Mavzu: Tarbiya usullarini tanlashga qo'yiladigan talablar Reja

5.Rag’batlantirish metodlari
Rag’batlantirish (stimullash) deganda, fikrlashga, his etishga va faoliyatga jalb etish, turtki berish, kuch berish tushuniladi. U yoki bu omilning o’quvchi shaxsiga ta’sirini mustahkamlash va kuchaytirish maqsadida stimullovchi metodlar qo’llaniladi va bularning ichida eng ko’p qo’llaniladigani musobaqalarni rag’batlantirishdir.
Ushbu guruh metodlari tarbiyachi foydalanadigan juda ham nozik qurolki, u tez o’zgaruvchan xarakterga hamda doimiy rivojlanishdagi, bir vaqtning o’zida ham effekt javob kuchiga, ham effekt ta’sir kuchiga ega bo’lib, shaxs bilan muloqot davomida qo’llaniladi. SHuning uchun ham ushbu metoddan foydalanuvchining obro’si alohida ahamiyat kasb etadi. Mazkur guruh metodlaridan foydalanishda ularning harakat mexanizmi har tomonlama o’rganilgan va tajribada ko’p sinovdan o’tkazilgan bo’lishi kerak.
Qadimdan xalqimizda turli sport o’yinlari (uloq, kurash, dasta-chikaldak, chovgon singari), askiya payrovlari kabilardan bolalarni tarbiyalashda juda ustalik bilan foydalanib kelingan.
Hozirgi davrda ham musobaqalardan mehnat, ijtimoiy faoliyat, o’qishda eng yaxshi natijalarga erishish uchun, orqada qolayotganlarni ilg’orlar safiga ko’tarish, turli ijodiy faollik, tashabbus, ijodkorlik, mashuliyat va o’zaro hamkorlikni rivojlantirish maqsadida foydalaniladi.
Odatda, musobaqalarni turli sinflar o’rtasida eng yaxshi o’zlashtirish bo’yicha o’tkazish, shuningdek, eng ko’p sher yodlash, eng ko’p misol yechish, eng yaxshi taklif, eng toza daftar, eng pokiza kitob, eng ko’p daraxt, gullar o’tqazish, sinfni namunali saqlash kabi yo’nalishlarda o’tkazish maqsadga muvofiq.
Musobaqalar, odatda, guruhlar o’rtasida, yakka tartibda, jamoalar orasida o’tkaziladi.
Musobaqalarni tashkil etish va o’tkazish davomida oshkoralik, aniqlik, natijalarni qiyoslash, halollik, do’stlik, ilg’or tajribalarni amaliyotda qo’llash va rag’batlantirish qoidalariga amal qilish kerak.
Rag’batlantirish - ayrim o’quvchilar yoki jamoalar xulqi va faoliyatini jamoatchilik tomonidan ijobiy baholash usuli hisoblanadi. Uning stimullovchi roli o’quvchi tomonidan bajarilayotgan va amalga oshirilayotgan ishning hayotdagi talqinini jamoatchilik tomonidan tan olinishidir. O’quvchi bunday bahodan qoniqish hosil qila borib, unda o’zidagi kuch, imkoniyatga ishonchi ortadi. SHuni nazarda tutish kerakki, mahqullash va rag’batlantirish har doim ham, hamma yerda ham bir xil natija beravermaydi. Rag’batlantirishning tarbiyaviy ahamiyati tarbiyaviy ishning natijasidagina emas, balki uni keltirib chiqaruvchi motiv va faoliyat usullarida hamda baholanib borilishida ko’rinadi. Bolani o’z intilishlarining moddiy rag’batlantirilishi emas, balki tarbiyachi tomonidan mahqullanishi qimmatli ekanligiga o’rgatib borish kerak. Ozgina qilingan ishga ham mukofot kutishdan yomoni yo’q.
