Mavzu: Tektonik harakatlar Reja

Mavzu: Tektonik harakatlar Reja: Tektonik harakatlar Er qobig'ining tektonik harakatlari

Urganch Davlat Universiteti Bioinjenerya va oziq -ovqat xavfsizligi fakulteti 221-guruh Tuproqshunoslik yo’nalishi talabasi Ochildiyeva Farangizning

Mustaqil ishi
Mavzu: Tektonik harakatlar
Reja:

• 
  Tektonik harakatlar
  
• 
  Er qobig'ining tektonik harakatlari
  
• 
  Zilzila
  

Tektonik harakatlar - Yer qaʼrida sodir boʻlgan jarayonlar natijasida vujudga kelgan Yer poʻsti harakatlari; Yer poʻsti va asosan Yer mantiyasidati kuchlar taʼsirida sodir boʻlib, poʻstni tashkil etgan jinslarni deformatsiyaga olib keladi. Tektonik harakatlar, odatda, deformatsiyaga uchragan togʻ jinslarining kimyoviy tarkibi, fazaviy holati (mineral tarkibi) va ichki strukturasining oʻzgarishi bilan bogʻliq.
Tektonik harakatlar bir vaqtning oʻzida juda katta maydonni oʻz ichiga oladi. Geodezik oʻlchashlarning koʻrsatishicha, butun Yer yuzasi uzluksiz harakatda boʻladi, lekin Tektonik harakatlar tezligi katta emas: yiliga 0,01 mm dan 0,1 mm gacha yetadi. Bu harakatlar juda uzoq geologik vaqt (oʻnlab — yuzlab mln. yil) davom etib, toʻplanishi natijasida Yer poʻstining ayrim qismlarida yirik siljishlar roʻy beradi. Amerikalik geolog G. Jilbert (1890) T.gʻ. ni epeyrogenik (Yer yuzida katta maydonlarning uzoq vaqt koʻtarilishi va choʻkishi) vaorogenik (muayyan zonalarda burmalar hosil boʻlib, togʻ tizmalarining shakllanishi) harakatlarga boʻlishni taklif etdi, nemis geologi X. Shtille (1919) bu tasnifni rivojlantirdi.
Uning asosiy kamchiligi oʻzaro farq qiluvchi 2 xil jarayon — burma va uzilma hosil boʻlishi bilan togʻ hosil boʻlishini yagona orogenez tushunchasi bilan izoxlanishidir. Shu tufayli boshqa tasniflar taklif etilgan. Rus geologlari A. P. Karpinskiy, M. M. Tetyayev Tektonik harakatlarni tebranma burmali va uzilmali harakatlarga ajratdilar. Nemis geologi E. Xarman va golland olimi R. V. van Bemmelen esa Tektonik harakatlar ni undatsion (toʻlqinli) va undulyatsion (burmali) harakatlarga boʻldilar (qarang Yer pusti tebranma harakatlari). Tektonik harakatlar sodir boʻlish shakli va vujudga kelish chuqurligi, mexanizmi va paydo boʻlish sabablari har xil ekanligi maʼlum boʻldi.
18-asr oʻrtalarida Tektonik harakatlarni boshqa prinsip boʻyicha sekin (asriy) va shiddatli boʻladigan harakatlarga ajratdilar. Tez sodir boʻladigan harakatlar, odatda, zilzilalar bilan bogʻliq boʻlib, gʻoyat qisqa muddatda kechadi. Zilzila vaqtida yer yuzasidagi siljishlar bir necha m ga yetadi, baʼzan 10 m dan ham oshadi. Lekin bu siljishlar jamlanganda sekin siljishlardan koʻp ham ortiq emas. Tektonik harakatlarni vertikal (radial) va gorizonta l (tengensial) harakatlarga boʻlish shartli boʻlsada, bir qadar ahamiyatga ega; bu harakatlar oʻzaro boglik boʻlib, biri ikkinchisiga oʻtib turadi. Bunda vertikal yoki gorizontal Tektonik harakatlardan biri ustun boʻladi. Vertikal harakat ustun (birlamchi) boʻlganda, yer yuzasi koʻtariladi va choʻkadi, jumladan togʻlar paydo boʻladi.
