Maxsus talim vazirligi samarqand davlat universiteti inson resurslarini boshqarish fakulteti

16.2. To’lov balansini tartibga solish vositalari va usullari

Har bir mamlakat muvozanatli to'lov balansiga intiladi. Ayni paytda, dunyo davlatlarining to'lov balanslari doimo muvozanat holatida bo'lmaydi, chunki joriy operatsiyalar hisobvarag'i balansi va yakuniy balans qoldig'i nolga teng emas va ularni balanslash kapital harakati, davlat balansi operatsiyalari va zaxiralarning o'zgarishi orqali amalga oshiriladi. Agar ilgari to'lov balansining muvozanatsiz holati nisbatan kamdan-kam kuzatilgan bo'lsa, endi bu deyarli doimiy hodisaga aylandi va keskinlashmoqda. Bunday holat global iqtisodiyotdagi sezilarli o'zgarishlar bilan bog'liq.

To’lov balansi muvozanatini ta’minlash uchun joriy hisoblar va kapital harakati qoldiqlari bir-birini aynan qoplashi zarur bo’ladi. Markaziy Bank valyuta intervensiyasini amalga oshirish chorasini ko’rmasa, va rasmiy valyuta zahiralari miqdorini o’zgartirmasa to’lov balansi hisoblarini valyuta kursining erkin tebranishi hisobiga o’zaro tartibga solish amalga oshiriladi.
Erkin tebranuvchi valyuta kurslari to’lov balansini tenglashtirishda katta imkoniyatlarga ega bo’lsada, kamchilikliklardan xoli emas. Chunonchi, bunday valyuta birinchidan, savdoning noaniqligi va qisqarishiga, ikkinchidan, savdo sharoitining yomonlashishiga, uchinchidan, beqarorlikka va boshqalarga olib keladi.
Agar Markaziy Bank rasmiy valyuta zahiralari vositasida chet el valyutasini sotib yoki sotib olib valyuta kursini erkin tebranishiga barham bersa valyuta kursining erkin tebranishi vositasida to’lov balansini tartibga solish zarurati yo’qoladi.
Bunda to’lov balansi taqchilligi Markaziy Bank rasmiy zahiralarini qisqartirish hisobiga moliyalashtirilishi mumkin. Bunday vaziyatda ichki bozorda chet el valyutasi taklifi oshadi. Qayd etilgan operasiya eksportga xos bo’lib kreditda plyus belgisi bilan (Markaziy Bankda xorijiy valyuta zahirasi kamayishiga qaramasdan) hisobga olinadi. Ushbu tadbir natijasida ichki bozorda milliy valyuta taklifi kamayadi, uning almashinuv kursi nisbatan ko’tariladi va bu investisiyalar hajmiga hamda iqtisodiy o’sishga salbiy ta’sir ko’rsatadi.
To’lov balansining aktiv-(musbat) qoldig’i esa Markaziy bankning rasmiy valyuta zahiralari miqdorining ortishiga olib keladi. Bunda Markaziy bank valyuta zahiralarini to’ldirish uchun chet el valyutasini sotib olishi natijasida ichki bozorda milliy valyuta taklifi nisbatan oshadi, uning almashinuv kursi kamayadi, bu hol esa iqtisodiyotga (investisiyalar hajmi va iqtisodiy o’sishga) rag’batlantiruvchi ta’sir ko’rsatadi.
Markaziy bank tomonidan o’tkaziladigan bunday operasiyalar rasmiy rezervlar bilan bo’ladigan operasiyalar deyiladi. Bu operasiyalar natijasida to’lov balansi qoldig’i nolga tenglashishi kerak.