Mavzu. Shaxs ijtimoiylashuvi va ijtimoiy xulq-atvor (1 ma’ruza) Reja

Qiziqish - biron bir sohada to‘g‘ri mo‘ljal qiziqishlar olishga, yangi faktlar 
bilan tanshiishga, voqelikni ancha to‘la va chuqur aks zttirishga yordam 
beradigan motivdir. 
Individ uchun qiziqish, sub‘ektiv tarzda olganda, bilish 
jarayoni tusini kashf etadigan ijobiy hissiy ‗hangda, ob‘ekt bilan chuqurroq 
tanishishga, u haqda ko‗roq bilish, uni anglab etishga bo‗lgan istakda namoyon 
bo‗ladi. 
Qiziqishning faoliyat jarayonlaridagi roli benihoya kattadir. Qiziqishlar shaxsni 
o‗zida bilim olish va anglab etish borasida hosil bo‗lgan ishtiyoqni qondirish 
yo‗llarini va usullarini faol tarzda izlashga majbur etadi. SHaxsning 
yo‗naltirilganligni ifodalaydigan qiziqishning qondirilishi, odamda, uning 
so‗nishiga olib kelmaydi, aksincha, uni qayta qurgan, boyitgan va chuqurlashtirgan 
holda bilish faoliyatining yanada yuksak darajasiga mos keladigan yangi 
qiziqishlarni keltirib chiqaradi. 
Tarixga qiziqadigan o‗quvchi to‗garakda o‗z shahrining o‗tmishi haqida 
mahruza bilan chiqarkan, mahruzasining mazmunini tashkil etgan faktlarning 
muayyan guruhiga nnsbatan qiziqishini shu bilan cheklab qo‗ymaydi, balki bu 
qiziqish yanada ‗rtadi, u o‗lkashun‘slik muammolari asosiy o‗rin olgan ancha keng 
doiradagi masalalarga ham qiziqa boshlaydi. 
Qiziqishning psixologik tavsifi 
Qiziqish shaxsning muhim psixologik jabhalaridan biri hisoblanib, unda 
insonning individual xususiyati bevosita mujassamlashadi.
Qiziqish-biron bir sohada to‘g‘ri mo‘ljal olishga, yangi faktlar bilan 
tanshishga, voqelikni ancha to‘la va chuqur aks ettirishga yordam beradigan
barqaror motiv 
Qiziqish-insonlarning dunyoqarashi, e‘tiqodlari, ideallari, ya‘ni uning oliy 
maqsadlari, ezgu niyatlari, orzu umidlari bilan bevosita muhim rolь o‗ynaydi 
hamda ularning muvaffiqiyatli kechishini ta‘minlash uchun xizmat qiladi. 
Qiziqish bilimlarni ongli, puxta, barqaror, anglagan holda o‗zlashtirishda, 
ko‗nikma va malakalarni shakllantirishda, shaxs qobiliyati, zehni, uquvchanligi 
rivojlantirishga, 
olamni 
mukammalroq 
tushunishga, 
bilim 
saviyasining 
kengayishiga yordam beradi. 
Qiziqish motiv singari borliqning mo‗jizakor tomonlarini bilishga, fan asoslarini 
egallashga faoliyatning turli-tuman shakllariga nisbatan ijodiy yondashishni 
vujudga keltiradi, mehnatga, ta‘limga mas‘uliyat bilan munosabatda bo‗lishni 

