Мцщазиря 23: ислащ психолоэийасы

2. Məhbusların cəzaçəkmə müəssisəsinə adaptasiyası və məhbus şəxsiy­yətinin dinamikası. Cinayət törətmiş şəxslərin azadlıqdan məhrum edilməsi, onların cəmiyyətdən təc­rid olunması davranışa güclü təsir edən amillərdəndir. Cəzaçəkmə müəssisəsində bu şəxslər tamamilə yeni şəraitə düşür. Onlar nəinki azadlıqdan, həm də müəyyən hüquq və üstünlüklərdən, öz davranışlarının azad seçimi imkanından məh­rum olur­lar.
Azadlıqdan məhrum edildikləri andan azadlığa çıxdıqları ana qədərki mər­hə­lə­lərdə (I- həbs edilmə mərhələsi, II-hökmün qüvvəyə minməsi, III-həbsxanaya gətirilmə mərhələsi, IV- həbsxanadakı ilk 6-8 ayı yaşama, V-həbsin son 3-6 ayı, VI-həbsdən çıxma mərhələsi).
Məhbusların şəxsiyyətində müxtəlif dəyişikliklər müşahidə edilir. Belə ki, məhbusların emosional halətlərində, yönümlərində, şəxsiyyətinin istiqamətində kəskin dəyişikliklər baş verir.
Azadlıqdan məhrum edən şərait məhbusların sinir sisteminin xüsu­siy­yət­lə­rin­dən, temperament, xarakter xüsusiyyətlərindən və s. asılı olaraq onlara müxtəlif cür təsir edir. Bu zaman məhbuslarda müxtəlif psixi halətlər-qorxu, həyəcan, inamsızlıq, şüb­hə, narahatlıq, əsəbilik, təcavüzkarlıq, əsəbilik, stres, frustrasiya kimi halətlər, qüsurluluq hissi və s. müşahidə edilir.
Hətta bəzi hallarda məhbuslarda özünü göstərən əsəbilik müxtəlif xarakterli rejim qaydalarının pozulmasına səbəb ola bilir.
Ümumiyyətlə, məhbusların təcridliyə ilk reaksiyası cəza­çək­mə müəssisə­sindəki mühitdən aldığı psixi (mənəvi) ağrıdır. Sonra ağrı his­si öz ye­ri­ni oyanmaya və insanlar üçün xiffət çəkməyə verir. Nəhayət, kədər və ümid­siz­lik mərhələsi gə­lir. «Ekzaltasiya psixi durğunluqla əvəz edilir». Məhbus belə izti­rab­­­lı həyata təd­­ricən vərdiş edir. Bu iztirablar onun üçün adiləşir. Rabinoviçin «psixi­ iflic» ad­­lan­dırdığı bu təzahür uzunmüddətli tənhalığın nəticəsidir. Cəzaçəkmə müəssisəsində işləyən əməkdaşlar bu halı məhbusların bu müəs­si­­sənin tələb­lə­ri­nə normal uy­ğun­laş­ması kimi nəzərdən keçirir.
Cəzaçəkmə müəssisələrində ilk aylar yeni həyat tərzi diktə edən formal və qeyri-formal qaydaların təsiri altında əzablı adaptasiya dövrü baş­­­­­layır. Bu mərhələdə əvvəlki həyat stereotiplərinin dağılması baş verir. Şüb­hə­siz, rejim qaydaları, mövcud psixoloji iqlim yeni vərdişlər, yeni həyat tərzi təlqin edir. Məhbuslar yeni mikromühitin ədavətli münasibətini çox ağır yaşayır.
Azadlıqdan məhrum edilmiş şəxs daim gözləmə vəziyyətində olur. Bu gözləmə öz psixoloji məzmu­­nuna görə müxtəlif ola bilər: məsələn, ilk dəfə azadlıqdan məh­rum edilən şəxsdə bu hal cəzasını çəkməli olduğu cəzaçəkmə müəssisələrində onu göz­ləyən mümkün iztirablardan qorxu şəklində və ya məhbusu maraqlandıran hadi­sə­lərin nəticələrinin naməlum olması hesabına meydana çıxan həyəcan şəklində təza­hür edə bilir (o amnistiyaya düşəcəkmi, şərti azadlığa buraxılacaqmı, əfv edilə­cək­mi və s.). Həyəcan, daxil olan informasiyanın qeyri-müəyyənliyi şəraitində təza­hür edir. Ümumiyyətlə, həyəcan bütün azadlıqdan məhrum edilənlərə xasdır. Lakin onun təzahür dərəcəsi ayrı-ayrı məhbuslarda çox müxtəlif olur: məhbusların fərdi xü­su­siyyətlərindən və gözlənilən hadisələrin subyektiv əhəmiyyətindən asılı olaraq açıq affektiv şəkildə və ya gizli şəkildə təzahür edə bilir.
Cəza çəkmə müddətinin müxtəlif mərhələlərində bu halətlər müxtəlif cür təza­hür edir. Belə ki, adaptasiya mərhələsində (yeni həyat şəraitinə uyğunlaşma mərhələsi 3-4 ay davam edir) - tələbatların məhdudluğu, mövcud stereotiplərin dəyişməsi xüsusilə hiss olunur. Bu da məhbuslarda əsəbiliyin, əzginliyin təzahürü ilə nəticələnir. Keçmiş dinamik stereotiplərin dağılması müxtəlif emosiyaların təzahürünə səbəb olur. Bu vəziyyət məhbuslarda yeni həyat şəraiti üçün vacib olan keyfiyyətlərin yaranmasına qədər davam edir.
Bu mərhələdə bir çox məhbuslar adaptasiya prosesində müəyyən çətinliklərlə qarşılaşır.
Məhbusların cəzaçəkmə müəssisəsinə psixoloji adaptasiyası özünə idraki, emosional, iradi, motivasyon və praktik aspektləri daxil edir: