Mavzu: Sudlangan mahkum shaxsni psixologik o'rganish, uning sud tomonidan tayinlanadigan jazo chorasiga munosabati

G’arazli jinoyatlarni sodir etuvchi shaxslar toifasi.
G’arazli jinoyatlarni sodir etishga moyil jinoyatchi shaxslar toifalari har xil bo’lib, ular safiga o’g’rilik, xo’jalik sohasida g’arazli jinoyatlarni sodir etuvchi jinoyatchilar va xizmat vazifalarini g’arazli niyatda suiste’mol qiluvchi jinoyatchilar hamda talon-torojlik jinoyatlarini sodir etuvchi jinoyatchilarni kiritish mumkin. O’g’rilik jinoyati (JKning 169-moddasi)ni sodir etuvchi shaxslar bir qator umumiy tomonlarga ega bo’lib, ular jinoyatchilarning ijtimoiy jihatdan eng tuban toifasiga kiradilar. Ularning jinoiy xatti-harakatlari boshqa toifadagi jinoyatchilarnikiga qaraganda ancha oldin yuzaga keladi. O’g’rilar katta jinoiy tajribaga, g’ayriijtimoiy xulqqa oid shakllangan qarashlar va ko’nikmalarga ega bo’ladilar. Ularning bu xulqi barqaror jinoiy yo’nalishga egaligi bilan ajralib turadi. O’g’rilar odatda bezori va mayxo’r bo’lib, ehtiyoj va manfaatlari nihoyatda cheklangan va sodda, ijtimoiy qadriyatlardan begona bo’lgan shaxslardir. O’g’rilarning ijtimoiy nomosligi (dezadaptasiyasi) odatda oilasi, mutaxassisligi, doimiy ishi va turar joyi yo’qligi, turli xil ruhiy anomaliyalari bilan chuqurlashadi. Ularning jinoiy xulqi ko’proq g’ayriijtimoiy turmush tarzi bilan chambarchas bog’liqdir.
Jinoyatchi o’g’rining shaxsi odatda uning jinoyatchilar muhitiga barqaror kirishi bilan, ilk yoshidayoq oiladagi tarbiyasining nuqsonlari, asosiy ehtiyojlarining surunkali ravishda qondirilmasligi, doimo vaziyatga tobeligi bilan buzilgandir. O’g’rilar o’zlarining psixologik xususiyatlariga ko’ra zo’ravon jinoyatchilarga yaqin turadilar. Ular moddiy muhitdagi to’siqlarni yengish tajribasiga ega bo’lib, talonchilik va bosqinchilik sodir etishga oson o’tadilar. O’g’ri – qonundan vaqtincha chekingan inson emas, balki insofsiz, odatda oilada va mikromuhitda axloqiy me’yorlarni rad etish, muhtojlik, ijtimoiy rad etilish va ijtimoiy nazoratning past darajasi sharoitida shakllangan barqaror salbiy xislatlar tizimiga ega bo’lgan irodasi bo’sh shaxs. Xo’jalik va xizmat sohalarida g’arazli niyatda jinoyat sodir etuvchi jinoyatchi shaxslar toifalarini esa alohida guruhga kiritish lozim. Ularga qo’shib yozish, aldash, nohaq ravishda olingan mukofotlar va shu kabilar orqali amalga oshiriladigan tor guruhiy manfaatlar xosdir. Bunda ruhiy himoyaning muayyan toifasi – g’ayriqonuniy firiblarini «ish manfaati», «xizmat burchi» bilan niqoblash hosil bo’ladi.