Rag’batlantirishga, ayniqsa, yetarli darajada qathiyatli bo’lmagan bolalar ko’proq muhtoj bo’ladi. Rag’batlantirish metodidan kichik va o’smir yoshidagi bolalar tarbiyasida foydalanish yaxshiroq samara beradi. CHunki bu yoshdagi bolalar o’z xulqi va faoliyatini baholashga o’ta sezgirlik, chanqoqlik bilan qaraydilar. O’qituvchi ortiqcha erkalatib yuborilgan yoki e’tibordan chetda qolgan o’quvchilarga alohida diqqatini qaratmog’i zarur. Rag’batlantirishning tarbiyaviy ta’sir kuchi ko’pchilik tomonidan obhektiv qo’llab-quvvatlanishiga bog’liq.
Rag’batlantirishning ko’plab usullari mavjud bo’lib, shulardan, mahqullash, maqtash, ishonch bildirish, qayd etish, buyruq yo’li bilan minnatdorchilik bildirish, ko’pchilik oldida mukofotlash, rasmga tushish va boshqalarni keltirish mumkin.
SHuningdek, xalqimiz pedagogik tajribasida yana hali nazariy asoslashni taqozo etadigan juda ko’plab rag’batlantirish usullari mavjudki, ularni aniqlab, tarbiya tizimida unumli foydalanish imkoniyatlarini ochib berishni talab etiladi.
Pedagogika nazariyasi va amaliyotida jazolash metodiga nisbatan qarashlar bir-biriga zid. Qadimdan ota-bobolarimiz bu metodning samarasi kam ekanligini aytib kelganlar. Lekin, shu bilan birga, jazolash shunday tarbiya metodiki, u bolani ijtimoiy mehyor va qoidalarga, odob va axloqqa zid mahlum salbiy xatti-harakatlardan qaytarish, uning xulqini o’zgartirish usuli sifatida qo’llanilib kelinadi.
Jazolash bola xulqiga o’zgarishlar kiritadi, uning qaerda va nimada xato qilganligini anglab yetishiga, o’zidan qoniqmaslik, uyat hissining shakllanishiga yordam beradi.
Jazo bolaga ma’naviy, ruhiy, axloqiy yoki jismoniy jihatdan ziyon yetkazmasligi zarur. SHuningdek, shaxsni kamsitish, ko’pchilikdan yotsirash, qochish kabi sifatlarning, egoistik qarashlarning yuzaga kelishiga olib kelmasligi kerak.
Har qanday jazo u yoki bu harakatlarni keltirib chiqaruvchi sabablarni tahlil qilish, isbotlashdan iborat. Tasodifan yoki o’ylab qilingan harakatlarni bir-biridan ajrata bilish, ushbu kamchilikni keltirib chiqaruvchi motivlarni tez ilg’ab olish va baho berish tarbiyachidan pedagogik sezgirlik va mahorat talab qiladi.
Hech qachon taxminan, bilmay yoki ataylab jazolamaslik zarur.
Rag’batlantirish va jazolash metodlaridan foydalanishga nisbatan qo’yilgan pedagogik talablar:
1. Rag’batlantirish va jazolash biron-bir tarbiya
maqsadini mustaqil hal etib bermaydi, balki ushbu metodlar asosiy metodlar guruhining ta’sir kuchini oshirishga yordam bermog’i lozim.
2. Ushbu metodlar guruhi faqat tarbiyaviy ahamiyat kasb
etmog’i kerak.
3. Ushbu metod guruhi sodir bo’lgan holatni, motivlarni keltirib chiqargan sabablarni, yosh va o’ziga xos xususiyatlarni, shaxs obro’sini hisobga olmog’i lozim.
Ushbu metod guruhining kuchi uni qo’llayotgan tarbiyachi yoki shaxsning jamoa yoki o’sha guruhdagi obro’siga bog’liq.
Doim bitta shaxsni rag’batlantirish yoki jazolash metodning ta’sir kuchini yo’qotadi.
Ushbu metodlar guruhi shaxsni hurmat qilish, undagi eng yaxshi insoniy sifatlarga tayanish asosida qo’llanilsa, maqsadga muvofiq bo’ladi.
