Məhəmməd Əmin Rəsulzadə Əsərləri IV cild

93

eləsin.  Mehmanxana  dəstə-dəstə  gobn  adamlarla  dolur,  boşalıyordu, 
“mübarokimiz”  olsun,  “dazdrastvuyet  svoboda”  sözləri  salam  əvəzini 
veriyor,  hər kəs  özünü  hər  şeydən  əvvəl  “vətəndaş” hiss  ediyordu.  Bu 
sırada idi ki, qarnizon naçalnikinə gedən gəldi.
-  Bən onları gözlüyordum? -  deyə xəbər gətirdi.  Fəqət:
-  Bizim naçalnik cənablarınm şəxsinə aid bir işimiz yox, məqsədimiz 
ofiserlər və soldatlarla görüşməkdir.  Qoy naçalnik cənablan onları ha- 
zır eləsin, gələk deyə -  mətləbi anlatdıq. Adam getdi. Bir az keçməmişdi 
ki, qapıda avtomobil durdu.  Alnı təcrübələr gördügünə dəlalət edən qı- 
rışıqlarla  dolu  və  uzun  bığları  ilə  əski  polkovniklərdən  olduğunu  ilk 
nəzərdə  göstərən qarnizon naçalniki  mütəvaze bir vəziyyotlə  içəri  gir- 
di.  Vürudimizi  təbrik  elədi  və  çoxdan  gözləndigimizi  də  təbrikinə 
əlavə  etdi.  Mərasimi-məmulədən  sonra  qarnizonun  bizi  gözlədigini 
söylədi,  bərabər  çıxdıq.  Avtomobilə  səvar  olduq.  Burada  müxtəsərcə 
bir təarüf əmələ  gəlmiş, nəhayət olmaz, deyə naçalnik “qonaqları” dal- 
da  oturdub  özü  qarşımızäa  yer tutmuşdu.  Avtomobil  dayandı.  Endik; 
ştab  mənzilinə  keçdik.  Soldatlarla  ofiserlər  tərəfindən  “ura”  deyə  sa- 
lamlandıq.  Əvvəlcə  yoldaşım  Kuznetsov,  sonra  bən  nitq  edərək  yeni 
hökumət  naminə  oskərləri  salamladıq,  şəhidani-hürriyyət  naminə  diz 
çöküb ruhlarma hörmət etdik.  Yaşasm hürriyyət, yaşasın millət, yaşa- 
sın  ordu!  -   deyincə  “ura”  sədası  təkrir  etdi,  ştab  odasım  gumburdat- 
dı...  B u mərasimdən  sonra əskərlər horbiyyə vəzirinə  təbrik teleqramı 
çəkmiş, ofıserlər ayrı, soldatlar da ayrı olaraq Lənkəran icra komitəsinə 
birər  nümayəndə  seçmişlərdi.  Seçilən  nümayəndələrin  qollarına  qır- 
mızı  şərit  (lenta)  bağlamaq  mərasimi  qarnizon  naçalniki  tərəfindən 
bizzat icra olunub böyük bir ehtiramla əmələ  gəldi.  Bu mərasim təkrar 
“ura” sədaları ilə qarşılandı.
Soldatlarla  ofiserlərsə  seçkiyə  məşğul  olduqları  əsnada  polkovnık 
bizi kabinəsinə qəbul edərək inqilabın ilk günlərində Lənkəranda' 'aqe 
olan əhvalı nəql eləmiş və “Y” admda otpuskada bulunan bir polkovni- 
kin namünasib təbliğatda bulunduğu həqqində təkidən rəvayətlər getdi- 
gı'ni söyləmişdı.  Bu adamm m üxalif vəqt bir takım  danışıqlarda bulun- 
duğunu  sonra başqalarmdan  da  eşitmiş  olduq;  oradakı  ofiserlərlə  sol- 
datlar dəxi bunu təkid etdilər. Tazə hökumət manatı 25 qəpigə qədər en- 
dirəcək,  buna görə də tüccar xəsarətə uğrayacaq kibi nifaqamiz sözlər
94
damşdığını  başqalarmdan  da  eşidə  bildik.  Əhval  bu  mərkəzdə  oldu- 
ğu  üçün  haman  xəbər  göndərdik.  Məzkur  polkovniki  hüzura  istədik, 
adı  ətrafmda  bir  takım  namətlub  şayələr  dolaşdığı  üçün  Lənkəranı 
tərk etmək, mənafei-millət ilə iqtizai-halə münasib olduğunu kəndisinə 
anlatdıq.  Zatən  gedəcək  olduğunu  söz  arasında  anladaraq  məsələnin 
həllini təshil etmiş  oldu və haman gün doğrudan da bizi Bakıdan gəti- 
rən “İvan Kolesnikov” polkovnik “Y”i Lənkərandari apardı.
