Mavzu: Xalqaro valyuta tizimining shakllanishi va rivojlanishi mundarija kirish i-bob valyuta va valyuta haqida tushuncha

XVF qarzlari to‘g‘risidagi Bosh bitim ishtirokchilari
2-
ja
dv
al 
Ja
ho
n 
ba
nk
i 
gu
ru
hi 
X
V
F 
bil
an 
bir 
va
qt
da 
tas
hk
il 
Ishtirokchi
Summa, mln. SDR
AQSH
4250
Bundesbank (Germaniya)
2380
Yaponiya
2125
Fransiya
1700
Buyuk Britaniya
1700
Italiya
1105
Shveytsariya Milliy banki
1020
Kanada
892
Niderlandiya
850
Belgiya
595
Riksbank (Shveuiya)
382
Jami
17000

---

28 
etilgan.
Jahon banki guruhi quyidagi tashkilotlardan tashkil topgan:
1.
Xalqaro ta’mirlash va taraqqiyot banki (XTTB).
2.
Xalqaro moliya korporatsiyasi (XMK).
3.
Xalqaro rivojlanish assotsiatsiyasi (XRK).
4.
Investitsion kafolatlar bo‘yicha ko‘p tomonlama agentlik (IKKTA).
5.
Investitsion munozaralami tartibga solish bo‘yicha xalqaro markaz 
(IMTXM).
XTTB faoliyatining maqsadlari:

qashshoqlik va ochlik muammosini hal qilish;

boshlang‘ich umumiy ta’limni ta’minlash;

erkaklar va ayollar o‘rtasidagi teng huquqlilikni ta’minlash;

bolalar o‘limini kamaytirish;

OITS va boshqa kasalliklarga qarshi kurash;

ekologik barqarorlikni ta’minlash;
taraqqiyot yo‘lida global hamkorlikni shakllantirish XTTBning yirik aksiyadorlari 
bo‘lib quyidagilar hisoblanadi:

AQSH - 16,41%

Yaponiya - 7,78%

Germaniya - 4,49%

Buyuk Britaniya - 4,31%

Fransiya-4,31%.

---

29 
XTTBni Boshqaruvchilar kengashi boshqaradi. Boshqaruv- chilar kengashida har 
bir a’zo mamlakatning Moliya vazirlari yoki Iqtisodiyot vazirlari o‘tiradi. Ular har 
kuzda yig‘ilishadi
Boshqaruvchilar kengashi quyidagi masalalami hal qilish bo'yicha vakolatlidir:

yangi a’zolami qabul qilish;

bankning ustav kapitaliga o‘zgartirish kiritish;

foydani taqsimlash;

bankning hisobotlari va byudjetini tasdiqlash.
XTTB faoliyatini operativ boshqarish bilan Ijrochi direktorlar kengashi 
shug'ullanadi. Kengashda 24 ta ijrochi direktor mavjud. Shuning 5 tasi XTTBning 
yirik aksiyadorlari vakillaridir.
An’anaga ko‘ra, XTTB Prezidenti AQSH fuqarosi bo‘lishi kerak. U 5 yil muddatga 
saylanadi.
XTTB 3 turdagi xizmatlami a’zo mamlakatlarga ko‘rsatadi:

moliyaviy xizmatlar;

maslahat xizmatlari;
- kadrlami o‘qitish va tayyorlash xizmati.
XTTB investitsion loyihalami kreditlashga va mamlakatlar iqtisodiyotini tarkibiy 
jihatdan qayta tashkil etish maqsadlariga uzoq muddatli kreditlar beradi.
XTTB shuningdek, mamlakatlarga foizsiz kreditlar va grantlar ajratadi hamda 
dotau,iyalar beradi.
XMK 1956-yilda tashkil etilgan.
XMK faoliyatining asosiy maqsadi bo‘lib, qashshoqlikni qisqartirish va aholining 
turmush farovonligini oshirish maqsadida rivojlanayotgan mamlakatlaming 
xususiy sektoriga jalb etilayotgan investitsiyalaming barqaror oqimini 
rag‘batlantirish hisoblanadi.
XMK moliyaviy mahsulotlarining asosiy qismini kreditlar va investitsiyalar tashkil 