Jazolashning ko’rinishlari: ogohlantirish, xayfsan ehlon qilish, muomalani o’zgartirish, turg’izib qo’yish, uyaltirish, darsdan chiqarib yuborish, maktabdan haydash va boshqalar.

3. 
   Tarbiyada nazorat va o’z-o’zini nazorat hamda o’z-o’zini baxolash metodlari.
   

Yaxlit pedagogik jarayonni boshqarish qayta aloqasiz mumkin emas, chunki bunday aloqa o’sha jarayon natijalari tavsifini ifodalaydi. Ushbu vazifani bajarishda esa nazorat, o’z-o’zini nazorat va o’z-o’zini baholash metodlari yordam beradi.
Tarbiya jarayoni samaradorligini baholash uchun tarbiyalanuvchining faoliyatini, xulqini o’rganish zarur, chunki insonni uning harakatlari, bevosita faoliyati orqali baholash mumkin. Tarbiya samaradorligi deganda, erishilgan natijalarning darajasini, qo’yilgan tarbiya maqsadlariga to’g’ri kelishini tushunamiz.
O’quvchilarning tarbiyalanganlik ko’rsatkichlarini ularning yechimga muvofiq keladigan barcha asosiy faoliyatdagi qatnashuvi darajasi bilan belgilash mumkin bo’ladi. Bu o’rinda o’quvchilarning o’yin, o’quv, mehnat, ijtimoiy va boshqa sohalardagi ishtiroki natijalari ko’zda tutiladi.
Maktab o’quvchilari tarbiyalanganligining muhim ko’rsatkichlarini ularning tengqurlari bilan, kattalar bilan jamoadagi muomalasi va munosabatlari ham belgilab beradi. O’quvchilarning muomala va xulqiy harakatlari ko’p jihatdan shaxsga tarbiyaviy ta’sir natijalarini ifodalaydi.
SHaxsning tarbiyalanganlik ko’rsatkichini uning axloqiy, siyosiy, ma’naviy va boshqa sohalardagi ma’lumoti, bilim darajasi ham ko’rsatib beradi. Yuqoridagi ko’rsatkichlarning har biri alohida olib qaralmaydi, chunki shaxs ongi, harakati, xulqi va muomalasini bir-biridan ajratgan holda aniqlab bo’lmaydi. Har qanday faoliyatni alohida qismlarga bo’lish, taqsimlashni shartli ravishda tushunmoq kerak, chunki uni bo’lish o’quvchilar tarbiyalanganlik darajasini qismlarga, elementlarga bo’lib o’rganish uchun kerakligini nazarda tutish zarur. Xuddi shu fikrni tarbiyaning mahlum metodlari va uning samaradorligini baholashni shartli ravishda ajratish to’g’risida ham aytish mumkin.
Pedagogik faoliyatni umumiy tahlil etishdan ko’zlangan maqsad tarbiya jarayonining kechish holatlarini ifodalovchi natijaviy va protsessual komponentlarni baholashdan iborat. Tarbiyachilarning o’z harakatlarini, ularning o’quvchilarga yondashuvining to’g’riligi, ular qo’llayotgan muomala stilining xarakteri, o’zaro ta’sirini, o’quvchilarning tashabbusi va mustaqilligini rivojlantirishga ularning ta’sirini baholashi zarur. Natijaviy va jarayonli ko’rsatkichlarni uzviy birlikda ko’rib chiqish tarbiya jarayonini o’rganishning obhektivligini tahminlaydi.
Nazorat metodining asosiy ko’rinishlari quyidagicha: o’quvchini pedagogik kuzatish; uning-tarbiyalanganligini aniqlashga yo’naltirilgan suhbatlar, so’rovlar, foydali faoliyat natijalarining tahlili; u yoki bu mashuliyatli topshiriqlarni bajarish, tarbiyalanuvchi xulqini o’rganish maqsadida yaratilgan holatlar va boshqalar.