---

shakllantiradi, har qaysi yakkahol (individual) shaxsda ishchanlik, g‗ayrat-shijoat, 
egilmas irodani tarkib toptirishga puxta psixologik shart-sharoitlar yaratadi. 
Qiziqishning psixologik mohiyatidan kelib chiqqan holda yondashilganda, 
qiziqish,insonda intilish, faolik, ichki turtki, ehtiyojni ro‗yobga chiqarish manbai 
rolini bajaradi. 
Jahon psixologiyasi fanining yirik namoyandalari shaxsning qiziqishini uning 
yaxlit ruhiy dunyosi bilan, binobarin, odamning aqliy faoliyati, bilish jarayonlari, 
irodasi, xarakteri, temperamenti, hissiyoti, qobiliyati bilan, umuman olganda inson 
tuzilishining barcha qirralari bilan bog‗liq tarzda tushuntirishga harakat qilganlar. 
Qiziqish muammosi psixologik nuqtai nazardan N.A.Ribnikov, N.F.Dobrinin, 
N.D.Levitov, 
M.F.Belyaev, 
L.A.Gordon, 
L.I.Bojovich, 
N.G.Morozova, 
M.G.Davletshin, M V.Vohidov, V.A.Tokareva, E.g‗.g‗oziev va boshqalarning 
nazariy-metodologik xususiyatga ega bo‗lgan asarlarida hamda maxsus 
eksperimental tadqiqotlarida rivojlantirildi. 
Hozirgi zamon psixologiyasida qiziqish ob‘ektiv borliqning insonlar ongiga 
sub‘ektiv tarzda aks etishlaridan biri sifatida tan olinadi. Qiziqish shaxsning 
muayyan voqelikdagi, ma‘lum vaziyatdagi turli narsa va hodisalarga tanlab 
munosabatda bo‗lishida, insonning o‗ziga xos qaror qabul qilishida, o‗zini o‗zi 
nazorat eta bilishida, maqsadga intiluvchanligida, yuzaga kelgan ob‘ektiv va 
sub‘ektiv to‗siqlarning yengishida ifodalanadi. 
Psixologiya 
fanining yirik namoyandalarining ta‘limoticha, qiziqish 
odamlarning ehtiyojlari negizida yuzaga keladi, yaqqol ijtimoiy-tarixiy shart-
sharoitda, vaziyatda vujudga keladi, shakllanadi, barqarorlashib boradi hamda 
ularning shaxsiy turmush sharoitida va faoliyatida, ijtimoiy ishlab chiqarishda 
qatnashishi singari omillarda gavdalanadi. Umumiy talqinlarga asoslanib mulohaza 
bildirilganda, qiziqish alohida jarayon, ma‘lum psixologik funktsiya emas, chunki 
u his-tuyg‗u, iroda, ong, qolaversa jamiki psixik holatlar, hodisalar va ichki 
kechinmalarning o‗zida mujassamlashtirgan, murakkab tizimli ruhiy voqelikdir. 
Qiziqishni psixologik mohiyatining dastlabki ko‗rinishi-bu uni odamlar 
tomonidan anglab yetishi yoki tushunish imkoniyatidir. SHaxs qiziqish mahsulini, 
uning oqibatini anglash, tasavvur etish orqaligina ob‘ektiv borliqdagi narsa va 
hodisalarga ongli, tanlab munosabatlarda bo‗ladi. Lekin bu voqelik (anglash, 
tushunish) insonda birdaniga sodir bo‗lmaydi, balki muayyan vaqt davomida unda 
bilish jarayonlari, shaxsiy fazilatlari, individual-tipologik xususiyatlari rivojlanishi 
tufayli yuzaga keladi. SHuni alohida ta‘kidlab o‗tish joizki, qiziqishning 
psixologik mohiyati namoyon bo‗lishida aqliy jarayonlar muhim rolь o‗ynashi 
hodisasi qayd qilinishi u faqat intellektdan tashkil topadi, degan ma‘noni 
anglatmaydi, albatta.

