Mavzu: Xalqaro kredit shakllari va xisob-kitob shartlarining qo'llanilishi Reja: Kirish

2-rasm. Xalqaro kreditning tamoyillari⁸
Xalqaro kredit xalqaro iqtisodiy munosabatlar jarayonida valyuta va tovar resurslarini qaytarishlik, muddatlilik hamda foiz to’lash shartlari asosida taqdim etilishi bilan bog’liq ssuda kapitalining harakatidir. Kreditorlar va qarz oluvchilar sifatida xususiy korxona (bank, firma)lar, davlat tashkilotlari, hukumatlar, xalqaro hamda hududiy valyuta- kredit va moliyaviy tashkilotlar maydonga chiqadi. Xalqaro kredit kapitalistik ishlab chiqarish usulining dastlabki bosqichlarida vujudga kelgan va kapitalni dastlabki jamg’arishning richaglaridan biri edi. Ishlab chiqarishning milliy chegaralardan tashqariga chiqishi, xo’jalik aloqalari baynalmilallashuvining kuchayishi, kapitalning xalqaro jihatdan ijtimoiylashuvi, ishlab chiqarishning ixtisoslashuvi va kooperatsiyalashuvi hamda ilmiy-texnik inqilob uning rivojlanishini ob’ktiv asosi bo’ldi.
Xalqaro lizing – bu ijara operatsiyalarining bir ko’rinishi bo’lib, bunda ijaraga beruvchining mulkka egalik huquqi saqlanib qoladi. Ijaraga oluvchi vaqti-vaqti bilan tovardan vaqtincha foydalanganligi uchun haq to’lab turadi. Ëizing jihozlarni maxsus kredit muassasasining kompaniyasi tomonidan oldindan sotib olishni anglatadi. Asosan bunday operatsiyalarning ob’ekti sifatida turli xil jihozlar, transport vositalari, EHM va boshqalar hisoblanadi. Ijara kredit olishning o’ziga xos shakli bo’lib, eksportyor tovarining tashqi bozordagi harakatini yengillashtiradi. Oddiy tovar krediti bilan lizing ijara operatsiyalarini o’tkazish shartlarini bir-biriga yaqinlashtiradi. Ijaraga oluvchi o’z mablag’larini markazlashtirishdan xalos bo’ladi. Ijara to’lovlari bo’lak-bo’lak shaklida butun ijara davrida to’lab boriladi. Ammo lizingning maqsadida tovarga egalik huquqini olish emas, balki tovarning iste’mol xususiyatlaridan foydalanish huquqini olishdir. Xalqaro savdo ijara operatsiyalarining hajmining oshishi ko’plab moliya mablag’larini jalb etishni taqazo etadi. Shuning uchun ham ko’pchilik mamlakatlarning yirik tijorat banklari lizing kompaniyalarini moliyalashtirishda faol ishtirok etadilar. Keyinchalik lizing kompaniyalari banklar ixtiyoriga o’tadi. Xalqaro kreditning bahosi – bu bank bilan qarz oluvchi o’rtasidagi shartnoma asosida belgilanadi va bu kreditga oid foizlarni o’z ichiga oladi. Qisqacha qilib aytadigan bo’lsak, kreditning bahosi bu bank tomonidan belgilangan uning foiz stavkasi hisoblanadi.
Xalqaro kreditning bahosi ikkiga bo’linadi:
1. Kelishilgan kredit bahosi;
2. Kredit bahosining yashirin elementlari.
Xalqaro kreditning turli shakllarini kredit munosabatlarining ayrim tomonlarini harakterlovchi bir nechta muhim omillariga ko’ra umumiy asosda quyidagicha tasniflash mumkin:
- manbalarga ko’ra tashqi savdoni kreditlash hamda moliyalashtirishning ichki, xorijiy va aralash turlari farqlanadi. Ular o’zaro yaqindan bog’liqdir hamda eksportyordan importyorgacha bo’lgan tovar harakatining barcha bosqichlariga xizmat ko’rsatadi. Tovar sotuv jarayoniga qanchalik yaqin bo’lsa, odatda xalqaro kreditning shartlari qarz oluvchiga shunchalik yoqimli bo’ladi;
- belgilanishiga ko’ra tashqi iqtisodiy bitimning qaysi biri qarz mablag’lari hisobiga qoplanishiga bog’liq holda quyidagilar farqlanadi:
1) tashqi savdo va xizmatlar bilan bevosita bog’liq tijorat kreditlari;
2) har qanday boshqa maqsadlarga, shu jumladan to’g’ridan-to’g’ri amalga oshiriladigan kapital qo’yilmalarga, investitsion ob’ktlar qurilishiga, qimmatli qog’ozlar sotib olishga, tashqi qarzni so’ndirishga, valyuta intervensiyasiga ishlatiladigan moliyaviy kreditlar;
3)kapital, tovarlar va xizmatlarni chetga olib chiqilishining aralash shakllariga xizmat ko’rsatishga mo’ljallangan "oraliq" kreditlar. Masalan, pudrat ishlari (injiniring)ni amalga oshirish shaklida.

