. Masalan, barter bitimlarini taklif qilish orqali. Xarajatlarning katta qismi ishlab chiqarish resurslaridan iborat bo'lgani uchun ularga alohida e'tibor qaratiladi. Foydali qoldiqlarni kapitalizatsiya qilish yo'li bilan demontaj qilinishi mumkin bo'lgan ishlatilmaydigan uskunalar va faol bo'lmagan operatsion tizimlar ustidan qattiq nazorat o'rnatish kerak. Ilg'or texnologiyalardan foydalanish yanada tejamkor uskunalarni joriy etish yoki qo'shimcha ravishda arzonroq yordamchi ishlab chiqarishni rivojlantirish imkonini beradi. Qarzdorlarning qarzi mablag'larni aylanmadan chalg'itadi, uni optimallashtirishga alohida e'tibor qaratish lozim. Bu bilan ifodalanadi doimiy ish qarzdorlar bilan. Qanday qilib ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish mumkin Har bir kompaniya o'ziga xos xususiyatlarini hisobga olgan holda ishlab chiqarishni optimallashtirish liniyasini tanlaydi sanoatning o'ziga xos xususiyatlari... Ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish bo'yicha quyidagi ekspert tavsiyalarini barcha korxonalar uchun umumiy harakatlar deb hisoblash mumkin: Ishlab chiqarishni texnologik tsiklning bir qismini ularga topshirish orqali sheriklar bilan birlashtirish imkoniyatini ko'rib chiqing; Ishlab chiqarish zaxiralarini malakali boshqarish. Tovar -moddiy zaxiralarning kerakli hajmini, minimal va safarbarlik (agar mavjud bo'lsa), hajmini hisoblash zarur tayyor mahsulotlar va etkazib berish jadvallari va ular uchun to'lovlarni tayyorlash bilan tranzitda bo'lgan tovarlar; Logistika jarayonlarini rejalashtirish. Masalan, ba'zi kompaniyalar yuk tashish orqali tovarlarni saqlashni tejashadi. Xuddi shunday muhim to'g'ri tanlov transport xizmatlarini ko'rsatuvchi. Ko'rsatilgan usullarga qo'shimcha ravishda, har qanday kompaniya moliyaviy intizomga rioya qilishni ta'minlaydigan xarajatlarni kamaytirishni rejalashtirishi kerak. samarali tashkil etish etkazilgan zararlar tahlili bilan davriy tekshiruvlarni hisobga olish va amalga oshirish.
Korxonada ishlab chiqarish xarajatlari korxona faoliyati uchun muhim rol o’ynaydi, chunki mahsulot ishlab chiqarish va sotish xarajatlari qancha kam bo’lsa korxona foydasi va rentabelligi shuncha oshadi.
Korxona sarf xarajatlari o’z ichiga
1) mahsulot ishlab chiqarish tannarxi,
2) davr xarajat­lari,
3) moliyaviy faoliyat bo’yicha xarajatlar,
4) favqulotda zararlarni oladi.
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999 yil 5 fev­ralda qabul qilgan 64 qarori bilan tasdiqlangan «Mahsulot (xizmatlar)­ning sotish xarajatlarining tuzilishi va moliyaviy natijalarning tashkil topishi qoidalari»ga asosan korxonalarning xarajat moddalari quyidagilardan tashkil topadi:
Ishlab chiqarishning moddiy xarajatlari:

• 
  mahsulotga qushiladigan xom ashyo va materiallar – sotib olingan materiallar (ishlab chiqarishni me’yorida o’tishini ta’minlash, ehtiyot qismlar, mahsulotlarni urash, joylash uchun materiallar va h.k);
  
• 
  ishlab chiqarish xususiyatiga ega xizmatlar va ishlar;
  
• 
  tabiiy xom ashyo (suv, yog’och va h.k);
  
• 
  energiya va yoqilg’ining hamma turlari;
  
• 
  materiallarning tabiiy kamayishi.
  

Ishlab chiqarish xarakteridagi mehnatga to’lovlar:

• 
  bajarilgan ishlar uchun to’lovlar;
  
• 
  qo’shimcha to’lovlar;
  
• 
  ishlanmagan vaqtlar uchun to’lovlar.
  

Ijtimoiy sug’urtaga ajratmalar:

• 
  ish haqi fondiga nisbatan ajratmalar;
  
• 
  nodavlat nafaqa fondiga, ixtiyoriy tibbiy sug’urtaga va boshqa ixtiyoriy to’lovlar.
  

Asosiy fondlar va nomaterial aktivlar amortizasiyasi:

• 
  asosiy fondlarning eskirishiga qarab bosh birlamchi bahodan ajratma.
  

Ishlab chiqarish xarakteridagi boshqa xarajatlar:

• 
  ishlab chiqarish jarayoniga ko’rsatilgan xizmatlar;
  
• 
  ishlab chiqarish xom ashyo va materiallar bilan ta’minlash;
  
• 
  asosiy fondlarni ishchi holda saqlash xarajatlari;
  
• 
  o’t o’chirishni ta’minlash va qorovullar;
  
• 
  ishlab chiqarish asosiy fondlarining ijara haqi.
  

Mahsulotni sotish bilan bog’liq bo’lgan xarajatlar:

• 
  tovarlarni tashish xarajatlari;
  
• 
  savdo va umumiy ovqatlanish korxonalarining muomala xarajatlari;
  

Ma’muriy xarajatlar:

• 
  boshqaruv xodimlarining mehnat to’lovlari;
  
• 
  ularga sug’urta ajratmalari;
  
• 
  xizmat avtomobillarini asrash;
  
• 
  boshqaruvning texnik vositalari, aloqa, signalizasiya, hisoblash markazi va h.k.
  
• 
  boshqaruvdagi asosiy fondlar amortizasiyasi;
  
• 
  xizmat safari xarajatlari.
  

Boshqa operasion xarajatlar:

• 
  kadrlar tayyorlash;
  
• 
  qurilishdagi kamchiliklarni yo’qotish;
  
• 
  maslahatlar berish va axborotlar xizmati to’lovlari, auditlar xizmati to’lovlari va h.k.