Mavzu: uy hayvonlarini iqlimlashtirish reja: I. Kirish. II. Asosiy qism

Havo va edafik omillar.
Quruqlik - havo muhiti ekologik jihatdan murakkab yashash muhitidir. Havo zichligi past bo’lgani uchun tayanch bo’lib xizmat qila olmaydi. Shuning uchun bu muhitdagi organizmlar tanasini tutib turish uchun uz tayanch sistemasiga ega. O’simliklarda bu mexaniq to’qima bo’lsa, hayvonlarda qattiq skeletdir. Havo zichligining pastligi organizmlarning harakatini yengillashtiradi. Shuning uchun evolyutsiya jarayonida ko’pchilik organizmlarda uchish qobiliyati paydo bo’ladi. Quruqlikdagi hayvonlarning 75% uchish kobilyatiga ega. Havo zichligining pastligi quruqlikda bosimning ham pastligini ta’minlaydi. Balandlikka ko’tarilish bilan bosim kamayib boradi. Ko’pchilik hayvon va o’simliklar 6000m balandlikkacha tarqalgan. Bosimning pasayishi organizmning kislorod bilan ta’minlanishini susaytiradi. Umuman quruqlikdagi organizmlar suv organizmlariga nisbatan stenobat hisoblanadi. Havoning tarkibi deyarli doimiy bo’lsada, undagi oz o’zgarishlar ham organizmlarga ta’sir qiladi. Havo tarkibidagi SO2 miqdori oz miqdorda o’zgarib turishi mumkin. Ayrim joylarda SO 2 miqdorining pasayishi o’simliklarda fotosintez jarayonini susaytiradi. SO2 miqdorining ko’payishi esa o’simliklarga zaharli ta’sir ko’rsatadi. Havoga turli xil zaharli qo’shimchalarning qo’shilishi, ayniqsa, organizmlarga kuchli ta’sir ko’rsatadi. Bu qo’shimchalarga metan, oltingugurt oksidi, is gazi, azot oksidlari va xlorli birikmalar kiradi. Yer ustki qatlamining xususiyatlari ham organizmlarga ta’sir ko’rsatadi va ular edafik omillar deb ataladi. Edafik omillarga tuproq xususiyatlari va joyning relyefi kiradi. Tuproq xususiyatlariga munosabatiga qarab o’simliklarni bir necha ekologik guruhlarga ajratish mumkin. Tuproq kislotaliligiga munosabatiga qarab quyidagi guruhlar farqlanadi. 1. Asidofil turlar - kislotali tuproqlarda o’sadigan o’simliklar (rN 6,7 dan past) (botqoq o’simliklari). 2. Neytrofil turlar - neytral tuproqda o’sadi (rN 6,7-7,0, ko’pchilik madaniy o’simliklar). 3. Bazifil turlar - ishqoriy tuproqda o’sadi (rN 7 dan yuqori).
4. Indifferent turlar - barcha tuproqlarda o’saveradi. Bundan tashqari shur tuproqda o’sishga moslashgan turlar golofitlar, toshli tuproqlarda o’sadigan o’simliklar - petrofitlar, qumda o’sadigan o’simliklar - psammofitlar deyiladi. Tuproq xususiyatlari hayvonlarga ham ta’sir ko’rsatadi. Ochiq joyda yashaydigan hayvonlar uchun tuproqning qattiqligi tez chopish uchun muhim ahamiyatga ega. Tuproqda uya kaziydigan hayvonlar uchun qattiq tuproqlar noqulaydir. Tuproq xususiyatlaridan tashqari iqlim sharoitlari va ob - havo rganizmlarga ta’sir ko’rsaHayvonlarning xulq-atvorini o'rganish bo'yicha tadqiqotchilar katta yoshli uy hayvonlari yovvoyi populyatsiyalarda faqat tug'ruqdan keyingi erta rivojlanish davridagi hayvonlarga xos bo'lgan xulq-atvor reaktsiyalarini saqlab qolishlarini payqashdi. Ushbu xulosa sut emizuvchilar va qushlarning ko'plab turlarining xatti-harakatlarini kuzatish asosida amalga oshiriladi. Boshqacha qilib aytganda, xonakilashtirish