• 
  turlariga ko’ra kreditlar eksportyorlar tomonidan o’z sotib oluvchilariga tovar shaklida va banklar tomonidan pul shaklida taqdim etiladigan valyuta turlariga bo’linadi. Ayrim holatlarda valyuta krediti jihozlar yetkazib berish bo’yicha tijorat bitimi shartlaridan biri bo’lib hisoblanadi va import jihozlar zaminida ob’kt qurilishi yuzasidan mahalliy harajatlarni kreditlash uchun ishlatiladi;
  
• 
  qarz valyutasiga ko’ra qarzdor mamlakat yoki kreditor-mamlakat valyutasida, uchinchi mamlakat valyutasida hamda SDR valyuta savatiga asoslangan xalqaro hisob valyutasida taqdim etiladigan xalqaro kreditlarga farqlanadi;
  
• 
  muddatlariga ko’ra xalqaro kreditlar:
  

1.qisqa muddatli - 1 yilgacha, ayrim holatlarda 18 oygacha (o’ta qisqa muddatli - 3 oygacha, bir sutkalik va bir haftalik);
2.o’rta muddatli - 1 yildan 5 yilgacha;
3.uzoq muddatli - 5 yildan ziyod muddatlarga beriladigan kredit turlariga bo’linadi.
Ba’zi mamlakatlarda 7 yilgacha muddatga berilgan kreditlar o’rta muddatli, 7 yildan ortiq muddatga berilgan kreditlar esa uzoq muddatli bo’lib hisoblanadi. Uzoq muddatli xalqaro kredit odatda asosiy ishlab chiqarish vositalariga investitsiya qilish uchun mo’ljallangan bo’lib, mashinalar va butlovchi jihozlar eksportining 85 foizi hajmiga hamda tashqi iqtisodiy munosabatlarning yangi shakllari (yirik ko’lamdagi loyihalar, ilmiy tekshirish ishlari, yangi texnika joriy etilishi)ga xizmat ko’rsatadi.
ta’minlanganlik tamoyiliga ko’ra ta’minlangan va blankali kreditlarga farqlanadi. Kreditning ta’minoti bo’lib odatda tovarlar, tovarga egalik huquqini beruvchi va boshqa tijorat hujjatlari, qimmatli qog’ozlar, veksellar, ko’chmas mulk hamda qimmatliklar xizmat qiladi.
Kredit olish uchun tovar garovi 3 shaklda amalga oshiriladi:

• 
  qat’iy garov (tovarlarning ma’lum bir massasi bank foydasiga garov qilinadi);
  
• 
  muomaladagi tovar garovi (ma’lum bir summadagi, tegishli assortimentdagi tovarning qoldiqi hisobga olinadi);
  
• 
  qayta ishlovdagi tovar garovi (mazkur mahsulotlarni bankka garovga bergan holda garovga olingan tovardan mahsulotlar ishlab chiqarish mumkin).
  

