Mənfəət və zərərin uçotu

Mənfəət və zərərin uçotu
Sənaye müəssisələrində mənfəət əsas etibarı ilə məhsulların satışı prosesində və məhsulların satışından olan pul vəsaiti və həmin satılan məhsulların tam faktiki maya dəyəri və əlavə dəyər vergisi və aksizlərin məbləği arasındakı fərq kimi yaranır. Beləliklə, müəssisənin təsərrüfat hesablı fəaliyyətinin əsasını mənfəət təşkil edir. О, iki mühüm funksiyanı yerinə yetirir:

l.Müəssisənin fəaliyyətinin son maliyyə nəticələrini onun pul yığımının həcmini xarakterizə edir. Mənfəətin həcmi aşağıdakılardan asılıdır: satılmış məhsulların həcmindən, məhsulların keyfiyyətindən, əsas fondlardan, maddi və əmək ehtiyatlarından səmərəli və faydalı istifadə edilməsindən (maya dəyərinin aşağı salınması), müəssisənin işinin keyfiyyətindən (malgöndərənlər, malalanlar, banklar qarşısında öhdəliyin yerinə yetirilməsi);

2.Mənfəət müəssisənin istehsal və sosial inkişafına məsrəflərin maliyyələşdirilməsinin əsas mənbəyi hesab olunur; mənfəətdən büdcəyə ödəmələr isə dövlət büdcəsinin gəlirlərinin mühüm elementi hesab olunur.

З.Bu о deməkdir ki, müəssisənin gəlirləri təkcə onun maliyyə tələbatını deyil, həm də ictimai istehlak fondlarına, elmin inkişafına, səhiyyənin, təhsilin inkişafına, ölkənin müdafiəsinə dövlətin tələbatının təmin etməlidir.

Bazar iqtisadiyyatına keçid şəraitində mənfəət istehsalın inkişafının həvəsləndirilməsində böyük rol oynayır. Müəssisələr təsərrüfat fəaliyyəti prosesində mənfəətlə yanaşı nəzərdə tutulmayan itkilərə də malik ola bilərlər. Həm mənfəət, həm də zərərlər uçotda hər bir maddə və bütövlükdə maliyyə nəticələri üzrə öz əksini tapmalıdır.

Hesabat ilində müəssisənin fəaliyyətinin son maliyyə nəticəsinin əmələ gəlməsi haqqında informasiyaları ümumiləşdirmək üçün 80 «Mənfəət və zərərlər» adlı aktiv-passiv adlı sintetik hesabı ayrılmışdır.

Bu hesabın krediti üzrə müəssisələrin mənfəəti (gəlirləri) debeti üzrə isə zərərləri (itkiləri) əks olunur. Xüsusilə, hesabat dövrü ərzində bu hesabda aşağıdakılar uçota alınır:

l.Hazır məhsulların (işlərin, xidmətlərin) satışından olan mənfəət və ya zərərlər.

2.Təchizat-satış və ticarət təşkilatlarında malların və taraların satışından olan ümumi gəlir;

3.Əsas vəsaitlərin satışından olan mənfət və ya zərər, sair çıxmalardan olan gəlirlər və itkilər;

4.Müəssisənin digər maddi qiymətlilərinin və sair aktivlərinin (qeyri-maddi aktivlərin, qiymətli kağızların və b.) satışından olan mənfəət və zərər.

5.Başqa müəssisələrdə pay iştirakından əldə edilən gəlirlər, səhmlər üzrə dividendlər və müəssisənin sahib olduğu istiqrazlar və digər qiymətli kağızlar üçün gəlirlər;

ö.Əmlakın icarəyə verilməsindən əldə edilən gəlirlər;

7.Alınması ümidsiz olduğu üçün əvvəllər zərərə silinən debitor borclarının ödənilməsindən daxil olan məbləğlər;

8.Təsərrüfat müqavilələrinin şərtlərini pozmağa görə, habelə vurulan zərərlərə görə məhkəmə tərəfindən hökm verilən və ya borclu tərəfindən etiraf edilən cərimələr, peşiman pulları və digər növdən olan sanksiyalar;

9.Hesabat ilində aşkar edilən, keçən illərin mənfəəti (keçən ildə alınmış və sərf edilmiş, xidmətlərə və maddi qiymətlilərə görə hesablaşmalar üzrə malgöndərənlərdən, habelə keçən ildə satılmış məhsula görə hesablaşmalar üzrə malalanlardan və sifarişçilərdən daxil olan məbləğlər;

10.Qiymətlilərin istifadəsi üçün yararlı olanların dəyərini çıxmaqla, təbii fəlakətin qarşısının alınması və nəticələrinin ləğv edilməsi üzrə məsrəfləri daxil etməklə, təbii fəlakətdə olan kompensasiya edilməmiş itkilər (istehsalat ehtiyatlarının, hazır məhsulların məhv olması və korlanması, istehsalın dayandırılmasından olan itkilər və b.

