Sharq renesansi davrida ilm-fan va madaniyat «Renessans» (uyg‘onish) davri Yaqin va O‘rta Sharq mamlakatlaridagi shartli nomlanish bo‘lib, IX-XV asrlarni o‘z ichiga oladi. Ma’naviyat va ma’rifatning g‘oyat gullab-yashnashi bu davr uchun xarakterli bo‘lgan. Bu davrda qomusiy ilm egalari, ajoyib shoirlar, buyuk davlat arboblari yetishib chiqqan. Shuning uchun ham renessans – uyg‘onish davri madaniyati, ma’naviyati va ma’rifati mohiyat-e’tibori bilan dunyoviy, gumanistik dunyoqarash, antik davr madaniy merosiga murojaat qilish, bamisoli uning qayta uyg‘onishini anglatadi. Uyg‘onish davri namoyondalarining qarashlari insonning cheksiz imkoniyatlariga, uning irodasiga, aql-idrokiga ishonib qarashi bilan ajralib turadi. “Renessans” so‘zi “Uyg‘onish”, “Qaytadan tiklash” ma’nolarini bildiradi. Shu munosabat bilan quyidagi savolning qo‘yilishi tabiiydir. Agar Yevropadagi Renessans davri antik, avvalo qadimgi yunon ma’naviy merosini asl shakli va mazmunida tiklash, ilk o‘rta asrlardagi sxolastika va mutaassiblikning ko‘p asrlik hukmronligidan keyingi uyg‘onish bo‘lsa, islom dini keng tarqalgan mamlakatlarda uyg‘onish nimadan iborat bo‘lgan, uni qaysi ma’noda tushunish kerak? A.Mesning shu mavzudagi kitobi nashrdan chiqishi bilan G‘arb fanida bu masala ham qo‘yila boshlandi. Rekendoverning fikricha, uning dastlabki nashrlaridan birida “Renessans” atamasi “Musulmon imperiyasida” o‘sha davrda sodir bo‘lgan chuqur madaniy o‘zgarishlar, islomning antik madaniyati bilan bog‘liq holda ishlatilgan 1 . G‘arb olimlaridan biri, xususan, nemis sharqshunosi I.Fyuk, Musulmon Renessansi mohiyatini “u asli islomgacha, avvalo ellinistik yo‘nalishning tiklanishi bo‘lgan”, deb ta’rif etadi 2 . Nazarimizda, G‘arb olimlarining Musulmon Renessansi deb atalgan tarixiy-madaniy hodisaning mazmun-mohiyatini ochib berish borasidagi qiziqarli va muhim ahamiyatga ega bo‘lgan xulosasiga dastlab R.Fray kelgan. Unga binoan, X va XI asrlarda gullab-yashnagan Renessansning mazmuni Eron va O‘rta Osiyo hududlaridagi umumiy madaniy yuksalish va ravnaq bilan bog‘langan bo‘lib, uni butunlay qadimgi yunon madaniyati, xususan, ilm- fanining tiklanishi bilan bog‘lamaslik kerak3 . Shu o‘rinda yana bir muhim fakt J.Muhammad ta’kidlaganidek, “Agar Yevropa Uyg‘onish davrining birinchi bosqichi XIV asrda Italiyada boshlangan bo‘lsa, nega undan necha yuz yil oldin – IX-XII asrlardagi Musulmon sharqining birinchi Uyg‘onish davri (ana shu masalada ham bir oz noaniqlik mavjud: birinchidan, bu Uyg‘onish aslida VIII asrdan boshlanadi, chunki islom tarixidagi fikriy uyg‘onish va ko‘tarilish aslini olganda ana shu asrdan boshlangan. Islom ta’limoti doirasidagi falsafiy maktablar – mu’taziliya, ash’ariya, moturidiya kabi kalom falsafasi (islom teologiyasi), tasavvuf ta’limoti va irfon falsafasi (islom teosofiyasi) aynan ana shu davrda vujudga kelgan. Ikkinchidan, bu uyg‘onish butun Sharq xalqlari va mamlakatlariga emas, balki faqat Musulmon Sharqigagina mansub bo‘lgan.) buyuk ko‘tarilish va yuksalish davrining ilk bosqichi hech kimning, ayniqsa, g‘arbliklarning xayoliga kelmaydi? Sharq doimo G‘arbdan olganlarini e’tirof etib kelgan. Buni Forobiy va Ibn Sinoning falsafiy risolalaridan ham, Ibn Rushdning Arastu asarlariga yozgan sharhlaridan ham bilsa bo‘ladi. Ammo, negadir G‘arb olami iloji boricha buni yashirishga, chetlab o‘tishga, bilmaganga olishga harakat qilib keladi”.