Ustan-Sakanm rəvayətinə nəzərən əvvəl günlərdə cəmaət hürriyyəti 
bir  az  başqa  dürlü  anlamış,  şəhər  starostası  Saturovun  əleyhinə  qi- 
yam  eləmiş  və  bir  də  qazamat  qabağına yığılaraq  dustaqların  azalığı- 
nı  istəmişlər  imiş.  Fəqət  qarnizon  naçalnikinin  başa  salması  ilə  qane 
olub hadisəsiz dağılmış, hər kişi  öz evinə getmişdir.  Polkovnik müsəl- 
man  cəmaətinin hüşyarlığmdan  məmnun  qaldığını  söylüyordu.  Arada 
bir növ hökumətsizlik hasil olduğundan görünüyor ki, cəmaət bitərəf və 
şayani-etimad bir qüvvə olmaq üzrə ancaq qarnizonu görüyor, ona görə 
də hər bir şikayətlə ona müraciət ediyormuş.
İlktəşəbbüsümüzbu surətlə başlanmış və qarnizon tərəfindən seçilən 
iki əskər nümayəndə ilə bərabər “xəlqə doğru” hərəkət eləmişdik.
Proqramımız  saət  I2-də  Böyük  bazar  məscidində,  saət  2-də  Ki- 
çik  bazar  məscidində,  saət  4-də  Suxtəmərdabda,  saət  6-da  da  fəhlə 
məhəlləsində bulunmaq idi.
Fəqət  proqrama  başlamadan  əvvəl  proqram  xaricində  bəzi  işlər 
görmək  lazım  gəliyordu.  Ştabdan  çıxanda rus-müsəlman  şagirdlərdən 
ibarət  qorodskoy  şkola  məktəbinin  şagirdləri  qabağımızı  tutdular.  Bir 
ərizə  verdilər.  Biz bu cavan vətəndaşları alqışladıq.  Boyda ən kiçikləri 
nitqə  başladı.  Yoldaşım  Kuznetsovun  rəyincə  gələcəyin  m üxalif və- 
killərindən  olacaq  bu  uşaq  öylə  bir  hərarət  və  səlasətlə  danışıyordu 
ki,  insanın  heyrəti  gəliyordu.  Bu  kiçik  natiq  “biz  vətəndaş  olacağız, 
vətəndaşdan  diplom  degil,  bilik istəyəcəklərdir.  Ilalbuki  müəllimimiz 
“P.F.” bizə  şey ögrətmiyor, başımızı  tovlıyör,  heç zad bilmiyor.  Sizdən 
rica ediyoruz ki, bizi bü müəllimdən qurtarasınız”. Biz şagirdlərin böylə 
həqiqi  vətəndaş  olmaq  niyyətində  olduqlarını  əsasən  təşviq  etdikdən 
sonra  anlatmaq istədik ki,  bu kibi  işlərə baxmaq məktəb  heyətinin  öz 
işi, m əarif idarəsinin vəzifəsidir. Biz isə başqa vəzifəyə gəlmişik.  Tazə
95

hökumət  hər kəsi  işə və  asayişə  çağırıyor.  Şagirdlər də  işləməli,  sakit 
olmalıdırlar.
Şagirdləri  müvəqqətən  sakit  etdikdən  sonra  yaxm  kəndlərdən 
gəimiş  bir  dəstəyə  rast  gəliyoruz.  Bunların  ərzi  var.  “Kəndlərində 
kəndxuda  yaxşı  imiş,  ona  əl  dəgməsinlər,  qalsm”.  Başa  salıram  ki, 
kəndxudanı özləri seçəcəklər. Əgər imdiki yaxşı isə qoyarlar qalar. Yox 
yamansa  başqasmı  seçərlör.  Yolumuza  davam  ediyoruz,  Böyük bazar 
məhəlləsinə  gəliyoruz.  Məscid  həyəti  adamlarla  dolmuş,  gözlüyorlar. 
Hər sinif əhali var, başda mollalar. Məscidin qabağı yüksəkdir, bir neçə 
pillə ilə çıxılır.  İki komissar ilə iki qarnizon nümayəndələri pillələri  çı- 
xıyoruz.  Qarnizon naçalniki do bizimlədir. Maraq edib gəliyor.