Natijada okean va dengizlarda, qisman quruqlikda ham choʻkindi jinslarning qalin qatlami hosil boʻladi. Gorizontal harakatlar Yer poʻsti ayrim bloklarining boshqalariga nisbatan yuzlab km, hatto minglab km gacha yirik siljishlarida, ularning yuzlab km keladigan siljimalarida, shuningdek, kontinental poʻst palaxsalarining surilishi natijasida ming km kenglikdagi okean botiklarining hosil boʻlishida yaqqol namoyon boʻladi.
Er yuzasi doimiy ravishda o'zgarib turadi. Hayotingiz davomida biz er qobig'i qanday harakat qilayotganini va tabiatni o'zgartirayotganini biz sezilarli darajada katta ahamiyatga ega, yangi releflar shakllantiriladi. Biz bu o'zgarishlarning barchasini ko'rmoqdamiz, ammo biz ham sezmaymiz. Va bu yaxshiroq, chunki kuchli harakatlar er qobig'i Eng kuchli halokatga olib kelishi mumkin: bunday siljishlarning namunasi. Erning tubida yashirin qit'alarni qimirlatib, uxlab yotgan vulqonlar uyg'otish, odatiy yengillikni butunlay o'zgartira oladi.
Er qobig'ining faoliyati. Yer qobig'ining faoliyatining asosiy sababi sayyorada sodir bo'ladigan jarayonlardir. Ko'plab tadqiqotlar shuni ko'rsatdiki, ba'zi sohalarda er qobig'i barqaror va boshqalarda - mobil. Shunga asoslanib, er qobig'ining mumkin bo'lgan harakatlarining butun sxemasi ishlab chiqildi.
Er qobig'ining harakatlanishi turlari Po'stning harakatlari bir necha tur bo'lishi mumkin: olimlar gorizontal va vertikalga bo'lingan. Alohida toifasi vulkanizm va zilzilalar chiqarildi. Yer qobig'ining har bir turi aylanishning ayrim turlarini o'z ichiga oladi. Gorizontalda yoriqlar, burilish va burmalar kiradi. Harakatlar juda sekin uchraydi.
Zilzila. Sayyoramizning ba'zi burchaklarida, er qobig'ining kuchli harakatlari biz zilzila deb ataydigan kuchli harakatlar ro'y beradi. Ular erning tubidagi jollar natijasida paydo bo'ladi: soniya va soniya miqdoridagi bir soniya yoki soniya, er o'chadi yoki santimetr yoki hatto hisoblagichlarga ko'tariladi. Oviyatsiya natijasida gorizontal yo'nalishlarda boshqalarga nisbatan po'stlog'ning bir xil bo'limlarida o'zgarishlar mavjud.
Harakatning sababi - bu erning bo'shlig'i yoki boshqa joylari. Sayyoramizning tubida bu joy zilzila diqqat markazida, epitsentr deb ataladi, epitsentr esa er qobig'ining tektonik harakatini his etadigan sirt ustida. Bu epitsentrlarda eng kuchli poyabzal paydo bo'ladi, yuqoriga ko'tarilib, keyin yon tomonlarga alohida bo'ladi. Zilzilalar kuchi punktlarda - biridan o'n ikkigacha.
Er qobig'ining harakatini o'rganish, ya'ni zilzila - bu seysmologiya. Hazil kuchini o'lchash uchun maxsus moslama - seysmografdan foydalaning. Bu har qanday, hatto eng kichik eng kichik tebranishlarni avtomatik ravishda o'lchaydi va qayd qiladi.
Foydalanigan adabiyotlar

• 
  https://uz.wikipedia.org/wiki/Tektonik_harakatlar
  
• 
   https://tltaudit.ru/uz/calcium/tektonicheskie-dvizheniya-zemnoi-kory-pochemu-zemnaya-kora-dvizhetsya-kakie/
  
• 
  https://www.google.com/search?q=Tektonik+harakatlar&source=lnms&tbm=isch&sa=X&ved=2ahUKEwia1evJzJT-AhVXcPEDHRJxBUcQ_AUoAXoECAEQAw&biw=1366&bih=625&dpr=1#imgrc=GH7qCFetEGO0uM
  

http://fayllar.org