Mavzu: Sudlangan mahkum shaxsni psixologik o'rganish, uning sud tomonidan tayinlanadigan jazo chorasiga munosabati

Jinoiy javobgarlik va uning asoslari.
Jinoiy javobgarlik jinoyat huquqi normalari bilan qo'riq-lanadigan ijtimoiy munosabalarga jiddiy zarar yetkazadigan yoki shunday zarar yetkazishi mumkin bo'lgan tajovuz qilingandagina vujudga keladi. Shunday ekan, jinoiy javobgarlik o'z navbatida qandaydir huquqiy oqibatni vujudga keltiradi. Jinoiy javobgarlik esa, jinoyat huquqiy munosabatdir. Ammo jinoyat huquqiy munosabatning kelib chiqishi uchun biron-bir yuridik fakt sodir etilishi talab qiiinadi va bunday yuridik fakt jinoyatning sodir etilishi hisoblanadi. Jinoiy javobgarlik huquqiy javobgarlikning bir ko'rinishi bo'lib, u jinoyat qonunida belgilab qo'yilgan va sud tomonidan jinoyat sodir etishda aybdor bo'lgan shaxsga nisbatan javobgarlikni qo'llashdan iboratdir. Shunga muvofiq, ravishda jinoiy javobgarlik javobgarlikning boshqa turlari (axloqiy, fuqaroviy, ma'muriy va h.k.)dan, eng awalo, o'zining mazmuni jihatidan farq qiladi. Jinoyat kodeksining 16-moddasida jinoiy javobgarlik tushunchasi berilgan: Jinoiy javobgarlik deganda, jinoyat sodir etishda aybdor bo'lgan shaxsga nisbatan sud tomonidan hukm qilish, jazo yoki boshqa huquqiy ta'sir chorasi qo'llanishida ifodalanadigan jinoyat sodir etishning huquqiy oqibati tushuniladi. Bundan tashqari, jinoyat huquqiga oid darslik va ilmiy adabiyotlarda jinoiy javobgarlik tushunchasiga turlicha ta'rif beriladi. Jinoiy javobgarlik tushunchasi umumiy jihatdan davlat va jinoyat sodir etgan shaxs o'rtasida kelib

chiqadigan jinoiy huquqiy munosabat sifatida tushuniladi. Bunda davlatda jinoyat sodir qilgan shaxsga nisbatan jinoiy huquqiy ta'sir chorasini qo'llash huquqi vujudga keladi. Jinoyat sodir qilgan shaxsga nisbatan faqat shu huquqbuzarlik uchun sanksiyada belgilangan jazo chorasini qo'llash majburiyati vujudga keladi va unga nisbatan xuddi shunday ta'sir chorasi qo'llaniladi. Jinoiy javobgalik vujudga kelgan vaqtdan boshlab shaxsning jinoiy javobgarligi masalasi ko'riladi. Jinoiy javobgarlik masalasi shaxsni dastlabki tergovga jalb qilish (majburlov va ehtiyot choralarini qo'llash), ishni sudda ko'rish, ayblov hukmini chiqa-rish, shartli hukm qilish va sudlanganlik shakllarida amalga oshiriladi. Sudlanganliikning tugashi yoki olib tashlanishi bilan jinoiy javobgarlik tugaydi. Jinoiy javobgarlik jazo va sudlanganlik elementlarisiz bir lahzali hisoblanadi. Uning boshlanishi va oxiri yo'qoladi. Sud hukmining qonuniy kuchga kirishi bilan jinoiy javobgarlik boshlanadi yoki tamom bo'ladi. Sudning ayblov hukmi qonuniy kuchga kirishi bilan hukmda belgilangan davlatning majburlov chorasi jinoyat sodir etgan shaxsga nisbatan ta'sir qiladi. Yoki shu vaqtdan boshlab, jinoiy javobgarlik tugaydi.