11. Konservasiya edilmiş istehsalat güclərinin və obyektlərinin saxlanmasına çəkilən məsrəflər (digər mənbələr hesabına ödənilən məbləğlərdən başqa);

12. İddia müddətinin vaxtı keçən debitor borclarının və tutulması qeyri-real olan digər borcların silinməsindən olan itkilər;

13. Günahkarları müəyyən edilməyən və ya cavabdehin vəziyyətinin yaxşı olmaması və onun əmlakının tutulmasının mümkün olmaması haqqında məhkəmə tərəfindən təsdiq edilən aktla birlikdə geri qaytarılmış icra sənədləri üzrə ya da tutulması digər sənədlər üzrə etiraz edilən və b. əsas vəsait obyektlərinin çatışmamasına və ya korlanmasına görə müəyyən edilmiş qaydada əvvəllər müəyyən edilmiş borclarm silinməsindən olan zərərlər;

14. Hesabat ilində aşkar edilən, keçən illərin zərərləri;

15. Ləğv edilmiş istehsalat sifarişləri üzrə məsrəflər, habelə sərf edilmiş maddi qiymətlilərin dəyərini çıxmaqla məhsul verməyən istehsala çəkilən məsrəflər (sifarişçilər tərəfindən ödənilən itkiləri çıxmaqla);

16. Başqa müəssisələrin, idarələrin və müəssisələrin xarici valyutalarının satılması və alınması ilə əlaqədar olan xərclər (hərrac rüsumu və i.a.);

17. Məhkəmə məsrəfləri və iqtisad məhkəməsinin xərcləri;

18.Vaxtı keçmiş qısamüddətli ssudalar üzrə, veksellərin diskontundan və digər borc öhdəlik əməliyyatlarına, habelə ortamüddətli və uzunmüddətli kreditlərə və b. bank kreditlərinə görə faizlər.

Hesabat ili ərzində göstərilən gəlirlər və itkilər 80 «Mənfəət və zərərlər» hesabında ilin əvvəlindən olan yekunla toplanır (toplanma prinsipi).

Müəssisələrin, onlara məxsus olan əsas vəsaitlərinin satışından və sair çıxmalarından (ləğv olunma, silinmə, əvəzsiz verilmə və b.) mənfəəti və ya zərərləri ola bilər. Göstərilən maliyyə nəticələri 47 «Əsas vəsaitlərin satışı və sair çıxmalar» hesabında müəyyən edilir. Müəssisənin malik olduğu mal-material qiymətlilərinin (dövriyyədə olan vəsaitlərin), qeyri-maddi aktivlərin, valyuta qiymətlilərinin, qiymətli kağızların və digər maliyyə qoyuluşlarının və i.a. satışından olan maliyyə nəticələri 48 «Sair aktivlərin satışı» hesabında müəyyən edilir.

Bundan başqa, müəssisələrin satışdan kənar əməliyyatlarından, daha doğrusu, məhsulların (işlərin, xidmətlərin) istehsalı və satışı ilə, əsas vəsaitlərin, mal-material qiymətlilərin, qeyri-maddi və digər aktivlərin satışından maliyyə nəticələri ola bilər. Onlar bilavasitə 80 «Mənfəət və zərərlər» hesabında müxtəlif hesablarla müxabirləşməklə uçota alınırlar. Bundan başqa, müəssisələr mənfəət hesabına malalanlardan və sifarişçilərdən tələb olunmayan borcların ödənilməsi üçün şübhəli borclar üzrə ehtiyatlar yarada bilərlər. Onlar hesabat ilinin sonunda mənfəət hesabına yaradılır. Təsərrüfat fəaliyyəti prosesində müəssisələrdə digər satışdan kənar gəlirlər və itkilər meydana çıxa bilər.

Beləliklə, 80 «Mənfəət və zərərlər» hesabının debetində müəssisənin zərərləri və itkiləri, krediti üzrə isə - mənfəəti (gəlirləri) əks olunur. Əgər müəssisə özünün fəaliyyəti nəticəsində mənfəət əldə edibsə, qalıq (son maliyyə nəticəsi) kreditdə və əgər müəssisə zərər əldə edibsə, debetdə ola bilər. Bu zaman mənfəət balansın passivində, zərərlər isə - aktivdə göstərilir.

Satışdan kənar əməliyyatlardan olan son nəticə onlardan əldə edilən gəlirləri itkilərlə müqayisə etməklə müəyyən edilir.

«Mənfəət və zərərlər» hesabı üzrə sintetik və analitik uçot 15 saylı jurnal-orderdə aparılır. Qeyd olunan jurnal-order mühasibat arayışının hesablaşma və sair hesablardan bankın çıxarışının məlumatları əsasında tərtib olunur.