Menejment strategiyasi va taktikasi

1.3 Tarmoqdagi raqobat kuchlari va ular ta'sirining darajasi.

«GARVARD» universitetining professori Maykl Porter tarmoqdagi

raqobatchi kuchlarni quyidagicha guruxlagan:

1. Tarmoq ichida sotuvchilar o'rtasidagi raqobat.

   
   

2. Boshqa tarmoqdagi kompaniyalarning o'z tovarlari bilan bu tarmoqdagi xaridorlarni egallab olishga xarakat qilishi.

   
   

3. Tarmoq ichida yangi raqobatchilarning paydo bo'lishi.

   
   

4. Xom ashyo va butlovchi detallar yetkazib beruvchilarning o'z shartlarini o'tkazishga urinishlari.

   
   

5. Xaridorlarni o'z shartlarini o'tkazishga urinishlari.

   
   

Bu tahlil firma mazkur tarmoqda duch kelishi mumkin bo‘lgan qulay imkoniyatlar va xavf xatarlarni aniqlab olish maqsadida amalga oshiriladi.

Porter buning «beshta kuch» modelini taklif qilgan. U ushbu modelni asoslab berar ekan, bu kursatkichlarning ta'sir kuchi qanchalik yuqori bo‘lsa, mavjud kompaniyalarda narx va daromadni oshirish imkoniyati shunchalik kam bo‘lishini ta'kidlagan edi. Bu kuchlarning zaiflashishi esa kompaniyalar uchun qulay imkoniyatlarni vujudga keltiradi. Kompaniya o‘z strategiyasini o‘zgartirib, ushbu kursatkichlarni o‘z foydasiga o'zgartirishi mumkin.

Potentsial raqobatchilarning kirish xavfi (Porterning birinchi kuchi) kompaniyaning daromadlariga taxdid solishi mumkin. Ikkinchi tomondan, agar bu xavf kichik bo‘lsa, kompaniya narxlarni oshirib, o‘z daromadlarini kupaytirishi mumkin. Bu omilning raqobatchilik kuchi kirish to‘siqlarining (tarmoqqa kirish qiymatining) balandligiga kuchli darajada bog'liqdir. Bunday to‘siqlarning uchta asosiy manbayi bor:

• xaridorlarning savdo markasiga sodiqligi (kirib kelayotgan kompaniyalar buni katta investitsiyalar evaziga bartaraf qilishlari mumkin);

  
  

• xarajatlar buyicha mutlaq ustunliklar (ishlab chiqarish xarajatlarining yanada kamligi mavjud kompaniyalar uchun yangi kompaniyalar erishishi qiyin bo‘lgan katta ustunliklar beradi);

  
  

• ko‘lamdan tejash (bunday ustunlikka odatda katta kompaniyalar ega bo‘ladilar). U standartlashtirilgan maxsulotni yoppasiga ishlab chiqarishda xarajatlarning kamaytirilishi, xom ashyo, material va tarkibiy qismlarni katta miqdorlarda sotib olishdagi chegirmalar, reklamaga sarflanadigan xarajatlarning kamaytirilishi va xokazolar bilan bog'liqdir. Bularning barchasi ishlab chiqarishni endi boshlayotgan kompaniyalar uchun katta qiyinchiliklar tug'diradi.

  
  

Porter nazariyasi bo‘yicha ikkinchi raqobatchi kuch tarmoqda mavjud bo‘lgan kompaniyalarning raqobatlashuvidir. Bu yerda ham uchta omilning ta'sirini ko‘rsatib o‘tish mumkin:

• tarmoqdagi raqobatning strukturasi;

  
  

• talabning shart sharoitlari;

  
  

• tarmoqqa kirish to‘siqlarning balandligi.

  
  

Tarmoqdagi raqobatning strukturasi tarmoqdagi konsolidatsiya darajasiga (uning fragmentlanganligi, oligopoliya yoki monopoliya sharoitlari mavjudligi) bog'liqdir. Fragmentlangan tarmoqda potentsial xatarlar qulay imkoniyatlarga qaraganda ko‘proq bo‘ladi, chunki bunday tarmoqlarga kirib kelish nisbatan yengildir.