---

Xuddi shu boisdan, qiziqishni psixologik mohiyatining ikkinchi ko‗rinishi-uning 
his-tuyg‗ular, emotsional holatlar bilan uyg‗unlashgan, mujassamlashgan tarzda 
ifodalanishidir. Ma‘lumki, his-tuyg‗ular, shuningdek, emotsional holatlar 
(emotsional ton, kayfiyat, shijoat, ehtiros va boshqalar) shaxsning borliqdagi aniq 
voqelikka, narsa va hodisalarga, muayyan faoliyatga nisbatan intilishni, sa‘i-
harakatlarni kuchaytiradi, jadallashtiradi, safarbarlikni ob‘ektga yo‗naltiradi. Inson 
o‗z shaxsiy qiziqishini qondirgandan keyin unda yoqimli his-tuyg‗ular uyg‗onadi, 
ruhiy qoniqish esa o‗z navbatida lazzatlanish (praksik) hisni vujudga keltiradi, 
buning natijasida frustratsiya (ruhi tushish) uning shaxsiyatini egallaydi. 
Qiziqishni psixologik mohiyatining uchinchi ko‗rinishi-uning iroda sifatlari 
bilan yoinki iroda akti bilan umumlashgan tarzda vujudga kelishidir. Irodaviy zo‗r 
berish, muayyan qaror bo‗yicha intilish, ba‘zi qiyinchiliklarni yengish, mustaqillik 
namoyon qilish qiziqishni qaror toptiradi, shaxsni maqsad sari yetaklaydi. 
Qiziqishni psixologik mohiyatining to‗rtinchi ko‗rinishi- uni oliy nerv faoliyati 
xususiyatlari va temperament tiplari bilan birga mujassamlashgan holda namoyon 
bo‗lishidir. 
Qiziqishning nerv-fiziologik mexanizmlari to‗g‗risida mulohaza yurtilganda, 
dastavval rus olimi I.P.Pavlovning oliy nerv faoliyati haqidagi ta‘limotini ta‘kidlab 
o‗tish joiz. Uning «bu nima?» refleksi, ya‘ni orientirovka (mo‗ljal olish) refleksi 
qiziqishning moddiy negizini tushuntirishda muhim ahamiyat kasb etadi. 
I.P.Pavlov va uning shogirdlaridan keyin P.K.Anoxin, N.A.Bernshteyn, 
B.M.Teplov, V.S.Merlin, V.D.Nebilitsin va boshqalar insondagi qiziqishning nerv-
fiziologik mexanizmlarini bosh miya katta yarim sharlari po‗stlog‗ida orientirovka 
refleksi negizida murakkab muvaqqat bog‗lanishlarning vujudga kelishidir, degan 
yo‗sinda talqin qilmoqdalar.
Qiziqishning moddiy asoslari- o‗zaro induktsiya qonuni, po‗stloqdagi optimal 
qo‗zg‗alish 
o‗chog‗i va dinamik stereotiplar (I.P.Pavlov), dominanta 
(A.A.Uxtomskiy), 
orientir 
murakkab 
psixofiziologik 
hodisa 
ekanligi 
(E.N.Sokolov) va boshqalar bo‗lib hisoblanadi. 
Hozirgi davrda qiziqish shaxsning individual-psixologik xususiyatidan iboratdir, 
degan xulosa odatiy narsaga aylanib qoldi.Shunga qaramasdan, ba‘zi manbalarda 
qiziqish-muayyan soha bo‗yicha to‗g‗ri mo‗ljal olishga, yangi omillar bilan 
tanishishga, voqelikni to‗la va chuqur aks ettirishga yordam beradigan motivdir, 
degan ta‘rifga ham egadir. SHunga mutanosib tarzda qiziqish bilish jarayoni tusini 
kashf etadigan, ijobiy his-tuyg‗ularda yo‗naltirilgan ob‘ekt bilan chuqurroq 
tanishishga, u haqda ko‗proq ma‘lumotga ega bo‗lish, uning mohiyatini anglab 
yetishga nisbatan shaxsning istagida namoyon bo‗ladi, qabilida mulohazalar hukm 
suradi. 

