Menejmentning rivojlanish tarixi va zamonaviy h olati. Reja

1.4. Menejmentning xorijiy modellari 
Menejmentni mavjud bo‘lishi davrida ko‘pgina xorijiy mamlakatlar, o‘zlarining 
o‘ziga xos xususiyatlarini hisobga olish bilan, sanoat, qishloq xo‘jaligi, savdo va boshqa 
sohalarda boshqaruvning nazariyasi va amaliyoti sohasidagi ko‘pgina ma’lumotlarni 
to‘plaganlar. 
Menejmentning amerikacha modelini 
o‘rganish ma’lum shoʻbaiqish uyg‘otadi. 
Amerikacha menejment AQSHga g‘arbiy mamlakatlar orasida yetakchi o‘rinni egallashga 
imkon bergan. 
Amerikacha menejment hammadan avval boshlanishida F.Teylor turgan ilmiy 
boshqaruv maktabi ta’limlariga asoslanadi. 
Amerikacha mejentment yana o‘ziga asoschisi Anri Fayol bo‘lgan klassik maktab 
asoslarini ham sindirib olgan. U boshqaruvning amerikacha nazariya- sidagi barcha 
yo‘nalishlari shakllanishiga ham katta ta’sir ko‘rsatgan. 
20-30 yillarda xo‘jalik yuritishning ekstensiv usullaridan intensiv usullariga o‘tish 
boshqaruvning yangi shakllarini qidirib topishni taqozo qilgan. 
Asta-sekinlik bilan kapitalistik ishlab chiqarishni yashab qolishi uchun korxonadagi 
ishchilar holatiga munosabatni o‘zgartirish, motivasiya va xodimlar va tadbirkorlar 
o‘rtasidagi hamkorlikning yangi usullarini ishlab chiqish zarurligini tushunish vujudga 

---

kelgan. “Insoniy munosabatlar maktablari” nomini olgan yangi konsepsiyani shakllanishi 
amerikalik sosiolog va psixolog E.Meyo nomi bilan bog‘liqdir. 
“Insoniy resurslar menejmenti” atamasi 60–yillarda vujudga kelgan. Amerikalik 
sosiolog R.E.Maylz o‘zining asarlaridan birida “Insoniy munosabatlar” modeliga “Insoniy 
resurslar” modlelini qarama-qarshi qo‘ygan. “Insoniy resurslar” modeli strategik, 
tashkilotning asosiy maqsadlarini hal qilishga ko‘maklashuvchi sifatida ko‘rib chiqilgan.
“Insoniy resurslar” modeli shaxsning tashkilotdagi faol o‘rniga qaratilgan. Har bir kishi 
o‘z mehnatining natijalariga javob berishi, tashkilotning umumiy maqsadlarini bilishi va 
o‘z mehnati bilan ularga erishishga ko‘maklashishi kerak. O‘z navbatida tashkilot o‘z 
xodimlarining shaxsiy tashabbusini moddiy rag‘batlantirishi va xizmatda ko‘tarilish 
yordamida shoʻbaiqtirishi kerak. 
Zamonaviy amerikacha menejment quyidagi uchta tarixiy shart-sharoitlarga 
asoslanadi: 
-
bozorning mavjudligi; 
-
ishlab chiqarishni tashkil qilishning sanoat usuli; 
-
tadbirkorlikning asosiy shakli sifatidagi korporasiya.
Korporasiyalar yuridik shaxs mavqeiga, ularning aksiyadorlari esa foydaning
o‘zlariga tegishli bo‘lgan aksiyalar miqdoriga mutonosib bo‘lgan qismiga egalik qilish 
huquqiga egalar. Korporasiyalar barcha mulk sarmoya egasiga tegishli bo‘lgan va egalari 
ishchilar faoliyatini to‘liq nazorat qiluvchi kichik korxonalar o‘rniga kelganlar. 
Menejment nazariyachilarining fikriga ko‘ra, korporasiyalarni tashkil qilishni o‘z 
orqasidan mulkni unga egalik qilishni nazorat qilishdan, ya’ni hukmronlikdan ajratilishiga 
olib kelgan. Korporasiyalarni boshqarish bo‘yicha haqiqiy hukmronlik uni boshqaruvchi 
va menejerlar (ishlab chiqarishni tashkil qilish va boshqarish sohasidagi mutaxassislar)ga 
o‘tgan. Hozirgi vaqtda amerikacha menejment modellarida korporasiyalar asosiy tarkibiy 
birlik bo‘ladilar. 
Amerika korporasiyalari o‘zlarining faoliyatlarida strategik boshqaruvdan keng.
SXM raqobatbardosh mahsulotni o‘z vaqtida ishlab chiqarish va uni sotish, navlar 
bo‘yicha mahsulotni ishlab chiqarishning ishlab chiqarish dasturini shakllantirishga javob 
beradi. 
Hozirgi vaqtda AQSHda boshqaruvga ishchilarni jalb qilishning to‘rtta asosiy 
shakllari keng tarqalgan: 
1.
Ishchilarni syex darajasiga mehnat va mahsulot sifatini boshqarishda ishtirok 
etishi. 
2.
Ishchilar va boshqaruvchilarning ishchi kengashlari (qo‘shma qo‘mitalari)ni
tashkil qilinishi. 
3.
Foydada ishtirok etish tizimlarini ishlab chiqilishi. 
4.
Ishchilar vakillarini korporasiyalar direktorlar kengashlariga jalb qilinishi.