Jinoyatchi shaxsning ijtimoiy xavflilik darajasi tavsifi sodir etilgan qilmishning ko’pligi, ularning shakl va turlari bilan bog’liq emas. Bu jinoyatchi shaxsga tabaqalashgan holda yondashish imkoniyatini kamaytiradi. Jinoyatning og’irligi bu o’rinda shaxsning qanchalik chuqur jinoiylashganligi bilan bog’lanmaydi. Baho qilmishni sodir etgan shaxsga emas, balki qilmishning o’ziga beriladi. Ayni vaqtda jinoyatchining har bir tipi o’ziga xos «shaxs sxemasi» yo’nalishiga ega. Shuningdek, jinoyatchi shaxs o’zining huquqiy ongi darajasi va jinoyat sodir etishga tayyorligi mezonlari bo’yicha ham tasniflanadi. Ushbu mezon bo’yicha quyidagi jinoiy tiplarni ajratish mumkin. Jinoiy qilmishlarni majburan sodir etuvchi, eng zarur ehtiyojlarni qonuniy yo’llar bilan qondirib bo’lmaydigan hayotiy vaziyatlar, ijtimoiy shart-sharoitlar qurboni bo’lgan shaxs tipi. Bunda jinoyatchi o’zini majburan yo’l qo’ygan xatti- harakati uchun qoralashi, ichki ziddiyat holatida bo’lishi mumkin.
Jinoyatni yuzaga kelgan vaziyatdagi vasvasa ta’sirida, uning uchun qimmatli bo’lgan natijaga, uningfikricha, hech qanday salbiy oqibatlarsiz erishish mumkin bo’lgan holatda jinoyat sodir etadigan shaxs tipi. Huquqiy ong darajasi, noijtimoiy xulq bu yerda birinchi holdagiga qaraganda ancha past. Jinoiy qilmish sodir etishni doimo qonunga itoatkor xulqqa qaraganda afzalroq biladigan shaxs tipi. Bu jinoiy ta’sir yuqqan shaxs tipi. Hayot va faoliyatning barqaror jinoiy obrazi shakllangan jinoyatchi shaxs tipi. Jinoiy qilmishlarni sodir etish o’z- o’zidan uning uchun ehtiyojga aylanadi. Bu – professional jinoyatchi tipi. Bunday jinoiy shaxs doimo jinoiy tajovuz predmetini izlash holatida bo’ladi. Uning jinoiy xatti- harakat usullari ishlab chiqilgan, zarur qurol va vositalari doimo yonida bo’ladi. Bu jinoyatchilarning ijtimoiy jihatdan eng xavfli tipi. Impulsiv (g’ayriixtiyoriy) jinoyatchilar tipi. Ayrim hayotiy vaziyatlar ular uchun birdaniga, to’satdan noqonuniy xatti-harakatga undovchi hisoblanadi. Bunday tipdagilar asabiy-ruhiy zo’riqish kuchaygan sharoitda tezda «o’zidan ketadi», darhol tajovuz, g’azab, rashk, vaziyat bilan bog’liq nafrat holatiga kiradilar. Bunday jinoiy tiplar, ayniqsa, alkogol va narkotik vositalardan mast hollarda o’zlarini namoyon etadilar. Ularning ijtimoiy xavfli xulqiga xos narsa ularda g’ayriijtimoiy xatti-harakat ko’rinishlarining shakllanganligi, ya’ni o’zini o’zi nazorat qilish darajasining pastligidir. Shuningdek, jinoyat sodir etuvchi shaxslarning barqaror motivasion yo’nalganligi ularning muhim tipologik xususiyati hisoblanadi. Shu asosga ko’ra, quyidagi jinoiy tiplarni ajratish mumkin:
1) axloqqa zid qarorlari ustunlik qiladigan jinoyatchilar;
2) barcha qulay sharoitlarda odatiy tusga kirgan jinoiy xatti-harakat motivlari ustunlik qiladigan jinoyatchilar;
3) muayyan hodisalar, muayyan guruh shaxslar, muayyan huquq bilan muhofaza etiladigan qadriyatlarga barqaror yomon munosabatda bo’lgan jinoyatchilar;
4) jinoiy xatti-harakati g’azablanish holati (disforiya), yuqori ruhiy hayajon (affektasiya), jamiyatdan begonalashuv (autiklik), ijtimoiy begonalik hissi tufayli yuzaga keladigan jinoyatchilar.