---

 Shuni alohida ta‘kidlash lozimki, shaxsning ishtiyoqini qondirishga 
yo‗naltirilganligini aks ettiruvchi qiziqishni qondirilishi, hech qachon uning 
so‗nishini ifodalamaydi, aksincha ob‘ektning noma‘lum qirralarini aniqlashga 
nisbatan intilish davom etaveradi.SHu bilan birga qiziqishlar bilishning, uning 
jarayonlari funktsional holatining doimiy qo‗zg‗atuvchi mexanizmi sifatida 
vujudga keladi va aks ettirishda davom etadi. 
Psixologiyada qiziqish mana bunday tiplarga ajratilishi mumkin: 1) mazmuniga 
ko‗ra: shaxsiy va ijtimoiy; 2)maqsadiga binoan: bevosita va bilvosita; 3) ko‗lamiga 
qaraganda: keng va tor; 4) qiziqishlar darajasi bo‗yicha: barqaror va beqaror. 
Qiziqishning 
mazmun 
jihatidan 
o‗zaro tafovutlanishi quyidagilarda 
mujassamlashadi: bilish ehtiyojlarining ob‘ektlari qaysilar, bilishning mazkur 
faoliyat maqsadi bilan mutanosibligi, shaxsning yashayotgan muhitiga nisbatan 
munosabati kabilar. SHaxsda nimalarga nisbatan qiziqish uyg‗onadi, uning bilish 
ehtiyojlari ob‘ektining ijtimoiy qiymati qanday ahamiyat kasb etadi? Insonning 
shaxsiy qiziqishi kelib chiqishiga ko‗ra birlamchi bo‗lishiga qaramasdan, u bir 
davrning o‗zida ijtimoiylik xususiyatini kasb etaveradi. Uning kasbiy faoliyatiga 
nisbatan qiziqishi oxir oqibatda jamiyat uchun naf keltirishi, ravnaqi uchun 
qiymatlidir. Ijtimoiy xususiyatli qiziqishlarning paydo bo‗lishi shaxsiy ahamiyat 
kasb etish sari yetaklashi muqarrar. Chunki umumiylik (ijtimoiylik) bilan 
xususiylik (shaxsga oidlik) uyg‗unlashgan holda hukm suradi va ular bir 
bosqichdan boshqa bir bosqichga avtomatik ravishda o‗taveradi yoki ular doimo 
o‗rin almashtirib turishadi. Shaxs o‗z qiziqishi tufayli biron-bir narsani kashf etsa, 
individual ehtiyojini qondiradi, shuningdek, jamiyat, jamoa uchun ishlab 
chiqarishni takomillashtirishga bu narsa xizmat qiladi. Shu boisdan jamiyatning, 
jamoaning eng dolzarb vazifalaridan biri-yoshlarning mustaqil, faol bilishga, 
ijtimoiy ahamiyatga moyillik mehnat faoliyatiga nisbatan qiziqish uyg‗otishdan 
iboratdir. Toki ularda jiddiy, sermazmun, jamiyat tomonidan rag‗batlantiriluvchi, 
mehr-muhabbatga sazovor qiziqishlar shakllansin. 
Qiziqishning maqsad jihatidan farqi bevosita va bilvosita namoyon bo‗ladigan 
qiziqishlarning mavjudligini aniqlaydi. Bevosita qiziqishlar voqelikning, jismlar va 
hodisalarning emotsional jozibaliligi, his-tuyg‗ularga ega bo‗lishligi, tashqi 
ta‘sirlarga beriluvchanligi tufayli vujudga keladi. Bevosita qiziqishlar 
o‗rganilayotgan narsaning ma‘nosi bilan uning shaxs faoliyati uchun ahamiyati 
mos tushgan taqdirda paydo bo‗lishi mumkin. Psixologiyada bevosita qiziqishning 
yuzaga kelishini faoliyatning maqsadini anglash bilan bog‗liq bo‗lgan bilishni 
ehtiyoj deb atash qabul qilingan. Mehnat va o‗qish faoliyatida hamisha his-
tuyg‗uga, jozibaga tayanib ish tutish imkoniyati mavjud bo‗lmasligi sababli 
jismoniy va aqliy mehnatni ongli idora qilishda muhim ahamiyat kasb etadigan 