---

30 
etadi.
XMK aktivlar portfelining 70 foizdan ortiq qismini berilgan kreditlar tashkil etadi. 
Berilgan kreditlar, asosan, o‘rta va uzoq muddatli kreditlar bo‘lib, ular 15 yilgacha 
muddatga beriladi.
XMK kompaniyalar va banklaming oddiy va imtiyozi aksiyalarini sotib olish yo‘li 
bilan o‘zining investitsion faoliyatini amalga oshiradi.
2001-yildan boshlab XMK o‘zining mijozlarini majburi- yatlari yuzasidan 
kafolatlar berishni boshladi. Korporatsiya yuqori kredit reytingiga (AAA) ega 
boiganligi sababli, uning kafolatlari juda yuqori baholanadi.
XMK tomonidan qilinayotgan investitsiyalaming resurs manbai bo‘lib, o‘z kapitali 
va taqsimlanmagan foyda hisoblanadi.
XMK xususiy kompaniyalar va banklarga 5 yildan 15 yil muddatgacha, hukumat 
kafolatisiz, kreditlar beradi.
XMK resurslari quyidagi manbalardan tashkil topadi:
1.
Kapital.
2.
Qimmatli qog‘ozlami sotishdan olingan mablag‘lar.
3.
Xalqaro ssuda kapitallari bozoridan olingan mablag‘lar.
4.
Taqsimlanmagan foyda.
IKKTA 1988-yilda tashkil etilgan.
IKKTA xorijiy investorlarga notijorat mazmunidagi risklardan ko‘rilishi mumkin 
yo‘qotishlar bo‘yicha kafolat beradi.
Notijorat mazmunidagi risklarga quyidagilar kiradi:

ekspropriatsiya riski;

valyutani konvertirlash riski;

xorijga valyuta mablag‘larini olib chiqishni cheklash;

harbiy harakatlar natijasida zarar ko‘rish;

fuqarolar urushi va tartibsizliklar.

---

31 
IKKTA to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalarni notijorat risklaridan 15 yildan 20 
yilgacha muddatga sug‘urtalaydi.
IMTXM ning bosh maqsadi bo‘lib, investitsion munoza- ralami tartibga solish 
yo‘li bilan rivojlanayotgan mamlakatlarga xorijiy investitsiyalar jalb etishni 
rag‘batlantirish hisoblanadi. Bu esa, o‘z navbatida, qashshoqlikni qisqartirish 
imkonini beradi. Ushbu Markaz 1966-yilda tashkil etilgan edi. Tashkil etil- gandan 
buyon 100 ga yaqin investitsion munozaralami ko‘rib chiqdi.
YETTB 1990-yilda tashkil etilgan bo Tib, faoliyatining maqsadlari quyidagilardan 
iborat:
1.
Mintaqaviy integratsiyani qoTlab-quwatlash;
2.
Xususiy mulk va tadbirkorlik rivojlanayotgan mamlakat- larda vositalami 
boshqarish va kuchaytirish;
3.
Jahon bozoridagi raqobatdoshlikni oshirish maqsadida davlat korxonalarini 
xususiylashtirish orqali moliyalashtirish, xususiy korxonalami qayta 
tiklashni o‘tkazish.
YETTB uch pog‘onali boshqaruv strukturasiga ega: Boshqaruvchilar Kengashi, 
Direktorlar Kengashi va Prezident
Boshqaruvchilar Kengashining yig‘ilishi har yili bir marta yoki kamida 5 ta 
direktoming talabiga ko‘ra chaqiriladi.
Hal qiluvchi qarorlar ko‘pchilikning ovoz berish yo‘li bilan qabul qilinadi. Shunisi 
xarakterliki, YETTB jahon ssuda kapitallari bozoridan resurslar jalb qilish usulidan 
faol foydalanadi. Bunda YETTB sertifikatlami chiqarish yo‘li bilan resurslar jalb 
qiladi. Jahon banki esa, jahon ssuda kapitallari bozoridan obligatsiyalar chiqarish 
yo‘li bilan resurslar jalb qiladi.
YETTB kreditlarining 70 foizdan ortiq qismi xususiy sektorga berilgan.