hayvonlarning infantilizatsiyasiga olib keladi. Maxsus adabiyotda ushbu hodisaga murojat qilish uchun boshqa terminologiya ham qo'llaniladi - "pedomorfizm", "neoteniya". Infantilizm umuman ontogenetik rivojlanishga ham, ontogenezning alohida bosqichlarida hayvonlar psixikasining shakllanishiga ham ta'sir qilishi mumkin. Morfologlarning ta'kidlashicha, yosh bo'rining ba'zi xususiyatlari (qisqartirilgan kuchukcha tumshug'i) bir qator zotlarning uy itlarida genetik jihatdan mustahkamlangan. Zotni yaratish jarayonida selektsionerlar yosh hayvonlarning mushak-skelet tizimining rivojlanmaganligini maqsadli ravishda aniqladilar. Kuchukchaning ko'rinishi uy itlarining zamonaviy kichik zotlarining (bichon, spitz, miniatyura pinscher, miniatyura schnauzer) katta jussali it vakillari uchun xosdir. Taxminlarga ko'ra, erta davrdagi kuchukchalarning tirik vaznining keskin o'sishi (kuchukning tirik vaznining THEORY AND ANALYTICAL ASPECTS OF RECENT RESEARCH International scientific-online conference Part 11: JANUARY 9th 2023 ~ 59 ~ www.interonconf.org ikki baravar ko'payishi hayotning birinchi haftasida sodir bo'ladi) it tanasining ayrim qismlari rivojlanishining muddatidan oldin to'xtashiga sabab bo'ladi. Asosiy qism: Infantilizmning uy hayvonlarining xulq-atvoridagi namoyon bo'lishiga kelsak, ular zotlarni yaratish jarayonida sun'iy tanlash natijasida ham shakllangan. Odam o'zining yonida kamroq tajovuzkor va odamlar bilan muloqotga moyil bo'lgan hayvonlar bo'lishi uchun ataylab shu mezon bo'yicha hayvonlarni tanlagan. Tug'ilgandan keyingi erta davrda yovvoyi hayvonlarning yosh hayvonlari, boshqa turlarning vakillari, shu jumladan odamlar bilan faol aloqada bo'ladi. Yosh hayvonlarning bu sifati inson tomonidan xonakilashtirish jarayonida rag'batlantirildi va mustahkamlandi. Xulq-atvorning pedomorfizmi zamonaviy seleksiyonerlar tomonidan ham qo'llab-quvvatlanadi, chunki uy hayvonlarining bu xususiyati odamga ularni boshqarishni osonlashtiradi. Shunday qilib, yirik xalqaro hayvonlar ko'rgazmalarida, hatto zotning fenotipik jihatdan taniqli vakillari ham jarima balllari bilan jazolanadi. Binobarin, do'stona (infantil) shaxslar zot bilan naslchilik ishlarida ko'proq foydalaniladi Ushbu yondashuv, odam hayvonlarga zarur bo'lgan hamma narsani (oziqovqat, suv, mikroiqlim, jinsiy sheriklar, dushmanlar va kasalliklardan himoya) bilan ta'minlagan sharoitda tajovuzkorlik dushmanlardan, raqobatchilardan va tasodifiy hujumlardan himoya qilish vositasi sifatida oqlanadi. Uy hayvonlarining xulq-atvoridagi infantilizm sabablari haqida yana bir nuqtai nazar ham ifodalangan. Pedomorfizm - ontogenez jarayonida atrofmuhit ta'sirining natijasidir. Inson atrof-muhitning eng muhim elementidir. Hayvonlarning balog'atga etmagan shakllari har doim odamlardan hamdardlik va yordam topadi. Ko'pchilik o'z kuchukchasi, bolasi yoki mushukchasi bilan o'ynash zavqini rad etadi. Ayrim kishilar katta hayvonlarni o’rgatishga boshlaydi, bu usuldan talab qilinadigan xatti-harakatni ijobiy natijani mustahkamlash, hayvonning e'tiborini o'zgartirish, psixologik