Mavzu: Shaxsning ijtimoiy – psixologik tipologiyasi

Shaxs toifalari va ularning ijtimoiy psixologik xarakteristikasi

Psixologlarning fikricha, (G. Asmolov, P. Shixerev, V.A.Yadov, P. Nadirashvili va
boshqalar) ijtimoiy ustanovkalarni o‘zgartirish uchun shu ustanovkaning sababi bo‘lgan vaziyat
yoki faoliyatning maqsadi va motivini o‘zgartirish shartdir. Shu narsa shaxsning aktiv ongli
faoliyatida sodir bo‘ladi.
Shunday qilib, shaxs sotsializatsiya jarayonida turli ustanovkalarini ro‘yobga chiqarish
sharoitida faollik ko‘rsatadi. Shunday faollikning natijalarini biz uning ijtimoiy-psixologik
sifatlarida ko‘ramiz. Ya’ni, aktiv birgalikdagi faoliyat, o‘zaro muloqot jarayonida shaxsning ijtimoiy-psixologik fazilatlari shakllanadi.
Shuning uchun ham barcha sifatlar faoliyatda
namoyon bo‘ladigan hamda muloqotda ko‘rinadigan sifatlar guruhiga bo‘linadi. Masalan, tashqi
muhit bilan faol munosabat perseptiv himoya sifatlari, ya’ni o‘ziga xavf soluvchi yoki solishi
mumkin bo‘lgan ijtimoiy ta’sirlardan himoya qiluvchi xususiyatlar shakllanadi. Bu sifatlarni
ba’zi mualliflar perseptiv qobiliyatlar (V.A. Labunskaya) deb atasalar, boshqalari ''ijtimoiy
ta’sirlarga hissiy javob berish qobiliyati" (A. Bodalev), ''kuzatuvchanlik",''ziyraklik" (Yu. Jukov)
va hokazo deb atashgan. Boshqa sifatlar ''muloqotda namoyon bo‘luvchi sifatlar"dir. Ular turli
ijtimoiy kutishlar sistemasi bilan bog‘liq bo‘lib, shaxsning turli sharoitlarda to‘g‘ri muloqotga
kirishish imkoniyatinp beradi. Bundan tashqari, har bir shaxsda o‘ziga xos tarzda dunyoni,
odamlarni idrok qilish va tushunish qobiliyati borki, ular muloqot jarayonida kamrok xatolarga
yo‘l qo‘yishini ta’minlaydi. Masalan, bosiqlik, mulohazalilik o‘zgalarning ichki dunyosini
gaplari, hatti-harakatlariga qarab bilish qobiliyati va boshqalar shular jumlasidandnr. Shu
fazilatlarni qanchalik namoyon eta olishiga qarab shaxs tiplari farqlanadi.

Ekstrovert va introvert toifali shaxslar

Bu tiplar muloqotga kirisha olish qobiliyatiga ko‘ra farqlanadi. Masalan, ekstrovert —
o‘ta muloqotga kirishuvchan, o‘zini odamlar guruhisiz tasavvur qila olmaydigan shaxsdir. Uning
uchun muloqot haqiqiy ehtiyojidir, boshqalarning uni tushunish-tushunmasliklaridan qati nazar,
u doimo o‘z fikr-istaklarini o‘rtoqlashgisi keladi. Ekstrovert uchun konkret kim bilandir
muloqotda bo‘lish emas, umuman kim bilan bo‘lsa ham muloqotda bo‘lish xohishi muhim.
Shuning uchun ham u umuman begona odam bilan gaplashib, kirishib keta oladi. Gaplashgisi
kelmagan begonaning psixologiyasini tushunishi qiyin ("Qanday qilib gaplashishni xohlamaslik
mumkin?", — deb uylaydi u). Ekstrovertning qiziqishlari ham tez-tez o‘zgarib turadi, do‘stlari,
o‘rtoqlarini ham almashtirib turishga intiladi. Bundan tashqari, u o‘ta kirishuvchan bo‘lganligi
uchun ham har qanday sharoitda vaziyatdan chiqish usullari to‘g‘risida tez xulosaga keladi, o‘ta
qiziquvchan, dunyoda bo‘layotgan hodisalar, ''mish-mishlar"ni bilish uning uchun zarur.
Ekstrovert kek saqlamaydi, bugun urushgan odami bilan ertaga hech narsa bo‘lmaganday apoqchapoq bo‘lib ketishi mumkin.
Introvert esa ekstrovertning teskarisi. U ko‘proq ichki dialog formasidagi muloqotni
afzal ko‘radi, ya’ni yolg‘izlikda mulohaza yuritish, o‘zi haqida o‘ylash va shunga o‘xshaganlar
uning uchun asosiy ishdir. Shuning uchun ham unda muloqotga ustanovka juda sust,
odamlarning uni tushunmay qolishlaridan doimo xavotirda bo‘ladi. Introvert kitoblar olami,
falsafiy fikrlashlar qulidir, chunki u odamlar guruhida sodir bo‘lib turadigan ziddiyatlardan
cho‘chiydi, o‘zini olib qochadi. Agar muloqotda bo‘ladigan bo‘lsa, 2—3 kishidan ortiq
bo‘lmagan guruhni afzal ko‘radi. Shunda ham har kuni emas, ba’zan-ba’zan uchrashib turish,
gaplashganda ham ''shaxsiy" mavzularda emas, umumiy gaplar haqida suhbatlashishni yaxshi
ko‘radi. Chunki u ekstrovertdan farq qilib, o‘z ''Men"ining boshqalarga o‘xshamasligini doimo
esda tutadi. Introvert doimiy standartlar, belgilangan normalar olamida yashaydi, qiziqqan
narsasi bilan umrini oxirigacha bo‘lsa ham shug‘ullanishga tayyor, umr yo‘ldoshiga sodiq,
vafodor. Do‘stlarga ham xuddi shunday