---

bavosita qiziqishlarni tarkib toptirish masalasi ishlab chiqarish hamda ta‘lim tizimi 
oldida turgan muhim vazifa hisoblanadi. 
Shunday qilib, u yoki bu narsalarni (hodisalar mohiyatini) bilish, ko‗rish, idrok 
qilish, anglab yetish uchun qiziqarli tuyulgan ichki kechinmalar bevosita qiziqishni 
aks ettiradi. Bilvosita qiziqishlar mehnat faoliyati yoki ta‘lim olish jarayonining 
muayyan ijtimoiy ahamiyati bilan uning shaxs uchun sub‘ektiv ahamiyati o‗zaro 
mos tushganida bilvosita qiziqish yuzaga keladi. Binobarin, shaxs mazkur 
jarayonda bu narsalar meni qiziqtirgani uchun juda qiziqarlidir, degan xulosaga 
keladi. Mehnat faoliyati va ta‘lim jarayonini ongli tashkil etishda yetakchi va 
ustuvor rolь o‗ynaydigan bilvosita qiziqishlarni tarkib toptirish uchun maxsus 
treninglarga, omilkor yo‗l-yo‗riqlarga o‗rgatish maqsadga muvofiqdir. 
Odamlarning qiziqishlari o‗zining ko‗lami bilan bir-biridan farq qiladi. SHunday 
shaxslar toifasi ham mavjudki, ularning qiziqishlari faqat birgina sohaga qaratilgan 
bo‗ladi. Boshqa bir toifaga taalluqli odamlarda esa qiziqishlar qator sohalarga, 
fanlarga, ob‘ektlarga yo‗naltirilganligini uchratish mumkin. Lekin turli sohaga 
nisbatan qiziqishlarning biri ikkinchisiga salbiy ta‘sir etishi mumkin emas, agarda 
ular oqilona boshqarish imkoniyatiga ega bo‗lsa. Qiziqishning torligi ko‗pincha 
salbiy hodisa sifatida baholanishi mumkin, lekin ayni chog‗da ularning kengligi 
ham nuqson tariqasida tahlil qilinsa bo‗ladi. Biroq shaxsning barkamol shaxs 
bo‗lib kamol topishi qiziqishlar ko‗lamini tor emas, balki keng miqyosda bo‗lishini 
taqozo etadi. 
Qiziqishlar o‗zlarining darajasiga qarab barqaror va beqaror turlarga ajratiladi. 
Barqaror qiziqishga ega bo‗lgan shaxs uzoq vaqt davomida yoqtirgan 
predmetlariga, ob‘ektlariga, hodisalarga nisbatan o‗z maylini hech o‗zgarishsiz 
saqlab tura oladi. Shu boisdan inson ehtiyojlarini o‗zida mujassamlashtiruvchi, 
shaxsning ruhiy fazilatiga aylana boshlagan qiziqishlar barqaror qiziqishlar 
deyiladi. Barqaror qiziqish shaxs qobiliyatining rivojlanganligidan darak berishi 
mumkin. Ana shu nuqtai nazardan olib qaraganimizda, mazkur qiziqish tashxis 
qiluvchanlik xususiyatiga ega. Biroq insonlarda barqaror qiziqishning mavjud yoki 
mavjud emasligini aniqlash uchun ularning mehnat faoliyati va o‗quv jarayonidagi 
qiziqishlarining tashqi ifodasini atroflicha o‗rganishga to‗g‗ri keladi. Odatda 
qiziqishning tashqi ifodasi shaxsning o‗ziga o‗zi baho berish, o‗zini o‗zi tahlil 
qilish faoliyatlarida namoyon bo‗ladi. Barqaror qiziqish to‗g‗risida mulohaza 
yuritilganda, uning boshqa tarkibiy qismlari va qirralarini hisobga olish lozim, 
chunki bu narsa ko‗p jihatdan shaxsning irodaviy sifatlari, xarakterining 
vazminligiga bog‗liq. 
Qiziqishning barqarorligi uning nisbatan jadal tarzda namoyon bo‗lishi hamda 
uzoq davom etishi bilan ifodalanadi. Shaxsning zaruriy ehtiyojlarini yuksak 
darajada aks ettiradigan, shuningdek, uning psixologik tuzilishiga xos xislatlarga 