ortiqcha kuchlanishdan keyin uni yengillashtirish uchun foydalanadi. Voyaga yetmagan kuchuklarning xatti-harakatlarini o'yin shaklida tez-tez va doimiy rag'batlantirish bilan katta yoshdagi hayvonlarining xatti-harakatlari stereotiplarining rivojlanishi to'xtatiladi. Infantilizmning mustahkamlanishining yana bir sababi quyidagilardan iborat. Tabiatda yosh hayvonlar ota-onalari va keksa tur hayvonlaridan xattiharakatlarining ko'plab stereotiplarini oladilar. Izolyatsiyalangan yosh hayvonlar katta hayvonlarning xatti-harakatlarini o'rganish imkoniyatidan mahrum. Voyaga etgan hayvonlarning katta yoshdagi hayvonlar xattiharakatining stereotiplari yosh hayvonlar xatti-harakatlarining stereotiplarini almashtirmaydi. THEORY AND ANALYTICAL ASPECTS OF RECENT RESEARCH International scientific-online conference Part 11: JANUARY 9th 2023 ~ 60 ~ www.interonconf.org Infantilizmning rivojlanishiga hayvonlarni alohida saqlash ham yordam beradi. Turli xil hayvonlar turlari bo'yicha o'tkazilgan ko'plab tajribalar shuni ko'rsatdiki, tug'ruqdan keyingi erta va o’rgatish davrida erkak va urg'ochi hayvonlarni alohida saqlash maymunlar, itlar, echkilar va ko'plab qush turlarining qaytarilmas xatti-harakatlari va umumiy infantilizatsiyasiga olib keladi. Bir qator hayvonlar turlarida jinslarni farqlash va dushmanlarni tan olish qobiliyati hayvon ota-onasi va tengdoshlarning ta'siri ostida shakllanadi. Shu sababli, yosh hayvonlar onadan erta sutdan ajratish va tengdoshlaridan ajratib qo'yish hayvonning etuk yoshida infantolitik xatti-harakatlariga sabab bo'ladi. Xulosa: Izolyatsiya qilinib o’rgatilayotgan hayvonlarda agonistik xattiharakatlarning rivojlanishida namoyon bo'ladi. Hayvonning himoya harakatlariga qobiliyatlari, dominant shaxslarga bo'ysunish qobiliyati buziladi va tajovuzkor harakatlarning adekvatligi ham buziladi. Voyaga etmagan yoshdagi bo'ri kuchuklarini kuzatish shuni ko'rsatadiki, bo'ri yosh hayvonlari nafaqat hujum qilish va ov qilish usullarini o'rgatish uchun ko'p vaqt sarflaydilar. Bu davrda ular kuchliroq o'rtoqga bo'ysunishni ham o'rganadilar. Bularning barchasi birgalikda kuchukchaga uning jismoniy va aqliy fazilatlariga mos keladigan paket tuzilishidagi ierarxik pozitsiyani egallashga imkon beradi. Izolyatsiya qilingan kuchukcha o'ramga kiritilganda o'zini noto'g'ri tutadi. Uy itining xulq-atvorining pedomorfizmi turli zotlarning vakillarida har xil darajada namoyon bo'ladi. Shunday qilib, cho'pon zotlarining itlari (cho'pon itlari) yirtqichlarning xatti-harakatlarining stereotiplarini namoyish etadilar, lekin hayvonlarga shikast etkazish uchun qo'ylar, echkilar, sigirlarga hujum qilishdan saqlaydilar. Ularning poda bilan ishi sof kuchukcha o'yini. Infantilizmning bu belgisi, ayniqsa, kolli va sheltiesda yaqqol namoyon bo'ladi. Ushbu zotlarning zamonaviy Podani yirtqichlardan himoya qilish uchun ko'proq yaratilgan zotlar (Kavkaz cho'pon iti, O'rta Osiyo cho'pon iti, Janubiy rus cho'pon iti) kuchukchalarning avlod vakillari tajovuzkor emas va hayvonlarga hech qanday zarar yetkaza olmaydi. xatti-harakatlariga kamroq