Xalqaro kreditning prinsiplari bozorning iqtisodiy qonunlari bilan uning iqtisodiy aloqasini aks ettiradi hamda bozor subyektlari va davlatning joriy va strategik maqsadlariga erishish uchun qo’llaniladi. Xalqaro kredit ssuda kapitalini xalqaro iqtisodiy munosabatlar doirasida aylanish xususiyatini aks ettiruvchi quyidagi funksiyalarni bajaradi:
Kengaygan ishlab chiqarish ehtiyojlarini qondirish maqsadida ssuda kapitalining mamlakatlar o’rtasida taqsimlanishi. Xalqaro kredit mexanizmi orqali ssuda kapitali foyda olishini ta’minlash maqsadida iqtisodiy agentlar ko’zlagan sohalarga yo’naltiriladi. Shu orqali kredit milliy foydani o’rtacha foydaga aylantirishga va uning massasini oshirishga yordam beradi. Xalqaro hisob-kitoblarda asl pullarni (oltin, kumush) kredit pullar bilan almashishi, shuningdek, naqdsiz to’lovlarning tezlashishi va rivojlanishi, naqd valuta aylanmasini xalqaro kredit operatsiyalari bilan almashishi muomala xarajatlarini iqtisod qiladi. Xalqaro kreditlar asosida xalqaro hisob-kitoblarning kredit vositalari bo’lgan – veksel, chek, shuningdek, bank o’tkazmalari, depozit sertifikatlari va boshqalar vujudga keldi. Xalqaro iqtisodiy munosabatlarda ssuda kapitalining muomala vaqti tejalishi hisobiga kapitalning ishlab chiqarish funksiyasi yordamida ishlab chiqarishni kengaytirishga va foydani ko’paytirishga erishish mumkin.
Kapitalning to’planishi va markazlashuvining tezlashishi. Chet el kreditlarini jalb qilish hisobiga qo’shimcha qiymatni kapitallashtirish tezlashadi, individual jamg’arish chegaralari kengayadi, bir mamlakat tadbirkorlarining kapitali boshqa mamlakat mablag’lari hisobiga ko’payadi. Kredit ma’lum chegaralarda boshqa mamlakatlarning kapitali, mehnati va mulkiga egalik qilish imkoniyatini beradi.Imtiyozli xalqaro kreditlarning yirik kompaniyalarga berilishi hamda mayda va o’rta firmalarning jahon ssuda kapitallari bozoriga kirish imkoniyatini qisqarishi kapitalning to’planishiga va markazlashuviga sabab bo’lmoqda.⁹
Xalqaro kredit funksiyalarining mohiyati milliy va jahon xo’jaligining rivojlanishiga qarab o’zgarib boradi. Zamonaviy sharoitlarda xalqaro kredit iqtisodiyotni tartibga solish funksiyasini bajaradi hamda o’zi ham tartibga solish obyekti hisoblanadi. Xalqaro kreditning turli shakllarini umumiy ko’rinishda, kredit munosabatlarini tavsiflovchi alohida jihatlari bo’yicha tasniflash mumkin.
Xalqaro kreditni manbalari bo’yicha ichki, tashqi va aralash kreditlashga hamda tashqi savdoni moliyalashtirishga ajratish mumkin. Ular bir-biri bilan uzviy bog’langan va tovarning eksportyordan importyorga tomon harakatining barcha bosqichlariga – eksport tovarini ishlab chiqarish, uning yo’ldagi va omborga tushish jarayonlariga (shuningdek, chegaradan tashqarida ham), tovarning ishlab chiqarish jarayonida importyor tomonidan ishlatilishi va iste’mol qilinishiga xizmat qiladi. Tovar sotish jarayoniga qanchalik yaqin bo’lsa, qarzdorga uning shartlari shunchalik darajada ma’qul keladi.