-  Cəmaət!  -  deyə xitab  ediyor.  Nitqə başlamaq  istiyorum,  heç  inti- 
zar eləmədigim:
-  Bəli,  cavabmı  eşidiyor,  bir az  duruxuram,  sonra haman dərk  edi- 
yorum  ki,  mitinqə  ögrəşməmiş  olan  xəlq  xitabı  cavabsız  buraxmaq 
“nəzakətsizligində” bulunmaq istəmiyor.
Qarşımda  7-8  yüzlük  bir  cəmaət  görüyorum  ki,  azad  söz  üçün 
təşnədir,  söylüyorum.  Əvvəlcə  tarixi-hürriyyətdən  bəhs  ediyo- 
rum.  Dekabristlərdən  başlıyor,  1905-ci  ilə  gəliyor,  1917-ci  ildəki 
müvəffəqiyyəti  və  bu  müvəffəqiyyətdəki  əzəməti  zikr  ediyorum. 
Şühədai-hürriyyətin  böyük  və  fədakar  ruhlanna  bin  təzim,  deyincə 
xəlq  ikiqat oluyor.  Bu hürriyyət xəlq ilə  ordunun birligindən hasil  ol- 
muşdur.  Bu  birligi  cismləndirmək  üçün  yanımdakı  ofiserin  əiini  tu- 
turam:
-  Yaşasm azadlığa çalışan ordu!  -  nidası alqışlara qarışıyor.
Hürriyyət  yolunda  ölənlərin  həqqi  verildikdən  sonra  hürriyyo-
ti  möhkəmlətməkdə  olan  imdiki  hökumət  adamlarmı  təqdir  etnıək 
növbəti  gəliyor.  Beyət  əlləri  qalxıyor.  Rodziyankoya təbrik  və  etimad 
teleqramı göndərmək təklifi gurultulu alqışlarla qəbula keçiyor.
Sonra  bu  məhəllədən  müvəqqəti  icra  komitəsi  şurasına  seçıləcək 
5  nümayəndənin  nə  şəkl  ilə  seçiləcəgini  anlatıyorum.  Hazırdakı  xəlq 
iyirmi-iyirmi  ayrılacaq,  hər  iyirmi  adam  bir  adam  seçəcək,  sonra  bu 
adam lar yığışıb  öz aralarından hər on adama birisini  seçəcəklər,  onlar 
da gizli rəy vermək surətilə beş adam seçəcəklərdir.
Deyirlər ki, biz adamlarımızı seçmişik.
96
-  Nə cür seçmisiniz?
-  Hələ ağızdan, aşkara.
-  Bu olınaz, düz degil.
-  Lənkəranda başqa cürə seçki mümkün degildir.
-  Cəmaət,  siz imdi  tazə hökumətə beyət etdiniz.  Onun elan  elədigi 
əsaslarındandır ki,  seçkilər  gizli,  ümumi,  müsavi  və  müstəqim  olsun. 
İmdi  Lənkəranda  olmaz,  deməginizlə  siz  tazə  hökumətə  əks  olmuş 
olursunuz.
Bu  söz  doğru  seçki  tərəfdarlarım  cəsarətləndirməlidir  ki,  “özləri 
üçün diyorlar, əsl doğru seçki siz deyəndir və mümkündür” sözləri eşi- 
dilir. Orada bulunan doktor Əliheydər Cavadov mitinqə sədarət ediyor, 
seçkilərə başhyorlar, biz isə haman heyətiıjıiz ilə Kiçik bazar'məscidinə 
azim oluyoruz.
Qarşımızda  səmimi,  həmahəng  və  müttəhid bir  cəmaət  buluyoruz. 
Bir neçə gün şagirdi olduğum Tağı bəyi də burada buluyorum.  Qocal- 
mış, qiyafəsi dəgişmiş, varatnik pencəgi atıb əba, qəba geymişdir.  Gö- 
rüşüyor,  tamşıyoruz.  Böyük bazardakı  proqram burada  da  təkrar edi- 
yor.  Tağı  bəy  Bayrambəyov  sədarətində  xəlq  seçkiyə  başlıyor,  biz  isə 
kəndisini  vida  edib  Suxtəmərdaba  gediyor,  orada  da  mitinq  və  seçki 
düzəltiyoruz.
Məhəllələrdə  seçilən  seçkiçilər  hamısı  o  günü  gələcək.  Axşam 
saət  6-da  bizim  yanımızda  şar  salmaq  surətilə  öz  nümayəndələrini 
seçəcəklərdi.  İş  sabaha  qalmadı.  Haman  gecə  suxtəmərdablılar  mol- 
laları  molla  Həmid  Məhəmməd  Əli  oğlunu  seçdilər,  Xəlil  adlı  birisi- 
ni də ona naib qərar verdilər.  Qırmızı şərit mərasimi-məxsusə ilə molla 
Həmidin sol qoluna bağlandı.