Talon-torojlik jinoyatlari esa ko’p hollarda mansabdor shaxslar tomonidan sodir etilib, poraxo’rlik, xaridorlarni aldash, sifatsiz mahsulot ishlab chiqarish, qalbaki hujjatlar yasash, firibgarlik va boshqa jinoyatlarda namoyon bo’ladi. Davomli talon-torojliklar talon-taroj qiluvchilarda nazorat-taftish xizmatlarini aldashning «professional» usullari borligidan dalolat beradi. Talon-torojlik jinoyatlarini sodir etuvchi shaxslar toifasining ma’lum bir qismining ma’lumot darajasi yuqori. Ma’lumot darajasi jinoiy xatti- harakatning xususiyatida, talontarojlik sodir qilish usullarida ma’lum darajada namoyon bo’ladi. Talontorojlikning nisbatan yuqori ma’lumotga ega bo’lgan bunday toifadagi shaxslar tomonidan sodir qilinishining murakkabligi, amalga oshirilayotgan har bir harakatni birma-bir oldindan hisob-kitob qilinishi va oldindan ko’ra bilish qobiliyati, kerakli aloqalarni o’rnatish, ishtirokchilarni tanlash, ularni har biriga ajratib berilgan rolni aniq bajarilishini tashkil qilish va ta’minlash bilan bog’liqdir. Sanab o’tilgan holatlar bajarilayotgan ishning barcha nozik tomonlarini chuqur bilishga keraklicha imkon beradigan yuqori darajadagi professional bilimning mavjudligi haqida guvohlik beradi.Aksariyat mansab talon-torojliklari norasmiy guruhlar dinamikasi qonunlari bo’yicha shakllanadigan jinoiy guruh tarkibida sodir etiladi. Bunda ko’plab guruhlararo aloqalar shakllanadi, ichki ruhiy ko’nikmalar hosil bo’ladi, mehnat vazifalari («foydali» va «foydasiz» ish) va boshqa odamlarni («kerakli» yoki «keraksiz» odam) tanlash rejasi ishlab chiqiladi. O’z jinoyatlarini yashirishdek doimiy zarurat «ikki tomonlama hayot kechirishga», buzilgan moddiy ehtiyojlarni qondirish usullarini namoyishkorona «oddiy» hayot ko’rinishlari bilan niqoblashga olib keladi. Barcha g’arazli jinoyatchilarda umumiy asos – g’arazli mayllarining barqarorligi mavjud. G’araz – eng barqaror, yo’q qilish qiyin bo’lgan insoniy qusurlardan biri, ya’ni shaxsning barqaror salbiy yo’nalganligining tizim hosil qiluvchi omili hisoblanadi. G’arazli jinoyatlar shaxsning umumiy g’arazli yo’nalganligi bilan sodir etiladi. Bu esa shaxs xulqining tizim hosil qiluvchi omili hisoblanadi. G’arazli jinoyatlarning sabablarini shaxsning g’arazli maqsadlarini shakllantiradigan omillardan izlash lozim.

Xulosa.
Insoniyat taraqqiyoti davomida jinoyatchilikni oldini olish, uni sodir etganidan ko’ra har tomonlama ustun ekanligi kuzatilgan. Hozirgi kunda ham jinoyatlarining oldini olish ularni sodir etgan shaxslarni jazolash orqali jinoyat- chilikka qarshi kurashdan ko’ra har tomonlama yaxshidir. Bu borada mashhur fransuz mutafakkiri Sharl Lui Montesko o’zining “Qonun ruhi haqida”gi falsafiy-huquqiy asarida shunday fikr bildirgan: “Aqlli qonun chiqaruvchi jinoyat uchun jazo berish haqida emas, jinoyatlarining oldini olish haqida qayg’uradi, ya’ni u jinoyat uchun jazolashga emas, balki axloqni yaxshilashga harakat qiladi”. Jinoyatchilikning yangi jamiyat qurish uchun tug’diradigan xavfi to’g’risida birinchi Prezidentimiz Islom