Qarz mablag’lari qanday tashqi iqtisodiy bitimda belgilanishiga qarab quyidagilarga bo’linadi:
–tijorat kreditlari – tashqi savdo va xizmatlar bilan bevosita bog’langan;
–moliyaviy kreditlar – har qanday maqsadlarga ishlatiladigan, shu jumladan to’g’ri kapital qo’yilmalar, investitsion obyektlarni qurish, qimmatli qog’ozlarni sotib olish, tashqi qarzni to’lash, valuta intervensiyasini o’tkazishlar;
–oraliq kreditlar – kapital, tovar va xizmatlarni olib chiqarishning aralash shakllariga xizmat qilish uchun tayinlangan, masalan, pudrat ishlarini bajarish shaklida bo’lishi mumkin.
Ko’rinishi bo’yicha kreditlar: tovar shaklida – asosan eksportyorlar tomonidan xaridorlarga beriladigan va valuta shaklida – banklar tomonidan pul shaklida beriladigan kreditlarga bo’linadi.Valutasi bo’yicha xalqaro kredit qarzdor mamlakatning valutasida yoki kreditor mamlakatning valutasida, shuningdek, valuta savatida hisoblanadigan xalqaro valuta birligida (SDR, yevro va b.) berilishi mumkin.Xalqaro kredit manbalariga ko’ra tashqi savdoni ichki, tashqi (chet) va aralash kreditlash hamda moliyalashtirish bo’yicha farqlanadi.
Xalqaro kreditni ko’rinishi bo’yicha 2 ta asosiy shaklga bo’lib ko’rsatish mumkin:
1.Xalqaro bank krediti.
2.Xalqaro tijorat krediti.
Xalqaro bank krediti asosan valuta (pul) ko’rinishida bo’ladi. Xalqaro tijorat krediti esa, odatda, tovar ko’rinishiga ega. Ana shu 2 ta asosiy kredit shaklidan kelib chiqadigan bir qancha kreditlar mavjud:
1.Firma (tijorat) krediti – odatda, eksportyor mamlakatning bir firmasi boshqa mamlakatning importyoriga to’lovni kechiktirish shaklidagi ssuda berishi tushuniladi. Tashqi savdoda tijorat krediti tovarli operatsiyalarga bog’liq hisob- kitoblarda keng qo’llaniladi. Tijorat kreditining muddati (odatda, 2-7 yil) turlicha bo’ladi.
2.Vekselli kreditda eksportyor tovarni sotish haqida bitim tuzib, o’tkazma veksel (tratta)ni importyorga jo’natadi, importyor tijorat hujjatlarini olib akseptlaydi, ya’ni unda ko’rsatilgan muddatda to’lovni amalga oshirishga rozilik beradi.
3.Ochiq hisobvaraqlar bo’yicha beriladigan kredit. Bu kredit eksportyor va importyor o’rtasidagi kelishuvga asoslanadi. Eksportyor jo’natilgan har bir tovarlar qiymatini importyorning hisobiga qarz sifatida qayd qilib boradi. Importyor shartnomada ko’rsatilgan vaqtda kredit summasini to’lab boradi. Ochiq hisobvaraqlar bo’yicha beriladigan kreditlar faqatgina doimiy aloqada bo’lgan firmalar o’rtasidagina amalga oshirilishi mumkin.
Tijorat kreditining yana bir turiga importyorning avans to’lovi (sotib oluvchining avansi) ni kiritish mumkin. Bunda shartnoma tuzilayotgan paytda mol sotib oluvchi, ya’ni importyor tomonidan chet ellik mol yetkazib beruvchiga, odatda, mashina, asbob-uskunalar (texnologiya) ning qiymatidan 10-15 foizi oldindan to’lab beriladi. Xaridor avansi eksportni kreditlashning bir shakli hisoblanadi va shu vaqtning o’zida importyorning majburiyatini ta’minlovchi vositadir. Chunki importyor o’zi buyurtma bergan tovarni sotib olishga majbur bo’ladi. Rivojlangan mamlakatlarning import bilan shug’ullanuvchi firmalari rivojlanayotgan mamlakatlardan farqli ravishda, xaridor avansidan shu davlatlarning qishloq xo’jalik mahsulotlarini olib chiqib ketishda foydalanmoqdalar.