Suxtəmərdablılardan  sonra  növbət  kiçikbazarlıların  idi.  11  adam- 
dan 6-sı  namizədligini qoydu, bunlardan 3-ü məhəllənin mollaları  idi. 
Fəqət intixab üç mollamn üçünün də qaralanması ilə nəticələndi.
Böyük bazar nümayəndələrinə gəlincə məsələ bir az müşkülatsız ol- 
madı. Əksərən kəsəbə sinfindən ibarət olan Kiçik bazar məhəlləsindəki 
ittihad və  sözübirligə rəğmən “xan məhəlləsi”  olan  Böyük bazarda ni- 
faq  və  çəkişmə  mövcud  olduğu,  həm  də  şiddətli  olduğu  sezilib  çıxı- 
yor, seçkilərin gizli olduğuna baxmayaraq “pırtlıyıb” ortaya atılırdı. İki 
cərəyamn qarşı-qarşıya gəldigi haman seziliyor, fəqət Lənkərana, daha
97

doğrusu,  Böyük bazara  məxsus  bir rəng  alaraq  məsələ  osasilikdən  çı- 
xaraq şəxsiyyatə keçiyordu. Bərəkət versin ki, Lənkəran cəmaətini biri- 
birinə bağlamaq üçün işlətdigimiz bitərəflik ipi tərəfmin çəkişməsindən 
qırılacaq qədər qaimsiz çıxmadı.
Gecə  saət  11  idi.  Bu  günü  nahar  etməmişdik.  Tazə  seçilmişlərin 
“ippaletlər”ini qollarına bağlayıb yola salmış, özümüz də şam edib yat- 
mağa səlahiyyəti-tam görmüşdük.
Xəlq içindəki birinci günümüz böylə keçmişdi...
' k ' k ' k
Birinci gün Lənkəranın bütün müsəlman məhəllələri seçkilərini qur- 
tarmış və öz nümayəndələrinin qərarı ilə hökuməti-müvəqqətiyə təbrik 
və biət teleqramı göndərmişlərdi. İmdi şəhər idarəsi ilə şəhərin mərkəzi 
məhəlləsi  və  şəhərdəki  cəmaət  müəssisələrinin  nümayəndələrini 
seçmək məsələsi qalıyordu.
Şəhər idarəsi başında duran Saturov nam şəxs şəhərin həyəcan və na- 
razılığma  səbəb  oluyordu.  Ə traf məhəllələr,  bilxassə  bütün  müsəlman 
hissələri  bu  adamın  tərəfgirligindən  şikayət  ediyor,  bir  ağızdan  çıxa- 
rılmaisını  tələb edib duruyorlardı. Zatən bu xüsusda əvvəlcə Bakıda ic- 
las  edən  uyezdlər  syezdində  ondan  şikayətlor  gətirmiş  və  quberniya 
komissarı  İlyuşkindən  dəxi  şəxsi-məzkurin  əzlini  istəmişlərdi.  Nara- 
zılıq səbəbi isə böylə göstərilirdi ki, bu adam ancaq şəhərin mərkəziııə
-   ki  əksərən  külliyyəti  əcnəbilərdən  ibarətdir  —  xidmət  edib  digər 
məhəllələri  incitmiş,  mövqeindən  istifadə  edərək  məkulat  və  bilxassə 
qənd  satışı  ilə  məşğul  olmuşdur.  Şikayət  yalnız  müsəlman  tərəfindən 
degildi.  Lənkərana  gəldigimiz  birinci  günün  axşamı  rus  qadınları  da 
mehmanxana qapısma toplanmış,  “o  zalımı bizim başımıza təkrar ağa 
dikməyin” -  demişlərdi.  “O zalım” isə Saturov imiş ki, “xəlqi ac bura- 
xıyormuş”. Əlbəttə, böhranlı zamanlarda məkulat işi ilə məşğul olan zat 
“hər kəsi”  razı  salamaz.  Fəqət bu  qədər ümumi  bir narazıhq qarşısın- 
da dəxi  heç bir “cəmaət adamı” üzə  salıb  yerində  qalmaz.  Saturov isə 
yalnız qlava yerini dolandırmayır, Lənkəranda təşkil olunan müvəqqəti 
komitənin rəyasətini də  idarə  ediyordu ki, bu surətlə  Saturov əleyhinə 
olan narazıhq bir növ komitə əleyhinə kibi görülüyordu.  Məntiq hökm 
ediyordu  ki,  Saturov  “günahsız  da”  olsa,  ümumi  iş  xatiri  üçün  işdən
98
çəkilsin.  Bununla  belə  şəhər idarəsi  tərəfindən tazə  komitəyə  Saturov 
seçilmişdi.  Fəqət rəylər bərabər  gəldigindən  ötrü  sədr  olduğu üçün  öz 
rəyilə  keçmişdi.  Biz  bunu  qəbul  etmədik.  Seçkiyi  təkrar  tazələdilər. 