Konsolidatsiyalangan tarmoqlarda odatda katta va mustaqil kompaniyalar faoliyat kursatadilar. Binobarin, bir kompaniyaning raqobatchilik faoliyati boshqa

raqobatchilarning bozordagi ulushiga bevosita ta'sir qiladi, natijada ular tezda bunga javoban xarakat qilib, raqobat kuchayadi. Bunday kompaniyalarning narx urushi olib borish imkoniyati raqobatning asosiy xatarli kuchidir. Bunday xollarda kompaniyalar sifatdagi ustunliklar bo‘yicha raqobatlashishga intiladilar, ya'ni raqobatchilik urushi savdo markasiga sodiqlik va narx urushi extimolini kamaytirish pozitsiyalaridan olib boriladi. Bunday taktikaning muvaffaqiyati tarmoqda maxsulotni tabaqalash imkoniyatlariga bog'liqdir.

Tarmoqda talabning o‘sib borishi raqobatning susayishiga va ayni paytda ekspansiya uchun katta imkoniyatlarning vujudga kelishiga olib keladi. Talab bozor bilan birgalikda o‘sib boradi, kompaniyalar investitsiyalarning qaytish tezligini oshirish imkoniyatiga ega b‘ladilar, bu esa ularga bo‘lgan e'tiborni kuchaytiradi. Aksincha, o‘sishning sekinlashishi raqobatni kuchaytirib yuboradi, kompaniyalar sotish bozorlarini faqat boshqa kompaniyalardan tortib olish xisobigagina qo'lga kiritishlari mumkin bo‘lib qoladi. Shunday qilib, talabning kamayishi - raqobatning kuchayishiga olib keladigan asosiy xatardir.

Tarmoqda talab kamaygan paytda chiqish tusiqlari jiddiy xavfga aylanadi. Chiqish to‘siqlari iqtisodiy va emotsional omillar bo‘lib, ular kompaniyani daromadi juda kichik bo‘lgan xollarda ham qo'llab quvvatlab turadi. Natijada ortiqcha ishlab chiqarish quvvatlari paydo bo‘ladi, bu esa narx raqobatining jonlanishiga olib keladi, chunki kompaniyalar bekor turgan quvvatlardan foydalanishga urinib, narxni pasaytirib yuboradilar.

Odatda chiqish to‘siqlari quyidagilarni o‘z ichiga oladi:

• asbob uskunalarga ajratilgan investitsiyalarni boshqa muqobil yunalishlarga ishlatib bo‘lmaydi va agar kompaniya bu sohani tark etsa, asbob uskunalarni tashlab yuborishga tug'ri keladi;

  
  

• chiqish qiymatining ishdan bo‘shatiladigan ishchilarga to'lanadigan mablag'lar xisobiga qat'iy belgilab qo'yilganligi;

  
  

• xo'jalikning o'rta bo'g'inlari o‘rtasidagi strategik o‘zaro munosabatlar, masalan, senergizm yoki ular o‘rtasidagi integratsiya;

  
  

• tarmoqqa iqtisodiy bog'liqlik; masalan, agar kompaniya diversiyalanmagan

  
  

bo‘lsa, u tarmoqda qolishga majburdir.

