Mavzu: Soliqlar va ularning bozor iqtisodiyotidagi vazifalari. Kirish reja

3-rasm. Soliq stavkalarini belgilash me’zonlari⁵
O’zbekiston Respublikasi soliq tizimida soliq stavkalarini tabaqalashtirishning quyidagi mezonlari mavjud (5-rasm):
- Soliq to’lovchilarning joylashgan joyi (shahar, qishloq)ga ko’ra;
- Soliq to’lovchilarning paydo bo’lishiga ko’ra (suv resurslardan foydalanganlik uchun soliq);
- Qazib olinadigan foydali qazilmalar turlariga ko’ra (yer osti boy-n foy-k u-n soliq);
- Daromad olinish manbaiga ko’ra (jismoniy shaxslar daromadiga soliq);
- Soliq ob'ektining qayta baholanishiga ko’ra (jismoniy shaxslar mol-mulk solig’i);
- Faoliyat turiga ko’ra (yagona soliq to’lovi va qat'iy soliq);
- Yer uchastkalarining bonitetiga ko’ra (yer solig’i);
- Soliq to’lovchining eksport salohiyatiga ko’ra (foyda solig’i va mol-mulk solig’i).
Aksiz solig'i bo'yicha ham soliq stavkalari tabaqalashtiriladi va bu soliq turida soliq stavkalarini boshqa soliqlardan farqli ravishda belgilash mumkin. Aksiz solig'i, nomi bilan anglatilgan holda, soliq to'lovi to'lashi kerak bo'lmagan tovarlarga qo'llaniladi. Bunday tovarlarning soliq to'loviga tortilmaganligi sababli, ular uchun soliq to'lovi belgilanmaydi.
Aksiz solig'i bo'yicha soliq stavkalari soliq to'lovchilarning ishlab chiqarish faoliyati sohalariga qarab emas, balki aksiz solig'iga tortiladigan tovarlar ro'yxati bo'yicha belgilanadi. Bu soliq turining asosiy maqsadi, tovarlar narxlarida soliq to'lovi ko'tarilishini yo'qotish va shunga ko'ra soliq tizimining qondirishining kamayishiga olib kelishdir.
Bularning hammasi ko'rsatki, aksiz solig'i bo'yicha ham soliq stavkalari belgilanishi mumkin va bu soliq turida soliq stavkalarini boshqa soliqlardan farqli ravishda belgilash mumkin. Aksiz solig'i, soliq to'lovi to'lashi kerak bo'lmagan tovarlarga qo'llanadi va bu soliq turi soliq to'lovchilarning ishlab chiqarish faoliyati sohalariga qarab emas, balki aksiz solig'iga tortiladigan tovarlar ro'yxati bo'yicha belgilanadi.
Soliq stavkalarini tabaqalashtirish soliq tizimining eng muhim asosiy muammolaridan biri bo'ladi, chunki bu soliq tizimining amaldagi maqsadlari uchun katta ahamiyatga ega bo'ladi. Soliq stavkalari belgilash jarayoni, soliq tizimining yagona maqsadi bo'lgan davlat byudjeti va soliq to'lovchilarning manfaatlari o'rtasidagi muvofiqligi va barqarorligi uchun zarurdir.
Soliq stavkalari to'g'ri belgilanmasa, soliq tizimi daromadini kamaytirishi, davlat xizmatlarining sifatini pasaytirishi, va yomon natijalarga olib kelishi mumkin. Bunday holatda, davlat byudjeti tushib qolishi, soliq to'lovchilar foydalanishidan mahrum qolishi, va bu holatda mamlakatning umumiy iqtisodiy holati buzilib borishi mumkin.
Soliq stavkalarini to'g'ri belgilash esa, davlat byudjeti mablag'larini to'g'ri qayta ishlash, soliq tizimining barqarorligini tasdiqlash va soliq to'lovchilar foydalanishini ta'minlash uchun zarurdir. Bunday holatda, davlat xizmatlarining sifati oshiriladi, mamlakatning iqtisodiyotining rivojlanishi kuchayadi va soliq tizimi o'z maqsadiga muvofiqligini saqlaydi.
Bularning hammasi ko'rsatadiki, soliq stavkalari belgilash soliq tizimining eng muhim asosiy muammolaridan biri hisoblanadi, chunki unda davlat byudjeti va soliq to'lovchilarning manfaatlari aks etgan hisoblanadi. Soliq stavkalari to'g'ri belgilanmasa, soliq tizimi daromadini kamaytirishi, davlat xizmatlarining sifatini pasaytirishi, va yomon natijalarga olib kelishi mumkin. Soliq stavkalari to'g'ri belgilash esa, davlat byudjeti mablag'larini to'g'ri qayta ishlash, soliq tizimining barqarorligini tasdiqlash va soliq to'lovchilar foydalanishini ta'minlash uchun zarurdir.