Yenə  Saturov  çıxdı.  Üçüncü dəfə  tazələndikdə  artıq məsələ həll  olun- 
muş, Saturov degil Əskərxan Talışinski çıxmışdı.
Fəhlə məhəlləsinin seçkisi də bir az tul təfsil aparmışdı. Bu məhəllə 
əksərən  xristianlardan  ibarətdir.  Yaşayanları  məmurlar,  balıqçılar, 
tacirlər,  soldatlar və sairdir.  Sinif və mənafecə çox rəngarəngdir. Birin- 
ci gün seçkiləri baş tutmamışdı. İkinci gün 20 adamdan bir vəkil hesabı 
ilə  19 adam gəldi.  19 adam seçəcəkləri bir adam üçün  10-a qədər nami- 
zəd  qoydu,  səslər bölündü,  birinci  dəfə  kimsə  əksəriyyət  qazanmadı, 
ikinci  dəfə  də  məzkur  Saturov  mərkəz  məhəlləsinin nümayəndəliginə 
seçildi.
Cəmaət  müəssisələrinə  gəldikdə  Lənkəranda  hazırda  iki  müəssisə 
bulduq.  Bunlardan  birisi  rus  balıqçılarına  məxsus  “mülki  kredit” 
cəmiyyəti,  ikincisi  də  “kooperativ”  dükam  idi.  Bu  böyük  müsəlman 
şəhərində  isə  məəttəəssüf cəmaət müəssisəsi  naminə  bir danə  də  olsa 
cəmiyyət yox idi. Lənkəran əhli-məarifi ilə bu xüsusda söhbət elərkən 
qəribə bir hekayə nəql etdilər:
Cavanlar neçə ay bundan əvvəl yığışır, bir m əarif cəmiyyəti təsisinə 
himmət  etmək  istərlər.  Lənkəran  əyanmdan birisinin  evinə  yığışmaq, 
orada  mətləbə  əncam  vermək  eylərlər.  Ev  sahibinin  oğlu bu  mətləbin 
pişi-ahənkarmdan  ikən  o  günü  vədə olunmuş  evə  gələn  cavanlar  qapx 
ağzmda əli çomaqlx “atam” ki,  görərlər “gedin buradan, bənim evimdə 
belə  işlər olmaz”  diyormuş.  Fəqət təəccüb  orasıdır ki,  “evində  cəmaət 
işlərinə  məhəl  verməyən”  bu  zat  imdi  “cəmaət  işlərindən”  kənar  dur- 
maq da istəmiyor.
Nə  isə,  Lənkəran  şəhəri  cəmaət  müəssisələri  tərəfindən  də  nüma- 
yəndə seçildi, Vasilyev.
Artıq komitə əzaları tamamilə seçilmiş, Lənkəran şəhər komitəsinin 
şurasx vücuda gəlmişdi.  Şura cəmən on beş adamdan ibarət idi ki, bun- 
dan  11-i müsəlman, biri rus, biri erməni,  ikisi də əskər idi.
Vürudimizin ikinci günü axşam bütün seçilmişlərlə şəhər idarəsinin 
zalxnda  şuranın  birinci  İclasxnx  qurmuşduq.  İclasa bən  sədarət  ediyor, 
yoldaşım Kuznetsov da katiblik vəzifəsini görüyordu.  Şura öz arasında
99

hələlik 7 nəfərdən ibarət bir komitə seçməgə qərar verdi. Bu 7 nəfərdən 
ikisi  qarnizon  nümayəndəsi  olacaqdı.  Yerdə  qalan  beş  adam  isə  seçki 
ilə olacaqdı.
Nümayəndələr içəridə  seçki  ilə məşğul  olmaqda  ikən,  xəlq bayırda 
gözlüyordu. Hətta arabir səbrsizlik edib qapılardän içəriyə doluşuyordu 
ki, bəzən kəndilərini məclisi tərk etməyə dəvət etmək lazım gəliyordu.
