Maxsus iqtisodiy zonalarda investitsion faollikni oshirish masalalari Annotatsiya

2-rasm: 2010-2019 yillarda EIZ hududida investitsiya loyihalarini amalga oshirish dinamikasi
Mamalakatimizda EIZ rivojlantirish so‘nggi yillarda misli ko‘rilmagan darajada tus olmoqda. Birgina 2017- 2019 yillarda 15 ta EIZ tashkil etildi. So‘nggi ikki yil ichida sanoat ko‘rsatkichlarida ham sezilarli darajada o‘sish kuzatildi. EIZ hududida sanoat mahsuloti ishlab chiqarish hajmi va uning eksporti o‘sishi ta’minlandi (3-rasm).
Shuningdek, mamlakatimizda EIZlar quyidagi xususiyatlar bilan ajralib turadi: Tashqi iqtisodiy aylanmasining salbiy saldosi, ishlab chiqarish va eksport diversifikatsiyasining pastligi, ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarv raqobatbardoshligining pastligi va boshqalar. Eksport salohiyati baland bo‘lgan, yuqori samarali innovatsion sanoat zonalarini shakllantirishga qaratilgan qator tadbirlarni amalga oshirishni maqsadga muvofiq deb hisoblaymiz.

3rasm: EIZ ishtirokchilari tomonidan mahsulot ishlab chiqarish va eksport qilish ko’rsatkichlari dinamikasi
Maxsus Iqtisodiy Hududlar (MEH) - bu mamlakat ichida sarmoyalarni jalb qilish, eksportni ko‘paytirish va ish o‘rinlarini yaratish uchun maxsus iqtisodiy qoidalar, imtiyozlar va siyosatlar qo‘llaniladigan geografik chegaralangan hududlar. EIZni tashkil etishdan maqsad tadbirkorlik faoliyatini yuritish uchun qulay shart sharoitlar yaratish, byurokratik to‘siqlarni kamaytirish, soliq ta’tillarini berish, bojxona tartib-taomillarini soddalashtirish va investorlar uchun boshqa imtiyozlar berishdan iborat.
EIZlar ham siyosatchilar, ham investorlar tomonidan katta e’tiborni tortdi, chunki ular investorlarga ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish, malakali ishchi kuchidan foydalanish va takomillashtirilgan infratuzilma kabi qator imtiyozlarni taqdim etadi. EIZlar, shuningdek, texnologiya va nou-xau transferiga imkon beradi, innovatsiyalar va tadbirkorlikni rivojlantirishga yordam beradi. EIZlar iqtisodiy o‘sishni jadallashtirish, raqobatbardoshlikni oshirish va iqtisodiy bazasini diversifikatsiya qilishga intilayotgan mamlakatlar uchun tobora ommabop vositaga aylanib bormoqda.
So‘nggi yillarda EIZlarga investitsiyalarni rag‘batlantirishga qiziqish ortib bormoqda, ko‘plab mamlakatlar investitsiyalarni jalb qilish bo‘yicha qator siyosat va imtiyozlarni amalga oshirmoqda. Biroq, EIZlarga investitsiyalarni rag'batlantirish muammosiz emas. Huquqiy va tashkiliy asoslar, infratuzilma sifati, malakali ishchi kuchining mavjudligi, siyosiy-ijtimoiy muhit kabi qator masalalarni hal etish zarur.
Ushbu maqolaning maqsadi EIZlarga investitsiyalarni rag'batlantirish masalalarini o'rganishdir. Maqolaning maqsadi EIZlarda investitsiyalarni ilgari surishning joriy holatini chuqur tahlil qilish va turli sharoitlarda yuzaga keladigan asosiy muammolar va imkoniyatlarni aniqlashdan iborat. Ushbu maqola EIZlar va investitsiyalarni rag'batlantirish bo'yicha mavjud adabiyotlarni ko'rib chiqish va EIZlarda investitsiyalarni rag'batlantirishni tahlil qilish uchun kontseptual asosni ishlab chiqishdan boshlanadi. Keyinchalik, turli mamlakatlar va mintaqalarda EIZ investitsiyalarini rag'batlantirish bo'yicha amaliy tadqiqotlar tahlil qilinadi va ma'lum bir mamlakat yoki mintaqada EIZ investitsiyalarini rag'batlantirishning empirik tahlili o'tkaziladi. Maqola topilmalarning siyosiy oqibatlarini muhokama qilish va kelajakdagi tadqiqotlar uchun tavsiyalar berish bilan yakunlanadi.