---

32 
XULOSA
Xulosa qilib aytganda, Xalqaro valyuta munosabatlari valyutalaming xalqaro 
miqyosdagi harakati natijasida yuzaga keladigan moliyaviy munosabatlardir.
Xalqaro valyuta munosabatlarining subyektlari bo‘lib, davlat, kompaniyalar, 
banklar, jismoniy shaxslar va xalqaro moliya institutlari hisoblanadi.
Xalqaro mehnat taqsimotining yuzaga kelishi davlatlar o‘rtasida tashqi savdo 
munosabatlarining yuzaga kelishiga sabab bo‘ldi. 0‘z navbatida, tashqi savdoni 
amalga oshirish turli mamlakatlaming valyutalarini bir-biriga ayirboshlash 
zaruriyatini 
yuzaga 
keltirdi.
Xalqaro iqtisodiy integratsiya va globallashuv jarayonlari- ning chuqurlashishi 
natijasida tadbirkorlik kapitali (to‘g‘ri va portfelli xorijiy investitsiyalar) va ssuda 
kapitalining (xalqaro kreditlar) xalqaro miqyosdagi oqimi kuchaydi. Bu esa, 
xalqaro 
valyuta 
munosabatlarini 
rivojlantirishga 
kuchli 
turtki 
berdi.
Komission to‘lovlar bu qarz beruvchi bankka belgilangan muddat mobaynida zarur 
kredit resurslarini qarz oluvchi ixtiyoriga berish va rezervda saqlash majburiyati 
uchun to‘lanadi. Shuningdek, komission to‘lovlar agar kredit alohida banklar 
tomonidan emas, balki banklar uyushmasi tomonidan berilsa, kredit 
operatsiyalarini o‘tkazishni boshqarish uchun ham to‘lanadi. So‘nggi holda 
yetakchi bank yoki uyushma ishni tashkil etuvchi menejer kreditlashda qatnashish 
hissasini hamda qarzni uzishdan, foizlami to‘lashdan tushadigan mablag‘larni 
uyushma a’zolari o‘rtasida taqsimlaydi. Buning uchun qarz oluvchidan boshqarish 
uchun 
bir 
martalik 
tartibda 
komission 
to‘lovlar 
oladi.
Ichki bozorda joylashtirilmagan qismi yevroval- yutalar bozoriga yo‘naltirildi. Bu 
esa, transmilliy banklaming kreditlash imkoniyatini sezilarli darajada oshirdi. 
Ammo transmilliy banklaming kreditlaridan doimiy ravishda foydalanib kelgan va 
ushbu kreditlarga nisbatan talabning asosiy qismini shakllantirgan rivojlangan 
mamlakatlaming mazkur banklaming kreditlariga boigan talabi keskin kamaydi. 
Buning asosiy sababi neft bahosining keskin oshishi natijasida yuz bergan iqtisodiy 
konyunkturaning 
yomonlashganligi 
edi. 
Natijada, 
rivojlanayot- 
gan 

---

33 
mamlakatlaming transmilliy banklarning kreditlaridan foydalanish imkoniyati 
oshdi. Ular o‘z hukumatlarining kafolati asosida transmilliy banklarning 
kreditlarini 
keng 
ko‘lamda 
jalb 
qila 
boshladilar.
Xalqaro valyuta munosabatlari o‘ta beqaror, noaniq va tez o‘zgaruvchi jarayon 
bo‘lib, uni har bir mamlakat hukumatlari bilan bir qatorda valyuta-moliya 
sohasidagi davlatlararo tashkilotlar ham tar- tibga solishga harakat qiladilar. 
Bunday tashkilotlar qatoriga Xalqaro valyuta fondi (XVF), Xalqaro taraqqiyot va 
tiklanish banki (XTTB), Iqtisodiy hamkorlik va rivojlanish tashkiloti (IHRT), 
Xalqaro rivoj- lanish assotsiatsiyasi (XRA) kabilami kiritish mumkin.
Xalqaro valyuta fondi (XVF) o‘ziga a’zo mamlakatlaming valyuta kursi va to‘lov 
balanslarini tartibga soladi, ulaming valyuta- moliyaviy muammolarini hal etish 
maqsadida kreditlar ajratadi, rivojlanayotgan mamlakatlaming ko‘p tomonlama 
to‘lovlari 
tizimini 
va 
tashqi 
qarzlarini 
nazorat 
qiladi.
Xalqaro tiklanish va taraqqiyot bankining (XTTB) ham faoliyati xalqaro valyuta-
moliyaviy munosabatlami tartibga solishga yo‘naltirilgan bo‘lib, u o‘zining ikkita 
filiali - Xalqaro moliyaviy korporatsiya (XMK) hamda Xalqaro rivojlanish 
assotsiatsiyasi 
(XRA) 
bilan 
birgalikda 
Jahon 
banki 
tarkibiga 
kiradi.
XVFning a’zosi boigan mamlakatlar XTTBning a’zosi bo‘la oladi. XTTB 
tomonidan 
taqdim 
etiladigan 
qarzlaming 
asosiy 
qismi 
qarz 
oluvchi 
mamlakatlaming iqtisodiyotini tarkibiy qayta qurish imkonini beruvchi loyiha va 
dasturlami amalga oshirishga yo‘naltirilgan uzoq muddatli kreditlar hisoblanadi.
Xalqaro 
moliyaviy 
korporatsiya 
(XMK)ning 
faoliyati 
ustun 
ravishda 
rivojlanayotgan 
mamlakatlaming 
xususiy 
sektorini 
moliyalashtirishga 
yo‘naltiriladi.

---

34