Mavzu: Tola hosil qiluvchi polimerlar va ular asosidagi tolalar Reja

2-rasm. Makromolekulalar qurilmasining sxemasi:
1-3 - chiziqli to‘g‘ri zanjir (1), zigzagsimon zanjirli (2),
halqazanjirli (3), 4-5 - qisqa (4) va uzun (5) novdalar bilan tarmoqlangan; 6 - narvonsimon; 7 - yassi; 8 - blokli chiziqli (blok sopolimer); 9 - payvandlangan blokli tarmoqlangan; 10 - to‘rsimon (uch o'lchamli tikilgan).

YUMB makromolekulalari tola o‘qi bo‘ylab turli darajada yo‘nalgan bo‘lishi mumkin. Ularni tola o‘qi bo‘ylab yo‘nalishi qancha yuqori bo‘lsa, shunchalik mustahkamlik xossalari yaxshi bo‘ladi. Tola o‘qi bo‘ylab yo‘nalgan chiziqli makromolekulali tolalar yuqori mustahkamlikka ega bo‘ladi. Tolaning ustmolekulyar qurilmasi makromolekular va ular komplekslarini o‘zaro joylashuvi bilan aniqlanadi. To'qimachilik tolalari uchun fibrillyar qurilma xos, makromolekulalar komplekslarga – mikrofibrillarga, mikrofibrillar esa - fibrillarga birlashadi. Mikrofibrilla uzunligi ko‘ndalang keimidan bir tartibga katta.

Fibrillalar - yo'naltirilgan ustmolekulyar birikmalar - mikrofibrillalar jamlanmasi. Fibrillalar orasidagi bog‘lanish asosan mikrofibrillarga qaraganda kuchsiz roq bo'lgan molekulalararo ta'sir lashish kuchlari orqali amalga oshiriladi. Fibrillalar orasida ko'p sonli bo'ylama yuzalar, bo'shliqlar va mikro yoriqlar mavjud. Shuning uchun tolalarni mexanik va kimyoviy ta’sirlarga asoslangan qayta ishlash jarayonida parchalanishi fibrillalar bo'ylab sodir bo'ladi. Fibrillalar tola oqi bo'ylab yoki nisbatan kichik burchak ostida joylashadi. Faqat ayrim tolalarda fibrillalar joylashuvi kutilmagan, noto‘g‘ri ko‘rinishda bo‘lishi mumkin, lekin shu holatda ham o‘q bo‘ylab umumiy yo‘nalishi saqlanadi.
Fibrillalar qurilmasida uzunlik bo‘yicha kristalli (yuqori tartibli) va amorf (tartibsiz) sohalar ketma-ket joylashadi, ularning almashinish tabiati va o'lchamlari polimer turi va uni ishlab chiqarish sharoitlariga bog'liq bo‘ladi. Kristalli sohalar qanchalik ko'p bo'lsa, tola shunchalik mustahkam bo'ladi. Uzun zanjirli makromolekulalar bir necha kristalli va amorf sohalardan o'tishi mumkin. Tola hosil qiluvchi polimerlarning bunday tuzilishi tolalarga etarlicha mustahkamlik, egiluvchanlik va elastiklik beradi.
To'qimachilik tolalarining morfologik tuzilmasi yoki mikrotuzilmasi nisbatan past tuzilmaviy darajadan iborat bo‘lib, tashqi va ichki tuzilmalarni o'z ichiga oladi. Tashqi tuzilmaga qalinligi, uzunligi, ko‘ndalang kesim shakli, buralganligi, sirt tabiati; ichki tuzilmaga – qatlamliligi, g'ovakliligi, kanallar mavjudligi, turli xil polimerlarning monandligi kiradi. Tabiiy tolalar, masalan jun, eng murakkab morfologik tuzilmaga ega. So'nggi yillarda kimyoviy tolalar orasida murakkab morfologik tuzilmaga ega bo'lgan (ichi bo'sh, qatlamli, kombinirlangan) tolalar tobora ko'paymoqda.
Tabiiy tolalarning fibrillar o‘rtasidagi oraliqlarda yo‘ldosh moddalar (pigmentlar, elimlovchi moddalar, sellyulozaning past molekulyar fraksiyalari, yog‘simon mumsimon moddalar) joylashgan. Molekulyar, ustmolekulyar va morfologik tuzilmalar tola va ipning mustahkamligi, bug‘, gaz, suyuqliklar yutilishini, bo‘yalishi, egiluvchanligi, cho‘ziluvchanligini belgilaydi.
1-jadval
Tola hosil qiluvchi polimerlarning tuzilish tavsifi

Tola hosil qiluvchi polimer	Tuzilishi	Zanjir konfiguratsiyasi (makromo- lekula shakli)	Polimerlanish darajasi	Polimer tola hosil qiluvchi bo‘lgan tolaning nomi
α-sellyuloza		To‘g‘ri chiziqli	5000-6000 25000-30000 300–350 400–450 500–550	Paxta Zig‘ir Oddiy viskoza tolasi YUqori moduli viskoza (siblon) Polinoz
Triatsetat sellyuloza		To‘g‘ri chiziqli	300–400	Triatsetat
Diatsetat sellyuloza		To‘g‘ri chiziqli	250–400	Atsetat
Keratin		Fazoviy setka (tikilgan polimer)	600–700	Jun
Fibroin		Chiziqli spiral	2500-3000	Tabiiy ipak
Polietilen		Chiziqli, tortilgan transzigzag	2000 atrofida	Polietilen
Polipropilen		Chiziqli spiral	1900– 5900	Polipropilen
Polivinilxlorid		Chiziqli cho‘zilgan	800– 1000	Xlorin, kam kirishuvchan PVX
Polivinil spirt		Chiziqli, tortilgan transzigzag	1300– 1800	Vinol
Poliakrilo nitril		Chiziqli, tortilgan transzigzag	1000– 2000	Nitron