Mavzu: Tijorat banklarining qimmatli qog'ozlar bilan operatsiyalari reja: Qimmatli qog‘ozlar tushunchasi va uning turlari

Qimmatli qog‘ozlar bozori va uning ishtirokchilari.
Fond birjasi - qimmatli qog‘ozlar bilan oldi-sotdisi o‘tkaziladigan joy.
Fond birjasidagi qimmatli qog‘ozlar bilan operatsiyalarni shartli ravishda 3 turga bo‘lish mumkin:

• 
  brokerlik operatsiyalari;
  
• 
  dillerlik operatsiyalari;
  
• 
  market-meykerlik.
  

Brokerlik operatsiyalari mijozning topshirig‘iga asosan va uning pul mablag‘lari evaziga amalga oshiriladigan operatsiyalar.
Dillerlik operatsiyalari- tashkilot o‘z nomidan va o‘z pul mablag‘i evaziga amalga oshiriladigan operatsiyalar.
Market-meykerlik fond bozorida emitentlarga ko‘rsatiladigan xizmat turi. Bu xizmatlarga quyidagilar kiradi:

• 
  sotib olish va sotish kotirovkalarini bir maromda ushlab turish;
  
• 
  aksiyalar likvidligini ushlab turish;
  
• 
  moliyaviy maslahatlar;
  
• 
  aksiyalarni emissiyaga va bozorga taklif qilishda boshqarish;
  
• 
  maqsadli sotib olish yo‘li bilan aksiyalarga sun’iy talabni tashkil etish;
  
• 
  emitentning aksiyalarini sotib oladigan jiddiy investorlarini jalb qilish.
  

Fond birjasining asosiy vazifalari:

• 
  qimmatli qog‘ozlarning bir maromda muomalada bo‘lishining zarur sharoitini ta’minlash;
  
• 
  qimmatli qog‘ozlarga bo‘lgan talab va takliflar o‘rtasidagi muvozanatni aks ettiruvchi narxlarni, ya’ni bozor bahosini belgilash;
  
• 
  qimmatli qog‘ozlar va qimmatli qog‘ozlar bozori qatnashchilarini kasb mahoratini yuqori darajada saqlab borish;
  
• 
  muntazam ravishda narx aniqlanishiga, indeksatsiya o‘zgarishiga, savdo-sotiq vaqti, qimmatli qog‘ozlar, shartnomalarning miqdoriga va boshqa ko‘rsatkichlarga doir axborotlarni, birjaning holatini va uning rivojlanishiga doir taxminiy shartlarni e’lon qilish. Hozirgi vaqtda, rasmiy statistik ma’lumotlarga ko‘ra, dunyoda 150 dan ortiq fond birjasi bo‘lib, ulardan o‘n ikkitasi eng yirik birja sifatida xalqaro qimmatli qog‘ozlar bozorining asosini tashkil etadi. Bularga Nyu-York, London, Tokio, Frankfurt, Tayvan, Seul, Syurix, Parij, Chikago, Kuala-Lumpur, Gonkong, Istambul fond birjalaridir. Xalqaro fond birjalarining infratuzilmasida yuzaga kelgan muhim o‘zgarishlardan biri birjalar o‘rtasida mijoz uchun raqobat kurashining kuchayganligi hisoblanadi. Uning isbotisifatida bozorning professional ishtirokchilari sonining tobora oshib borayotganligini ko‘rsatish mumkin. XX asrning 80-yillarida Angliya SEAQ International yuzaga keladi. Bu nafaqat ingliz korxonalarining aksiyalarini, balki ular bilan birga, boshqa yevropalik emitentlar hamda amerikalik va yaponiyalik emitentlar tomonidan chiqarilgan qimmatli qog‘ozlarni oldi-sotdi qilish maqsadida tashkil etilgan dilerlik bozori hisoblanadi. Undan keiyn Bryusselda yuqori texnologiyali kompaniyalarning aksiyalarini oldi-sotdi qilish amalga oshiriladigan Yevropa savdo tizimi-ESDAQ yuzaga keladi. XX asrning 90-yillarida muqobil savdo tizimlari- |INSTINET va TRADEPOINT yuzaga keladi. Bularning birinchisi litsenziyali broker- diler bo‘lsa, ikkinchisi Angliyadagi litsenziyali investitsiya birjasi hisoblanadi. 90-yillarning ikkinchi yarimida elektron kommunikatsiya tarmog‘i- Elektronic communiction networks yuzaga keladi. Ushbu tizim AQSHning an’anaviy birja xizmatlaridan qoniqmasdan, investitsiya kompaniyalarining tashabbusi va ishtiroki bilan yuzaga keladi.Xalqaro qimmatli qog‘ozlar bozorining yuqorida qayd etilgan professional ishtirokchilari va ularga xizmat ko‘rsatuvchi kommunikatsiya tizimlarining rivojlanishi, provard natijada, ular o‘rtasidagi raqobat muhitini keskinlashuviga olib keladi. Buning natijasida ko‘satilayotgan xizmatlar uchun olinadigan to‘lovlarning kamayishi yuz beradi. Ular mijozlarga an’anaviy birjalar yopilgandan keyin ham savdo qilish imkoniyatini yaratadi, investitsiyalar uchun turli xildagi instrumentlar foydalanishni taklif qiladi va kotirovkalarni sir tutilishi kafolatlaydi. 2000-yilning boshiga kelib G‘arbiy Yevropadagi barcha yirik fond birjalari to‘liq elektron birjalarga aylanadi. Bu esa, o‘z navbatida, savdo ishtirokchilari sonini keskin oshirish, savdo chiqimlarini kamaytirish imkonini beradi.
  

Bir qator mamlaktlarda fond birjalari o‘zlarining raqobat pozitsiyalarini mustahkamlamoqda. Bu holat moliyaviy bozorlarning xizmatlaridan foydalanuvchilar uchun bir necha xizmat turlarini bir joyda markazlashtirayotganligida yaqqol namoyon bo‘lmoqda. Parij, Amsterdam, Frankfurt, Xelsinki, Bryussel birjalari birlamchi va ikkilamchi bozorlarni, hosila institumentlari bozorlarini, kliring va hisob-kitoblarni birlashtiradi. Xalqaro qimmatli qog‘ozlar bozorining infratuzilmasidagi ikkinchi jiddiy o‘zgarishlar birja ittifoqlarini tuzish jarayonlarining boshlanganligi va tobora chuqurlashib borayotganligi hisoblanadi. Birja ittifoqlarini tuzish yo‘lidagi dastlabki qadam 1997-yilda Benilyuks birjasining tuzish orqali qo‘yildi. Ushbu birjani tuzish to‘g‘risidagi shartnomaning imzolanishi bir vaqtning o‘zida uchta birjaga kross-a’zolik huquqini ta’minladi. Hamkorlik hosila instrumentlari bozorlariga (forvard, fyuchers, opsion bozorlari), kliring va hisob-kitoblar jarayoniga ham tarqaldi. Ayni vaqtda, AQSHning birjadan tashqari savdo tizimi NASDAQ global ahamiyatiga ega bo‘lgan xalqaro qimmatli qog‘ozlar bozoriga aylanib bormoqda. U amerika bozorida muvaffaqiyatli tarzda faoliyat yuritish bilan birga, jahonning 10 ta yirik fond birjasidan biri sifatida e’tirof etilmoqda. NASDAQ aksiyalar savdosining hajmi va o‘sishi sur’ati bo‘yicha Nyu-York fond birjasini ortda qoldirdi.