Tarmoqdagi firmaga ta'sir qilayotgan raqobat kuchlari tarmoqning xayot sikli mobaynida uzgarib, rivojlanib boradi. Tarmoqning jadal sur'atlar bilan o‘sishi raqobat kuchlarini zaiflashtirib qo'yadi. Bu bosqichda ekspansiya va bozor soxalarini egallab olish uchun qulay imkoniyatlar mavjud bo‘ladi. O‘sish sekinlashgan paytda raqobatning va ayniqsa narx raqobatining xavfi kuchayib ketadi. Yetuklik bosqichida raqobat xavfi kamayadi, narx raqobatini narx peshqadamlarining kelishuvi xisobiga cheklash imkoniyati vujudga keladi. Shuning uchun bu bosqichda daromadlar nisbatan yuqori bo‘ladi. Bu bosqichda narxga bog'liq bo‘lmagan raqobat katta ro‘l o‘ynashi mumkin bo‘lib, u maxsulotlarni tabaqalash ustunliklaridan foydalanadigan kompaniyalar uchun juda muximdir. Tanazzul bosqichida vaziyat o‘zgaradi. Chiqish to‘siqlari yuqori bo‘lsa, raqobat ayniqsa kuchayadi, daromad kamayadi va narx urushi xavfi vujudga keladi.

Porterning uchinchi kuchi xaridorlarning «savdolashish» imkoniyatidir. U eng yaxshi sifat yoki xizmat ko‘rsatishga bo‘lgan talab tufayli narxlarga bosim ko‘rsatish xavfini vujudga keltiradi. Zaif xaridorlar esa, aksincha, narxlarning o‘sishiga va daromadning ortishiga yo‘l qo'yadilar.

Xaridorlar quyidagi hollarda ayniqsa kuchlidirlar:

• yetkazib beruvchi soha bir necha kichik kompaniyalardan tarkib topgan

  
  

bo‘lib, xaridorlar kam bo‘lganda;

• xaridorlar tovarlarni katta miqdorda sotib olganda;

  
  

• tarmoq o'z faoliyat turidan kelib chiqqan xolda xaridorlarga kuchli darajada

  
  

bog'liq bo‘lganda;

• xaridorlar bir necha yetkazib beruvchi tarmoqlar ichidan eng past narx taklif qilayotgan bittasini tanlash imkoniyatiga ega bo‘lganda (bu ushbu tarmoqda narx raqobatini kuchaytiradi);

  
  

• xaridorlar uchun turli kompaniyalardan tovar sotish olishni iqtisodiy jixatdan yaxlit bitta xarid deb qarash mumkin bulganda va xokazo;

  
  

To‘rtinchi raqobat kuchi yetkazib beruvchilarning bosim ko‘rsatishidir. Bu bosim natijasida yetkazib beruvchilar narxlarni ko‘tarish bilan taxdid solib, kompaniyalarni yetkazib berilayotgan maxsulot miqdorini kamaytirishga majbur qiladi va daromadni pasaytiradi. Bunga muqobil ravishda - zaif yetkazib beruvchilar o‘z maxsulotlariga bo‘lgan narxni pasaytirishga va yuqoriroq sifatni talab qilishga imkon beradilar. Quyidagi xollarda yetkazib beruvchilar tomonidan ko‘rsatiladigan bosim ayniqsa kuchli bo‘ladi:

• yetkazib berilayotgan maxsulotning o‘rnini bosa oladigan tovarlar kam

  
  

bo‘lib, u kompaniyaning ishonchli maxsuloti bo‘lganda;

• tarmoqdagi kompaniyalar ta'minotchi firmalar uchun muxim bo‘lmaganda;

  
  

• yetkazib berilayotgan maxsulotlarning sifati yuqoriligi tufayli kompaniyalarning boshqa maxsulotga o‘tishi qimmatga tushganda;

  
  

• yetkazib beruvchilar ilgari tomon vertikal integratsiyalanish xavfidan foydalanganda;

  
  

• sotib oluvchi kompaniyalar orqaga tomon vertikal integratsiyalanish xavfidan foydalana olmaganda.

  
  

Beshinchi raqobatchi kuch tovarning o‘rnini bosuvchi maxsulotlarning paydo bo‘lish xavfidir. Tovarning o‘rnini tuliq bosa oladigan maxsulotlarning mavjudlgi jiddiy xavf tug'diradi va kompaniyaning narxlarini xamda daromadlarini cheklab qo'yadi. Ammo, agar kompaniya maxsulotlarining o‘rnini bosa oladigan tovarlar kam bo‘lsa, kompaniya narxlarni oshirishi va qo'shimcha daromad olishi mumkin. Kompaniyaning strategiyasi bu faktdan foydalana olishi lozim.

