Mavzu: Turkiyada moliya tizimining rivojlanishi

Umumiy depozitlar	Daromadi, mlrd. tl
Filiallari soni
Davlat banklari
Ziroat	21376,2	1030,9	1252
Yemlak	8216,7	113,1	410
Xalq	5290,7	43,0	685
Etibank	1496,8	--	131
Boshqalar	9859,6	246,7	497
Jami	46240,0	1433,7	2975
Xususiy banklar
Ish bankasi	11657,0	181,7	940
Yani kredi	7663,6	293,0	548
Akbank	7351,5	733,4	620
Pamukbank	4511,7	51,1	173
T.Garanti	4209,9	202,2	301
T.Tijaret	3490,8	64,2	412
Boshqalar	7920,6	594,7	461
Jami	46805,1	2120,3	3555
Xorijiy banklar
Osmandi V	918,0	41,5	72
T.Mitsui Bank	231,9	1,8	2
Sati benk	187,2	9,9	3
Boshqalar	935,6	142,9	36
Jami	2272,7	196,1	113
Hammasi	95317,8	3750,0	6543

Manba: http://www.tcmb.tr/ –Turkiya Respublikasi Markaziy banki sayti, Statistika bo‘limi.
Iqtisodiy siyosatni amalga oshirish paytida har qanday mustaqil davlat hukumatlari oldida odatda ikkita tanlov yo‘nalishi turadi: yoki milliy valyuta barqarorligini saqlash uchun kurashish (ushbu holat ilg‘or rivojlangan mamlakatlar uchun xos) , yoki uning suzuvchi kursini joriy etish. Birinchi holatda pul qadrini ushlab turish va inflyatsiyadan qochish uchun hukumat tarif stavkalari va daromadlar darajasini nazorat qilishi, past foizli kredit berishlarga yo‘l qo‘ymasligi lozim. Ushbu holatda doimiy ravishda jahon bozoridagi o‘zining valyuta kursini nazorat qilib borishi, mamlakatdan oltin, valyuta zahiralarini olib chiqib ketilishini ta’qiqlashi kerak.
Turk lirasini barqarorlashtirishga bo‘lgan bir necha urinishlardan so‘ng 1981 yildan boshlab Turkiya hukumati va Markaziy banki ikkinchi yo‘ldan bordi va milliy valyutani suzuvchi kursini joriy qildi. Hozirgacha ushbu kurs deyarli har kuni ko‘rib chiqilmoqda, doimiy ravishda matbuotda nashr qilinmoqda va turk lirasi boshqa mamlakatlar banklarida erkin almashtirilmoqda. Ushbu holatni quyidagi jadval orqali turk lirasini qator yillardagi o‘zgarish dinamikasida ko‘rib o‘tamiz.
2-jadval.
Turk lirasiga nisbatan AQSh dollarining kursi (ming lira).

yil	11992	11993	11994	11995	11996	11997	11998	11999	22000	22001	22002	22003
1$	6,8	11	29,7	45	81	152	260	420	623	1225	1505	1493

Manba: http://www.tcmb.tr/ –Turkiya Respublikasi Markaziy banki sayti, Statistika bo‘limi.

Berib o‘tilgan ma’lumotlardan ko‘rinib turibdiki, AQSh dollariga nisbatan turk lirasining kursi taxminan 220 barobarga ko‘paygan. Dastlab ushbu kurs dollarga nisbatan pasaytirilib ko‘rsatilib, valyutaning real qiymati oshirilgan va bu mamlakat eksport imkoniyatlarini yaxshilanishini ta’minlagan. Keyinchalik esa milliy valyuta inflyatsiyasi sababli almashuv kursi yuqori darajalarga ko‘tarilib ketgan.

3-jadval.
Turkiyada inflyatsiya darajasi, 1991-2003 yillar ( foizda).