Karimov shunday yozadi: «Jinoyatchi unsurlarning yangi xo’jalik munosabatlari tizimini shakllantirish jarayonida faol va xufiyona ishtirok etishi jamiyatda axloqsizlik vaziyatini tug’diradi. Bu esa mamlakat uchun ham, jahon hamjamiyati uchun ham nomaqbul jinoiy bozor iqtisodiyotining alohida turi shakllanishiga olib keladi. Jamiyatda jinoiy «xufiyona iqtisodiyot»ning mavjud bo’lishi uyushgan jinoyatchilikni keltirib chiqaradi. Davlat hokimiyati tuzilmalarining turli bo’g’inlari va turli darajalari vakillari ham uning yo’ldan ozdiruvchi ta’siriga tushib qoladi. Korrupsiya vujudga kelib, u eng avvalo uyushgan jinoiy tuzilmalarga madadkor bo’lish yoki to’g’ridan-to’g’ri yordam berish uchun davlat xizmatining imkoniyatlaridan foydalanadi. Bu esa jinoyatchilik va korrupsiya jamiyatga keltiradigan salbiy oqibatlar tufayli jamiyat xavfsizligi va barqarorligiga to’g’ridan-to’g’ri tahdiddir. Mamlakatimizning kelajagini va obro’-e’tiborini qadrlaydigan har bir vijdonli fuqaro bu tahdidni esda tutmog’i darkor. Halol mehnat qilish, o’z bilimi, kuch-g’ayrati va ijobiy qobiliyatini sarflash uchun barqaror shartsharoit bo’lishini istaydigan, farzandlari va yaqin kishilari kelajakda ham demokratik,fuqarolik jamiyatida sivilizatsiyalashgan bozor munosabatlarining samaralaridan to’la-to’kis foydalanishni orzu qiladigan har bir fuqaro, jinoyatchilik va korrupsiya yo’liga o’z vaqtida zarur to’siq qo’yilmasa, bu illatlar qanday ayanchli oqibatlarga olib kelishi mumkinligini yaxshi anglab yetmog’i lozim» .

Lug'at.
1. Jinoyatchi shaxsi — jinoyat sodir etgan shaxsga salbiy ijtimoiy ahamiyatga ega boʻlgan sifatlar hamda tashqi shart-sharoitlar bilan bogʻliq xulqi Jinoyatchi shaxsining umumujtimoiy va jinoyat huquqiy mazmuni tushunchasida oʻzaro aloqadorlik mavjud.
2. Kriminologiya (lot. criminis -jinoyat va yun. logos — taʼlimot, tushuncha) — jinoyatchilik, uning sabablari, jinoyatchining shaxsi, jinoyatchilikning oldini olish yoʻllari, vositalari haqidagi fan.
3.Jinoyat – shaxsning jinoyat qonuni bilan taqiqlangan ma’lum bir shakldagi xatti-harakati hisoblanadi.
4.Jinoyatning obyekti jinoiy qilmishning jamiyatga, ijtimoiy munosabatlarga ta’siri orqali uning ijtimoiy xavflilik xususiyatini belgilash imkonini beradi.
5. Shaxs - ongli sub`ekt, faoliyatda bo`ladigan, muloqot madaniyatiga ega bo`lgan, jamiyatda yashaydigan komil inson.
6. Jinoyat tushunchasi - harakat yoki harakatsizlik shaklidagi shaxsning xulq - atvori ( xatti - harakati, faoliyati)ni ifodalaydi. Shu bilan birga, jinoyat qonunida ruhiy jarayonlar, o'ylar fikriy xulosalar qanchalik zarar keltiruvchi bo'lishiga qaramay, jinoyat hisoblanmasligi belgilab qo'yilgan.
Foydalanilgan adabiyotlar.
1. G’oziyev E. G’. Umumiy psixologiya, 1- kitob. – T., 2002
2.Yenikeyev M. I. Yuridicheskaya psixologiya. – M., 2005.
3. JINOYAT HUQUQI NAMANGAN -2007
4. KRIMINOLOGIYA Q.R. ABDURASULOVA Toshkent «Adolat» 2007
5. Zaripov Z. S., Ismailov I. Kriminologiya. – T.,1996. Kriminologiya / Professor Z. S. Zaripovning umumiy tahriri ostida.
http://fayllar.org