5) o’ziga xos «majburiy» jinoyatchilar – jinoyatlarni ular go’yoki chorasiz vaziyatda, subyektiv talqin etiladigan zarurat orqasida sodir etadilar.
6) gedonistik (sodda-lazzatlanish) jinoyatchilarning jinoyatlari utilitar ehtiyojlari haddan tashqari ortib ketgan sharoitda ularni qonuniy yo’l bilan qondirish mumkin bo’lmaganida yuzaga keladi.
7) barqaror g’ayriaxloqiy mayllar, ijtimoiy salbiy ehtiros va intilishlarga ega bo’lgan manyak jinoyatchilar. Ko’p hollarda ular alkogolizm va narkotiklarga bog’liqlikka, psixopatologik xususiyatlar va jinsiy buzuqlikka chalingan bo’ladilar.
Jinoyatchi shaxsining barcha og’ir motivasion xususiyatlari ularning jinoiy xatti-harakatiga xos barqaror usullar, tegishli uquv va ko’nikmalari bilan bog’liq bo’ladi. Shunday qilib, shaxsning jinoiy xatti-harakati muayyan jinoiy ahamiyatga ega bo’lgan quyidagi xususiyatlari tizimi orqali hosil bo’ladi:
a) shaxsning jinoyatga berilganlik darajasi;
b) asosan jinoiy harakatlari qaratilgan obyekti;
v) jinoiy motivlarining ustunligi;
g) jinoyat sodir etishning barqaror, yaxshi ishlangan usullari;
d) ruhiy o’zini boshqarishning umumiy nuqsonlari (anomaliyalari).
Jinoiylashuvning ushbu barcha tarkibiy qismlari, garchi kelib chiqishi turlicha bo’lsa-da, o’zaro bog’liqdir. Individning jinoiy harakatlari uchun asosiy turtki vazifasini umumijtimoiy (makromuhit) va mikromuhitdagi sharoitlar bajaradi. Mikromuhit sharoitlari orasida esa shaxsning jamiyatda tarbiya olayotgan dastlabki davrlaridagi jinoyatchilar muhiti, jinoiy submadaniyat eng katta ahamiyatga ega. Jinoyatchining jinoiy muhitga, jinoiy submadaniyatga «mosligi» ham uning muhim tipologik xususiyatlaridan biridir. Jinoiy submadaniyat nafaqat jinoyatchilarning jinoiy jipsligi omili, balki jinoiy tajribani yangi avlodlarga berish, salbiy ijtimoiylashuv vositasi hamdir. Yengish qiyin bo’lgan jinoiy submadaniyatning ijtimoiy xavfi jinoyatchilar muhitining jipsligida, jinoiy romantika muhitining yaratilishida bo’lib, u yoshlarning ijtimoiy beqaror qismini o’ziga tortadi. Xulosa o’rnida shuni aytish mumkinki, jinoiy yo’nalganlik ijtimoiy boshqaruv va ijtimoiy nazoratdagi kamchiliklar, jinoiy tajovuz obyektlarining ko’payishi, huquqni muhofaza qiluvchi organlar faoliyatidagi jiddiy nuqsonlar, hokimiyat tepasidagi amaldorlarning korrupsiyaga berilganligi, umumijtimoiy va huquqiy ijtimoiylashuvning kamchiliklari bilan bog’liq. Barcha jinoiy tiplar jinoyatchilarning asosan uchta «klassik» tipi – zo’ravonlik bilan, g’arazli niyatda hamda g’araz va zo’ravonlik bilan jinoyat sodir etadigan shaxslar tiplariga mos tushadi. Ularda jinoyatchi shaxsining jinoiy qadriyatlari va axloqiy xususiyatlari birlashadi.