Yil	11991	11993	11995	11996	11997	11998	11999	22000	22001	22002	22003
%	66	66,4	93,1	79,3	85,3	83,6	63,6	53,9	53,9	44,8	25,2

Manba: http://www.tcmb.tr/ – Turkiya Respublikasi Markaziy banki sayti, Statistika bo‘limi.
Turkiya pul-kredit siyosatida 1984 yili hukumat tomonidan qabul qilingan 30-sonli «Turkiya valyuta kursini himoya qilish haqidagi qaror» muhim ahamiyat kasb etdi. Ushbu qarorning 4-moddasida qaror qilindi: «Mamlakatga olib kirilayotgan erkin konvertatsiya qilinadigan valyutalar cheklovlarsiz amalga oshiriladi». Turkiyadagi shaxslar o‘zlari bilan valyuta olib yurishlariga ruxsat berildi. Ular o‘z xoxishlariga ko‘ra uni bankka, valyuta hisob-kitob raqamiga qo‘yishlari va u yerda saqlashlari mumkin. Turkiyadagi shaxslar zarur operatsiyalarni amalga oshirishlari uchun Turkiyadan tashqarida bo‘lgan shaxslardan valyuta olishlari mumkin. Turkiyada istiqomat qilayotgan shaxslar xorijga chiqish paytida o‘zlari bilan 3 ming AQSh dollari miqdorida valyuta olib chiqib ketishlari mumkin. Xorijga tovarini sotishi bilan uning egasi rasmiy eksport qilingan kundan uch oy muddat ichida sotilgan tovar qiymatining 80%ini mamlakatga qaytarishga majbur. Qolgan 20%ini o‘zi mustaqil taqsimlaydi. Transport, bank va boshqa xarajatlar bilan bog‘liq xorijga valyutada pul o‘tkazishlar Markaziy bank va boshqa banklardagi qoida va cheklovlar(limitlar) orqali amalga oshiriladi.
Turkiyada xorijliklarga erkin ravishda kapital qo‘yilmalarni amalga oshirish, savdo bilan shug‘ulanish, aksioner sifatida ishtirok etish, bo‘limlar ochish, aksiyaga egalik qilish, byuro, vakolatxona, agentlik ochish va shu maqsadda kapital o‘tkazishga ruxsat berilgan. Shu asosda Turkiyaga patent, nou-xau, litsenziya va boshqalar olib kirish erkin.
Bundan ko‘rinib turibdiki, Turkiya hukumati erkin konvertatsiya qilinadigan valyutaga mamlakatning o‘tishi uchun barcha urinishlarni amalga oshirgan. Chunki undan foydalanish jahon bozoriga, zamonaviy texnika va texnologiyalarga, bilim va informatsiyaga keng yo‘l ochadi. Shunday valyutaning eng ko‘p oqimini turizmni rivojlantirish ta’minlamoqda. Bu o‘rinda xorijda ishlayotganlarning o‘z qarindoshlariga yuborayotgan pul o‘tkazmalari ham valyuta daromadlarida salmoqli ulushga ega. Faqat 1989-91 yilarda shunday o‘tkazmalarning miqdori har yili 3,1-3,3 mlrd. dollardan oshgan. Bularning barchasi 1990 yili valyuta zahirasini 21,4 trillion turk lira darajasiga yetkazish imkoniyatini berdi. Umuman, valyuta nazorat tizimi liberalroq, shu bilan bir vaqtda markazlashgan, ommalashgan holda edi. Ba’zi iqtisodchilar shu paytlarda xazinachilik va tashqi savdo boshqarmalariga favqulodda ko‘proq vakolatlar berib yuborilganligini ta’kidlaydilar. Shuningdek qimmatbaho qog‘ozlar chiqarish va pul bosishga to‘la huquqqa ega Markaziy bank vakolatlari ham bulardan kam emas edi. Aynan ushbu ikkita organ xalq xo‘jaligini tartibga solishda asosiy iqtisodiy dastaklarni to‘la va mutlaq boshqarishni amalga oshiradi.
Ushbu holatni Turkiya iqtisodiyotining turli tarmoqlarida chiqarilayotgan qimmatbaho qog‘ozlar taxlili misolida ko‘rib chiqamiz.
3-jadval.