Axşam saət 7-dən işə başlayan şura nəhayət saət  11-də işini  qurtar- 
mış, yeddi adamdan ibarət bir komito ilo bərabər tazə şura idarəsi rəisi 
və ordu idarəsi komissarı seçmişdi.
Komitə  rəisliginə  Lənkəran  əhli-məarifindon  hüquqşünas  Soltan 
bəy Qulubəyov,  iki müavinliginə Lənkəran notaryusu Qaniçev ilə dok- 
tor (zabit)  Batanov;  əzalığa  isə  Tağı bəy Bayrämbəyov,  Əsəd xan Talı- 
şinski,  doktor  Əliheydər  Cavadov,  Yusif bəy  Mehmandarov  cənabları 
seçildilər.  Daşdəmirov cənabları da bunlara namizəd təyin olundu.
Seçkinin nəticəsi  aşkar olduqda şəhər idarəsi  starostası  Saturov söz 
istəyib,  altı  ildən bəri  cəmaətin  kəndisinə  göstərdigi  etimada təşəkkür 
edərək imdi artıq vəzifəsindən istefa elədigini,  ona görə də yerinə baş- 
qa  birisinin  təyinini  istədi.  Comaət  bu  işi  məəttəşəkkür  qəbul  edərək 
bir  çox  isrardan  sonra  notarius  Qaniçevi  şəhər  işlərini  idarəyə  təyin 
elədi.  Sonra  iləridə  uyezd komitəsi  toşkil  oluncaya qədər qərar verildi 
ki,  komitə rəisi  Soltan bəy Qulubəyov uyezd naçalnikinin yanmda ko- 
missar olsun  və onun imzası  olmadan heç bir qərar və  əmrnamə  sadir 
olmasın.
Məclisin bu qərarı məclis sədri tərəfindən haman küçədə ayaz altın- 
da gözləyən cəmaətə elan olunub eyni zamanda xəlq dəvət olundu ki, öz 
seçilmişlərinə etimad və kömək eləsinlər, tainki onlar özlərini qüvvətli 
görərək cəsarət və mətanətlə işləsinlər. Bu bəyan alqışlarla istiqbal olu- 
naraq hər kəs öz evinə getdi.
Lənkəranhlardan  və  bəzi  Lənkəranı  tammayanlardan  eşitdigim 
mülahizələrə  görə  deyə  bilərəm ki,  uyezd  şəhərindəki  şəxsiyyatə  biri- 
birini çəkməməzligə rəğmən şura ilə komitəmiz müvəffəqiyyətlə təşkil 
olunmuşdur. Hələ Soltan bəy Qulubəyov ilə bələdiyyə rəisliginə seçilən 
Qaniçev  hər kəsin  məqbulu,  hər  kəscə  möhtərəm  və  bitərəf tanmmış 
adamlardır. Bunlann böylə bitərəf və namuslu tanınmaları ilə bütün si-
100
n if əhli  tərəfindən  hüsni-qəbul  görmələri  bizə  böyük ümid veriyor və 
bu ümidlə vəzifəmizi bitirmiş sayırdıq.
Artıq  Lənkəran  işlərimiz  qurtarmışdı.  Astaraya  getmək  lazım 
gəliyordu.  Üçüncü gün saət 9-da yenə lodkaya minib “İvan Kolesniko- 
va” səvar olmaq üçün dənizə çıxıyorduq.
Lənkərana bu  ikinci  dəfə  gəldigim  idi.  Bir  kərə  dəxi  1911-ci  ildə 
gəlmişdim.  O  zaman  da  bir  gün Lənkəranda  qalmışdım.  İrandan  Ba- 
kıya gəlirdik.  Fəqət qorxu ilə,  əndişə ilo  səfər edirdik.  Hər  saət və hər 
dəqiqə  gözlüyorduq  ki,  “tutacaqlar”.  İştə,  işlərimizi  bacardığımızı 
bitirərək mənəvi  bir təşəffi-qəlblə  paraxoda mindigim  zaman bilaixti- 
yar bu iki  səfər arasmdakı  təfavütü müqayisə  etdim.  İştə istibdad,  iştə 
hürriyyət!  dedim!
***
Üçüncü  gün Astarada idik.  Astara  sərhəd bir qəsəbədir.  Rus  tərəfi 
haman sonradan gəlmə rus məmurları, balıqçıları və sairdən ibarətdir. 
Burada bir şkol, bir aptek, bank istiqraz  şöbəsi,  gömrükxanə və qarni- 
zon vardır.