Bugun O’zbekistondagi ijtimoiy hayotning barcha jabhalarida o’tkazilayotgan tub o’zgarishlar o’z taraqqiyotining yangi bosqichiga ko’tariladi. O’zbekiston iqtisodiyotining yetakchi tarmoqlarini jahon andozalari darajasidagi yangi texnika bilan ta’minlash uchun investitsiya mablag’lari ajratayotgan moliya institutlari oldiga katta vazifalar qo’yilmoqda. Bu vazifani moliyalashning nafaqat an’anaiviy usuli bank krediti va boshqa kreditlarga, balkim xorijiy valyuta-kredit munosabatlariga tayangan holda amalga oshirilib kelinmoqda. O’zbekistonda olib borilayotgan har tomonlama asoslangan xalqaro valyuta- kredit munosabatlari mamlakatdagi iqtisodiy, ijtimoiy va investsiya muhitiga ijobiy ta'sir etishi bilan birga investitsiyalar kiritish ob'ektlarini jozibadorligini ham oshirmoqda. Bular, o’z navbatida, ishlab chiqarishni modernizatsiya va diversifikatsiya qilishga barcha moliyalashtirish manbalaridan keladigan invetitsiyalar hajmini o’sib borishini ta'minlamoqda. Xususan, 2022 yilda amalga oshirilgan keng ko’lamli islohotlar natijasida asosiy kapitalga investitsiyalar hajmi keskin oshib, 2021 yilga nisbatan 133,9 % ni tashkil etdi.2022-yil yanvar-dekabr oylarida 189,9 trln. so’m asosiy kapitalga investitsiyalar o’zlashtirilib, ularning 70,7 % yoki 134,3 trln. so’m jalb etilgan mablag’lar hisobidan moliyalashtirilgan bo’lsa, korxona, tashkilot va aholining o’z mablag’lari hisobidan 29,3 % yoki 55,6 trln. so’m moliyalashtirildi (3-rasm).Investitsiyalarni moliyalashtirish manbalari bo’yicha, 2022 yilning yanvar- dekabr oylarida markazlashgan moliyalashtirish manbalari hisobidan moliyalashtirilgan asosiy kapitalga investitsiyalarning ulushi o’tgan yilning mos davridagi ulushiga nibatan 3,1 % punktga kamayib, 26,6 % ni yoki 50686,8 mlrd. so’mni tashkil etdi.
Mos ravishda markazlashmagan moliyalashtirish manbalari hisobidan asosiy kapitalga investitsiyalarning ulushi 3,1 % punktga ko’payib, 73,4 % ni yoki 139237,5 mlrd. so’mni tashkil etdi.Korxona va tashkilotlarning o’z mablag’lari hisobidan moliyalashtirilgan asosiy kapitalga investitsiyalar ulushi salmoqli bo’ldi – 39292,3 mlrd. so’m yoki jami asosiy kapitalga investitsiyalarning 20,7 %. Aholi mablag’lari hisobidan jami asosiy kapitalga investitsiyalarning 8,6 % yoki 16302,5 mlrd. so’m o’zlashtirildi. 2022-yil yanvar-dekabr oylarida o’zlashtirilgan to’g’ridan-to’g’ri xorijiy investitsiyalar hajmi jadal o’sib, 37171,3 mlrd. so’mni tashkil etdi va 2021- yilning mos davridagi jami asosiy kapitaldagi ulushiga nisbatan 12,2 % punktiga ko’payib, 19,6 % ni tashkil etdi¹⁰.