Mavzu: Soʻfi Olloyor ijoding gʻoyalari va ulardagi badiiy sanʼatlar Reja: Kirish

So’fi Olloyor hayotiy faoliyati va adabiy merosi.

“Risolai Aziza” asarida bayon etilishicha, shoir 1634 yil Miyonqol mavzeiga qarashli Minglar qishlog’ida tavallud topgan bo’lib xitoy-qipchoq qabilasining O’tarchi urug’idandir.

So’fi Olloyor ham o’zining Miyonqol vohasining O’tarchi urug’idan ekanligini takror-takror tilga oladi:

Garchi Olloyor O’tarchidir yomon,

Qo’ymag’il dushman qo’liga muftalo.

yoki

Garchi Olloyor O’tarchidur, eur ul ham yamon,

Oning ham qadri o’tar bir nechaga o’lgan zamon.

Olloyor bu misralarda o’zining qaysi qabilaga mansubligini, shuningdek, bu dunyoda u bir o’tkinchi ekanligini ham bayon etadi. Dunyoning foniy, bebaqoligiga ishora qiladi.

So’fi Olloyor o’zbek adabiyoti tarixida Boborahim Mashrab, Turdi Farog’iy bilan bir qatorda turuvchi zabardast shoirgina emas, yirik olim hamdir. Adibning «Murodu-l-orifin» asarida ta’kidlanishicha, undan «Maslaku-l-

muttaqin»(«Taqvodorlar maslagi»), «Sabotul ojizin»(«Ojizlar saboti»),

«Maxzanu-l-mute’in»(«Mutelar xazinasi»), «Murodu-l-orifin»(«Oriflar -donolar murodi») hamda «Qiyomatnoma», «Muborak haj safari» kabi asar, ko’plab lirik she’rlari meros bo’lib qolgan. Olloyor ijodining ma’rifitimiz tarixi uchun muhim jihatlaridan biri shundaki, eski usul maktablarida to’rt kitob: «Haftiyak», «Chahor kitob», «So’fi Olloyor» va «Hofiz» o’qitilishi shart bo’lgan. Keksalarning xotirlashlaricha, XX asrning boshlarida respublikamizning turli joylarida o’ziga xos «Olloyorxonliklar» o’tkazilib turilgan. So’fi Olloyor turkiy va forsiyzabon xalqlar orasida juda mashhur bo’lgan. O’tmishda yashagan bir muallif So’fi Olloyor vafotiga tarix yozarkan, uni «Abu Hanifai vaqt ast»(«O’z zamonasining Abu Hanifasi, ya’ni Imomi A’zami») deb baholaydi. Ma’lumki, Imom A’zam o’z davri Qur’oni karim va hadisi sharif ilmlari asosida shariat ahkomlarini tartibga solgan, «Shariat ahkomlari haqida» nomli ilk fiqhiy asar muallifi edi. So’fi Olloyor ham o’z davrida Imom A’zam kabi davlat tili bo’lgan forsiy va turkiy tillarda shariat ahkomlari haqida ikkita mulohazalarning o’ziyoq So’fi Olloyor shaxsiyatining naqadar buyukligini isbotlaydi desak aslo mubolag’a bo’lmaydi.

Adabiyotimiz tarixini ilmiy nuqtai nazardan qayta ko’rib chiqish ehtiyoj va zaruriyati So’fi Olloyor hayoti va ijodi haqidagi qarashlarni ham ilmiy o’zanga solib yuborishni taqozo etadiki, bu sohada ham sa’y-harakat jadallashmoqda.

Adabiyotshunos olim Sultonmurod Olimning «So’fi Ollohyorning so’nggi karomatlari» maqolasida mutafakkir to’g’risida quyidagi satrlar bor: «So’fi Ollohyor faqat shoirgina bo’lib qolmagan. U kishi avvalo shayx-avliyo o’tgan... Alloma shoirning shaxsiyati hayot yo’li to’g’risida xalq og’zida va turli manbalarda har xil rivoyatlar mavjud.

Biz ularni 2 guruhga ajratib o’rganishga harakat qildik. Birinchisi shoir shaxsiyatiga oid rivoyatlar. Tojuddin Yolchiqulning «Risolai Aziza»1 -da keltirgan rivoyatlari bunga yaxshi misoldir. Jumladan, u So’fi Ollohyorning piri- murshidi Habibullohning hayoti, faoliyatini birma-bir ko’zdan kechirib, tadrijiy tahlil etadi. Bunday tahlil islom olamini yorqin siymolaridan biriga aylangan mutafakkir shoirning dunyoqarashini shakllantirishda, to’plashda salmoqli hissa qo’shgan insonning o’zi kim bo’lganligi, So’fi Ollohyor o’zining katta bilimi, yuksak san’at va oliy mahoratini charxlashga kimlardan ilhom olgani, qaysi chashmalardan bahra olganligi to’g’risida o’quvchilarda yaxshi tasavvur hosil bo’lishiga yordam beradi. Xo’sh hazrat Habibulloh kim bo’lgan?

Bu to’g’rida Tojuddin ibn Yolchiquldan quyidagi rivoyatni keltiramiz. «Tarix hijratning ming yuzinchi yilida Buxoro xalqi toat va ibodatga yalqov bo’lib bid’at ishlarni suymak xususida ya’ni qiladigan tarzda bo’ldilar (alqissa) bular to’qqiz yil bad va bid’at ishlar ortidan yurub asli dinlari qariyb xarob o’lay deb qolgan edi. Kunlardan bir kun Buxorodagi Riston degan bozorda bir kishi qovun va tarvuz sotib yurar emish, u kishining ismi Habibulloh ekan. U ko’p kishilar bilan gaplashib Buxoroda dinni yo’qolib ketganligini fahmlabdi. Buxoroning bunday ahvolini ko’rib u zor-zor yig’laydi, avliyolarning ilmi qulaganidan ko’p o’ksinadi. Kunlarning birida Xo’ja Bahovuddinning qabriga borib juda yolvoradi, so’ng uyiga kelib uxlab qoladi. Tushida Xo’ja Bahovuddinni ko’radi: u kishi o’rta bo’ylik, ko’k ko’zlik, qizil soqolli edi...»

Xullas, tushlarida Xo’ja Bahovuddin ul muborak zotni go’yo Samarqandga, muridlaridan biridan ta’lim olmoqqa yo’llaydilar. Uning ismi Andarjon So’fi ekan. Ana shu kishidan ancha vaqt ta’lim olib bo’lgandan so’ng ustozlari ul kishini Buxoroga «haqiqat yo’lidan ozgan» xalqni ko’zini ochib qo’yish, unga ma’naviy rahnamolik qilish uchun yuboradi. «.Habibulloh o’sha chog’lar yigirma yoshda edi. Aytdi: Ey shayx, sizning so’zlaringizni e’tiroz aylamak kufrlikdandir. Lekin bir majlisda aytgan erdingizki, shayx bo’lgan kishiga to’rt holat kerak. 1) Hol kerak: 2) Qol kerak: 3) Sol kerak: 4) Mol kerak.

2.