Dəniz kənarmda lodkadan çıxarkən Rzayev cənablarını bulduq.  Saç 
və  saqqalı çallanmış Rzayev köhnə idarənin məqdurlarındandır.  1912- 
ci  ildə  mahalda  zühur  edon  topraq  iğtişaşları  əsnasmda  inqilabçıhq 
töhmətinə uğrayaraq beş il nəfyi-bələd edilıtıiş idi. İmdi isə müvəqqəti 
Astara  komitəsinin  əzasmdan,  həm  də  ən  fəal  əzasmdandır.  Rza- 
yev  cənabları  ilə  qədimdən  mənəvi  bir  münasibətimiz  var.  Mətbuatın 
dostu  olduqlarım  biliyoram.  İştə  öpüşüyor,  bayramlaşıyoruz.  Bir  az 
rahət  olub  çay  içmək  üçün  Rzayev  cənabları  faytonumuzu  qapıları- 
na çəkdiriyör.  Bu  dəmdə müvəqqəti  Astara komitəsinin  əzaları  da  gə- 
liyorlar.  Ögrəniyoruz  ki,  komitə  cəmən  11  adamdan  mütəşəkkildir. 
On  bir  adamdan  ancaq  birisi,  Rzayev  müsəlmandır.  Komitə  icraatm- 
da  təndrovluq  etməmişso  də,  xidməti  dəxi  inkar  olunmaz.  İşlərində 
təşkilat əsəri görülüyor.  Pristavı,  strajnikləri  çıxarmış,  yerinə milis tə- 
yin eləmişdir.
Diyoruz bızə “Paris” mehmanxanəsində nömrə hazırlasınlar.
Xəbər  veriyorlar ki,  kəndlilər gəlmiş,  komissarları  gözlüyorlar.  Qa- 
pıya çıxıyoruz.  Qirmızı bayraqlı kəndlilər bizi təbrik ediyorlar. Dün də
101

Astara kənarma çıxmış, bizi gözləmişlər imiş. Üzr istiyor, əsl motləbo ke- 
çiyorum.  Ovzai-hazirə hoqqindo nitq ediyoram.  “Ura”  sədası, alqışlara 
qovuşuyor.  Sonra gediyoruz ki, qarnizona salam verək.  Beş-altı zabitlə 
bir rota soldat səfi-bəstəyi-ehtiram. Komissarlar görününcə zabitin biri 
əlində  sıyırma qılınc  nitqə başhyor.  Tazə  hökumətin nümayəndələrini 
təbrik  ediyor.  Yeddi  dəfə  “ura”  çağrıhyor.  Sonra  yoldaşım  Kuznet- 
sov hökuməti-müvəqqətə  ilə azad Rusiya millətləri naminə ordunu sa- 
lamhyor.  Yenə  “ura”  sədası  ərşə  bülənd  oluyor.  Bu  mənzərəyi  tama- 
şaya gələn xəlq simasında böyük bir sevinc görülüyor.  Sonra soldatlar- 
la  zabitlər  Astara  icra  komitəsinə  birər nümayəndə  seçməgə  başlıyor- 
lar.  Seçilmişlər  “ura”  ilə  qarşılanıyor.  Soldatlar  tərəfindən  əlüstə  alı- 
mb atıhrlar.
Qırmızı  lentam seçilmiş zabitlə soldatın qoluna bağhyoram.
İki  saət  sonra  müvəqqəti  Astara  komitəsindəyiz.  Komitəçilərdən 
bir çoxu nədənsə özlərinin  müvəqqəti  elan olunduqlarından  xoşlanmı- 
yorlar.  Biz  mətləbi  anlatıyor,  Astara  uçastok  komitəsinin  iki  qarnizon 
nümayəndəsindən, bir Astaranm özündən, bir cəmaət müəssisələrindən, 
iki  kəndlilər  nümayəndəsindən,  bir  də  mülkədarlar  nümayəndəsindən 
qurulacağmı  anlatıyoruz.  Quberniya komitəsinin  qərarı  bunadır -   di- 
yoruz.  Bu komitənin uyezd komitəsinə, uyezd komitəsinin də quberni- 
ya komitəsinə tabe və mərbut olacağını anlatıyoruz. Aradan birisi:
-  L ütf ediniz, bu yenə köhnə qaidə oldu ki!...  diyor.
Yumşaq bir dil ilə anlatıyoruz ki, Astara özbaşına bir “cümhuriyyət” 
elan  edəmməz.  Əksəriyyət  mətləbi  dərk  ediyor.  Bəzi  müfritlər  quber- 
niya komitəsinin qərarmı tonqid etmək istiyorlar. Tənqid edə bilərsiniz, 
fəqət tənqidlə bərabər tabe də olmalısımz -  deyə başa salıyoruz.