moyil. Biroq, ularda infantilizm ko'rinishlari ham bor - katta yoshdagi hayvonlarning o'ynoqi xatti-harakati. Itlar va ularning yovvoyi ajdodlari (bo'rilar, koyotlar, shoqollar) xatti-harakatlarini taqqoslash shuni ko'rsatadiki, har qanday zotdagi uy itlari har qanday yoshdagi xatti-harakatlarga ko'proq vaqt ajratadilar. Boshqa hayvonlar turlarining xatti-harakatlaridagi pedomorfizm o'ziga xos ko'rinish va sabablarga ega.Qoramollar, cho'chqalar, parrandalar va baliqlarning ko'pchiligi qisqa umr ko'radi. Hayvonlar erta THEORY AND ANALYTICAL ASPECTS OF RECENT RESEARCH International scientific-online conference Part 11: JANUARY 9th 2023 ~ 61 ~ www.interonconf.org yoshda ma’lum tana vazniga yetganda so‘yiladi. Ixtisoslashgan zotlarning vakillarida mushak massasi boshqa fiziologik tizimlar, shu jumladan markaziy asab tizimining rivojlanishi tugagunga qadar shakllanadi. Tabiiyki, so'yish yoshiga kelib, hayvonlar infantilizm holatida bo'ladi. Semiruvchi hayvonlarning qisqa umri davomida katta yoshdagi hayvonlar hayvon psixikasini shakllantirishga ulgurmaydi. Shuning uchun, ma'lum hollarda, uy hayvonlarining infantilizmi, ularning xatti-harakati xonakilashtirish jarayoni bilan bog'liq emas, balki normal yosh xususiyatidir.tadi.

\\\
Xulosa

Quruqlik - havo muhiti ekologik jihatdan murakkab yashash muhitidir. Havo zichligi past bo’lgani uchun tayanch bo’lib xizmat qila olmaydi. Shuning uchun bu muhitdagi organizmlar tanasini tutib turish uchun uz tayanch sistemasiga ega. O’simliklarda bu mexaniq to’qima bo’lsa, hayvonlarda qattiq skeletdir. Havo zichligining pastligi organizmlarning harakatini yengillashtiradi. Shuning uchun evolyutsiya jarayonida ko’pchilik organizmlarda uchish qobiliyati paydo bo’ladi. Quruqlikdagi hayvonlarning 75% uchish kobilyatiga ega. Havo zichligining pastligi quruqlikda bosimning ham pastligini ta’minlaydi. Balandlikka ko’tarilish bilan bosim kamayib boradi. Ko’pchilik hayvon va o’simliklar 6000m balandlikkacha tarqalgan. Bosimning pasayishi organizmning kislorod bilan ta’minlanishini susaytiradi. Umuman quruqlikdagi organizmlar suv organizmlariga nisbatan stenobat hisoblanadi. Havoning tarkibi deyarli doimiy bo’lsada, undagi oz o’zgarishlar ham organizmlarga ta’sir qiladi. Havo tarkibidagi SO2 miqdori oz miqdorda o’zgarib turishi mumkin. Ayrim joylarda SO 2 miqdorining pasayishi o’simliklarda fotosintez jarayonini susaytiradi. SO2 miqdorining ko’payishi esa o’simliklarga zaharli ta’sir ko’rsatadi.

Adabiyotlar ro`yxati:

1. Yu. Shodimetov “Ijtimoiy ekologiyaga kirish” Toshkent 1994 yil
2. Vernadskiy “Biosfera” Moskva 1967 yil
3. G.A.Novikov “Osnova obshey ekologii i oxrana prirodi”.
4. Sergeyiv “Injenernaya geologiya”
5. A.Xo`jaxonov “Atrof muhitni muhofaza qiling” Toshkent “Ibn Sino” 1985 yil
6. P. Baratov “Yer bo`limi va o`lkashunoslik” Toshkent “O`qituvchi” 1990 yil
7. A. Islomov “Ekologiya ta`lim tarbiya”
8. R. Rahmatov Toshkent “O`qituvchi” 1997 yil
9. K. Hasanjonov “Ximiyalashtirish va atrof muhitni muhofaza qilish”
10. Vernaskiy “Razmeshlinniy naturalis” Moskva 1977 yil
11. www.ziyonet.uz