---

aylanib boradigan qiziqishlari barqaror qiziqish deyiladi. Barqaror qiziqish 
qobiliyatning bir ko‗rinishiga o‗xshash bo‗lib, maqsadga yo‗nalganligi bilan 
muhim ham individual, ham ijtimoiy ahamiyatga, qiymatga egadir. 
Qiziqishlarning ba‘zi holatlarda beqaror bo‗lishligi insonlarning yosh, jins, 
tipologik xususiyatiga bog‗liqdir. Bunday toifadagi odamlarda qiziqishlar g‗oyatda 
ehtirosli kechadi, biroq qisqa muddatli bo‗lishi mumkin. Masalan, bir vaqtning 
o‗zida ular bir nechta fanlarga, tabiat hodisalariga qiziqadi, barcha narsaga 
ishtiyog‗ bilan kirishib, muammo mohiyatiga chuqur kirib bormasdan, boshqa 
holatlar 
bilan 
mashg‗ul 
bo‗lib 
ketadilar. 
Unday 
xususiyatli 
shaxslar 
mashg‗ulotlarga tez kirishadi va shunday yo‗sinda so‗nib turadi ham. Qiziqishlar 
salohiyatli voyaga yetgan odamlarning, yoshlarning o‗z iste‘dodlarini maqsadga 
yo‗naltirgan tarzda amalga oshishini ta‘minlaydi. 
Shaxsdagi qiziqishlarni rivojlantirish va barqarorlashtirish uchun ularning 
negizini tashkil etadigan faoliyat bilan mashg‗ul bo‗lishga, maqsadga muvofiq 
ravishda shug‗ullanishga, mayl uyg‗otishga puxta zamin hozirlash zarur, toki 
qiziqishlar motiv, ehtiyoj, e‘tiqod funktsiyasini bajarishga aylansin. 
Shunday qilib, qiziqishlar-shaxs faoliyati asoslarining tanho yo‗nalishi emas, 
lekin uning eng muhim jihatidan iboratdir. 
Psixologiya fanining so‗ngi davrdagi ma‘lumotlariga asoslangan holda 
qiziqishning bir nechta darajalarga ajratish mumkin:
a) sinchkovlik, 
b) qiziquvchanlik,
v) bilishga qiziqish,
g) turg‗un yoki kasbiy qiziqish.
Sinchkovlik qiziqishning biror narsaga nisbatan kuchli intilishdan iborat qisqa 
muddatli turi yoki darajasidir. Qiziquvchanlik shaxsning voqelikdagi narsa va 
hodisalarga, ularni bilishga nisbatan faol munosabatidan iborat qiziqish darajasidir. 
Bilishga qiziqish anglashinilgan darajadagi, maqsadga muvofiqlashgan, jismoniy 
va aqliy faoliyatning yangi qirralarini egallashga yo‗naltirilgan qiziqish turidir. 
Turg‗un qiziqish shaxsning kasbiy ko‗nikmalar, malakalar va bilimlarni egalashga 
yo‗naltirilgan, kasbiy tayyorgarlik darajasi bilan uyg‗unlashgan, maqsadga erishish 
yo‗lida faollik ko‗rsatuvchi qiziqish turidir. 
Shaxslar ixtiyoriga piktogramma, anagramma, turli xususiyatli testlarni havola 
qilish ularda qiziqishning ichki mexanizmlarini keltirib chiqaradi. Bu narsa o‗z 
navbatida ularda o‗z qiziqishini o‗zi boshqarish ko‗nikmasini shakllantiradi, har 
qanday qo‗zg‗oluvchiga javob berishdan iborat stereotip hosil bo‗ladi. 
Qiziqishning bu turi va uning yuqori bosqichi shaxsni voqelikdagi ichki 
bog‗lanishlarni, munosabatlarni bilib olishga yo‗llaydi hamda ruhiy to‗siqlar va 
qiyinchiliklarni 
yengadigan, 
muvaffaqiyatsizliklardan 
cho‗chimaydigan, 

---

qat‘iyatlik, intiluvchan, toliqmas individual xususiyatni shakllantirishga yordam 
beradi. Odamlarda o‗zini o‗zi boshqarish, shaxsiy qiziqishini idora qilish, o‗ziga 
o‗zi buyruq berish, o‗zini qo‗lga olish, o‗zini o‗zi takomillashtirish singari shaxs 
xususiyatlarini shakllantirish ijtimoiy, tarixiy hamda ijtimoiy-psixologik ahamiyat 
kasb etadi.