So‘nggi yillarda maxsus iqtisodiy zonalar (SEZ) keng ko‘lamli ilmiy tadqiqotlar ob’ekti bo‘ldi. Adabiyotlar EIZlarning potentsial afzalliklari va kamchiliklarini o'rganadi va investitsiyalarni jalb qilish uchun qo'llaniladigan turli strategiyalar va rag'batlarni tahlil qiladi.
EIZlarning nazariy asoslari eksportga asoslangan o‘sish kontseptsiyasiga asoslangan bo‘lib, unda rivojlanayotgan mamlakatlar eksportni ko‘paytirish orqali o‘z iqtisodiy o‘sish sur’atlarini tezlashtirishi mumkin. EIZlar investorlarga bir qator imtiyozlar, jumladan, soliq ta’tillari, soddalashtirilgan bojxona tartib-taomillari va boshqa imtiyozlar berish orqali eksportni rag‘batlantirish vositasi sifatida qaraladi. Bundan tashqari, EIZlar texnologiya va nou-xau transferini osonlashtirishi, innovatsiyalarni rag'batlantirishi va bandlik imkoniyatlarini yaratishi mumkin.
Empirik dalillar shuni ko'rsatadiki, EIZlar investitsiyalar va eksportni rag'batlantirishda samarali bo'lishi mumkin. Tadqiqotlar shuni ko'rsatdiki, EIZlar to'g'ridan-to'g'ri xorijiy investitsiyalar (TDI) hajmini oshirishi, to'lov balansini yaxshilashi va iqtisodiy o'sishni rag'batlantirishi mumkin. Misol uchun, UNCTAD tadqiqoti shuni ko'rsatdiki, dunyodagi EIZlar soni 1975 yildagi 176 tadan 2015 yilda 5000 dan oshgan va EIZlar 500 milliard AQSh dollaridan ortiq to'g'ridan-to'g'ri investitsiyalarni jalb qilgan.
Shu bilan birga, adabiyotlarda EIZlar bilan bog'liq bir qator muammo va kamchiliklar ham qayd etilgan. Jumladan, EIZ faoliyatining shaffofligi va hisobdorligi, atrof-muhitning buzilish ehtimoli, mehnat standartlari va inson huquqlariga salbiy ta’sir ko‘rsatish masalalari shular jumlasidandir. Bundan tashqari, EIZlarni tashkil etish va ularga xizmat ko‘rsatish qimmatga tushishi mumkin, ularning foydalari esa kam sonli kompaniyalar bilan cheklanishi mumkin.
Investitsiyalarni rag‘batlantirish MIZ faoliyatining muhim jihati hisoblanadi, chunki yuqori sifatli investitsiyalarni jalb qilish va EIZlardan maksimal foyda olish zarur. EIZ investitsiyalarini rag'batlantirish bo'yicha adabiyotlarda investitsiyalarni rag'batlantirish strategiyalarining muvaffaqiyatiga ta'sir ko'rsatishi mumkin bo'lgan bir qancha asosiy omillar, jumladan, infratuzilma sifati, malakali ishchi kuchining mavjudligi, huquqiy va institutsional baza, siyosiy va ijtimoiy muhit aniqlangan. Tadqiqotlar shuni ko‘rsatdiki, investitsiyalarni rag‘batlantirishning samarali strategiyalari EIZlarga investitsiyalarning miqdori va sifatini oshirish, shuningdek, EIZlarning jahon bozorida raqobatbardoshligini oshirish imkonini beradi.
Umuman olganda, adabiyotlar EIZlar iqtisodiy o'sish va rivojlanishni rag'batlantirish uchun samarali vosita bo'lishi mumkinligini ko'rsatadi, ammo investitsiyalarni rag'batlantirish strategiyalari ularning potentsial foydalarini maksimal darajada oshirish uchun ehtiyotkorlik bilan ishlab chiqilishi va amalga oshirilishi kerak.