Tarmoqdagi raqobat darajasiga ko'ra quyidagilarga bo'lanadi:

1. Shavqatsiz raqobat.

   
   

2. Intensiv raqobat.

   
   

3. Meyordagi raqobat.

   
   

4. Jalb qiluvchi zaif raqobat.

   
   

Bozorga yangi kirib kelgan firma yangi ishlab chiqarish quvvatiga ega bo'lishi , ayrim xollarda kattagina resurslarga ega bo'lishi mumkin. Bunday

firmalar bozorda o'z o'rnini topib egallash uchun kurashadi. Bozorda yangi raqobatchining paydo bo'lishi quyidagi omillarga bog'liq:

1. Bozorga kirish yo'lidagi to'siqlar.

   
   

2. Bozorda ishlayotgan kompaniyalarning reaktsiyasi. Bozorga kirish yo'lidagi to'siqlar quyidagicha bo'ladi.

   
   

   • Ishlab chiqarish miqiyosining tejamkorligi (bunday ustunlik bozorda ishlayotgan katta xajmga ega bo'lgan kompaniyalarda bo'ladi. Yangi firma esa bozorga birdaniga katta xajm bilan chiqolmaydi.)

     
     

   • Texnologiya va NOU XAU ga erishishning imkoniyati yo'qligi.

     
     

   • «O'qitish/Tajriba» egri chizigining samarasi.

     
     

   • Xaridorlarning ma'lum markalariga moyilligi.

     
     

   • Korxona xajmlariga bog‘liq bo'lmagan xarajatlarning teng emasligi.

     
     

   • Sotish kanallariga kira olish:

     
     

   • Nazorat qiluvchi organlarning xarakatlari . (litsenziya, ruxsatnomalar)

     
     

   • Tariflar va tarifdan tashqari cheklashlar (dempingga qarshi qonunchilik, maxalliy firmalarning majburiy qatnashishlari).

     
     

Bozordagi vaziyat tez-tez o'zgarib turadi, chunki bozorda ishlayotgan kompaniyalar bozorga kirib kelayotgan yangi firmalarni o'z siyosatini o'zgartirishga majbur qiladi. Bozorda eng ko'p ta'sir qiladigan kuchlar raqobatni xarakatlantiruvchi kuchlar deb ataladi. Bu kuchlarni tahlil qilish 2 bosqichdan iborat:

1. Xarakatlantiruvchi kuchlarni aniqlash.

   
   

2. Ushbu kuchlar ta'sirini aniqlash.

   
   

Bozorda eng ko'p uchraydigan xarakatlantiruvchi kuchlar quyidagilardan iborat:

• Iqtisodiy o'sishning uzoq muddatli tendentsiyalaridagi o'zgarish.

  
  

• Istemolchilar tarkibi va tovarlardan foydalanish usullarining o'zgarishi.

  
  

• Yangi maxsulotlarni joriy qilish.

  
  

• Texnologik o'zgarishlar.

  
  

• Marketing tizimidagi o'zgarishlar.

  
  

• Yirik firmalarning bozorga kirishi yoki chiqishi.

  
  

• NOU XAU ni tarqalishi.

  
  

• Tarmoqlar globallashuvining o'sishi.

  
  

• Unumdorlik va xarajatlar tarkibining o'zgarishi.

  
  

• Xaridorlar moyilligining tabaqalangan tovarlardan standart tovarlarga o'tishi.

  
  

• Davlat qonunchiligi va siyosatidagi o'zgarishlarning ta'siri.

  
  

• Ijobiy qadriyatlar, moyilliklar va turmush tarzining o'zgarishi.

  
  

• Noaniqlik va tavakkalchilik omillari ta'sirining kamayishi.

  
  

4.