Bu danışıqlar Astara kooperativinin idarəsində oluyor, bayırda xəlq 
gözlüyor.  Bir  az  sonra  çıxıyoruz.  Yoldaşım  rusca,  bən  türkcə  mətləbi 
xəlqə anlatıyoruz.
Ayın 22-də Astara seçkiləri təyin olunuyor.  Cəmaət müəssisələri də 
ki bir kooperativ ilə bir də mülki kredit cəmiyyətindən ibarətdir. O günü 
yığılıb  öz nümayəndələrini  seçəcəklər.  M ülkədarların seçkisi  isə asan- 
dır.  Çünki bütün Astara mahalında bir məllak var, o da M ir Əhmədxan 
Talışinskinin mülkünü alan Kaqandan ibarətdir.  Demək “Kaqan” kən- 
di başına komitəyə bir nümayəndə göndərəcək.
102
“Şəhər” seçkiləri həqqində lazım gələn qərarları elan etdikdən sonra 
saət 6-da axşamçağı yola çıxıyor, kəndlərə gediyoruz.
Gedəcəyimiz yol bir qədər faytonla gedilir.  Ondan sonra isə piyada 
getməliyiz.  Rəhbərlərimiz  Ərçivanın  məarifli  cavanlarmdan Məşhədi 
Məhəmməd Əskərov  ilə  Mirzə  Ilüseyn  Axundov  cənablarıdır.  Bu  iki 
cavan  rusca,  türkcə  savad  əhli  olub  Bakı  uyezdləri  ictimaində  iştirak 
eləmişlərdir. Bunların hürriyyət işinə xidmətləri çoxdur və olacaqdır.
Faytondan  eniyoruz.  Artıq hava qaralmış,  gecədir.  İki  özümüz,  iki 
rəhbərimizlə bərabər bir neçə sair yoldaşlarımız da var.  Rusca-türkcə, 
talışca  danışan  bu  beynəlmiləl  qafilə  həvəs  və  şövqlə  yoluna  davam 
ediyor.  Bir azdan ay da çıxıyor. Mehtab, meşənin içi, ağac arası, çayla- 
rın axıntısı, güllərin duruşu ruhi şəhər həyatı məngənəsindən azad edi- 
yor,  insan yalnız bu təbiət  içərisindədir ki,  tamam  mənasilə  azad  olu- 
yormuş.
Hər bir yanda əzəmətli bir sükut hökmfərma.  Bu  sükutu arabir gö- 
lün qurbağaları ilə meşənin çaqqalları xələldar ediyor. Ağız-ağıza verib 
ulaşıyorlar... Başqa bir vəqtdə əsəbə toxunan bu bağırtılar nədənsə indi 
bizim xoşumuza gediyor. Bunda bir yenilik buluyorduq.
Yolumuz dağlıq, dərəlik degil,  düzənlikdir. Meşələrin içindən keçi- 
yor,  çaylarm üstündən atlıyoruz.  Çayların üstündə köprülər əksər ağac 
kötügündən, şaxdan, budaqdan ibarət ki, keçməsi bir növ təcrübə istər. 
Kəndü yoldaşlarımızın bu xüsusda qayğıları yox.  Onlar təbiətin oğul- 
ları. Fəqət biz təbiətdən ziyadə sənətə ögrənmiş olan şəhərlilər üçün yı- 
xılıb büdrəmək, suya batmaq bir hali-təbii.
Yalnız  rəhbərlərimizin  təcrübosi  və  həqqimizdə  göstərdikləri 
mehmannəvazlığm səmimiligi bizi bu cəhətdən təmin ediyor.
Xülasəyi-kəlam saət 8-də Ərçivan kəndinə çatmışdıq.
Ərçivan hər nə qədər kənd hesab olunursa da, nüfuzca Astaradan ki- 
çik degildir.  21  yaşmdan yuxarı  seçkidə  iştirak  edə bilən  500-ə  qədər 
zükuri vardır.  Bazarı, tarixi-təsisi  bəlli  olmayan məscidi, hamamı var- 
dır.
Gecəyi M»şhədi Nemətullah İmaməli oğlunun evində qalıyoruz.
Ev Ərçivanm orta hallı  evlərindəndir.  Rütubətdən  saxlanmaq üçün 
mərtəbə yarım bıçimində tikilmiş  ki,  bu tikinti bura  evlərinin ümumi 
tərzi-memarisini təşkil  edər. Evin pəncərələri beqədri kafi havadardır,