MergedFile

Elmi hipotezin əsaslandırılması  
Qoyulmuş problemin nəzəri araşdırılması hipotezlərin irəli sürülməsi və 
ə
saslandırılması ilə başlayır. Elmi hipotez (və ya fərziyyə) – bütün tədqiqat 
prosesini  təşkil  etmək  üçün  tətbiq  olunan  metodoloji  alət  olub,  baş  verən 
hadisənin  ehtimal  edilən  səbəbinin  yoxlanmasını  və  təsdiqini  tələb  edir. 
Məntiqə  görə  hipotez  yalnız  ehtimal  xarakteri  daşıyır,  yəni  o  əsas  səbəb 
haqqında  geniş  məlumata  malik  deyil.  Buna  baxmayaraq  hipotezlər 
problemin ilkin həlli üçün baza rolunu oynayır və mövcud problemin köhnə 
nəzəriyyələrlə  izahının  mümkünsüzlüyü,  bəzi  hallarda  isə  onlarla  zid-
diyətdə  olmasını  göstərməlidir.  Etibarlı  və  təsdiq  olunmuş  hipotezlər 
araşdırılan  hadisələr  arasındakı  münasibəti  düzgün  izah  etməyə  imkan 
verərsə,  son  nəticədə  yeni  qanunların  kəşfinə  imkan  yarana  bilər.  Proses 
zamanı  hipotezlərin  yoxlanılması  lazımı  nəticəni  vermədikdə  onun 
dəyişdirilməsi labüddür.  
D.Mendeleyev  və  Ç.Darvin  də  öz  elmi  tədqiqatları  zamanı  hipotez 
mərhələsini  keçiblər.  M.Lomonosovun  işlərində  hipotezlərin  tətbiqi  onun 

---

Tədqiqat işlərinin fəlsəfəsi 
 
 
 
28 
dahi kəşflərinə imkan açmışdır. Mendeleyevə görə hipotez elmi–tədqiqatın 
ə
sas  elementi  sayılır.  O,  faktların  yığılması,  təsviri,  sistemləşdirilməsi  və 
öyrənilməsini; hadisənin baş verməsi üçün hipotezin yürüdülməsini; hipo-
tezdən  doğan  məntiqi  nəticənin  sınaqlarla  yoxlanılmasını;  hipotezin  əsaslı 
qanuna çevrilməsi və ya ondan imtinanı tələb edirdi [7, 8]. 
Qeyd  edildiyi  kimi  hipotezin  əsas  sütunu  ehtimaldır.  Məhz  onun 
ə
trafında  digər  elementlər  birləşərək  biliklər  sistemini  yaradırlar.  Elmi 
problem  nə  qədər  çətin  həll  olunandırsa,  hipotezlərdə  elmin  sistem-
ləşdirilməsi  səviyyəsi  də  bir  o  qədər  yüksək  olur.  Bu  sistemdə  hipotez  nə 
qədər müsbət nəticə əldə edərsə, o,  bir o qədər predmet ilə real hadisə ara-
sında əlaqəni dəqiq qiymətləndirməyə imkan verər. Hipotezin yürüdülməsi 
və  təsdiqi  vahid  proses  daxilində  bir–birindən  asılı  olmayan  iki  sərbəst 
mərhələ  sayılır.  Müxtəlif  hipotez  və  mərhələlərdə əqli  işin  bu  və  ya  digər 
forması  başqa  elementlərlə  münasibətdə  dominantlıq  edə  bilər.  Hipotezin 
yoxlanması  yalnız  ona  daxil  olan  anlayışların  hamısının  empirik  inter-
pretasiyası mövcud olduqda mümkündür.   
Hipotezləri  təsviredici,  izahedici  və  proqnozedici  olaraq  üç  növə 
bölürlər.  Təsviredici  hipotez  obyektin  mövcud  xarakteri,  onunla  ayrı–ayrı 
elementlər  arasında  əlaqənin  xarakteri  haqqında  ehtimaldır.    İzahedici 
hipotez  səbəb–nəticə  arasındakı  asılılıq  haqqında ehtimaldır.  Proqnozedici 
hipotez  isə  tədqiqat  obyektinin  inkişafındakı  tendensiya  və  qanunauyğun-
luqlar haqqında ehtimaldır.  
Hipotezlərin  roluna  Evklid  həndəsəsinin  yaranması  misalında  baxaq. 
XIX  əsrin  ortalarında  bir  çox  riyaziyyatçı  alimlər  Evklid  həndəsəsinin 
(Müstəvi  həndəsəsi)  əsasında  duran  aksiomları  araşdırarkən  Evklidin  5-ci 
postulatının  dəyişilməsinin  mümkünsüzlüyünü  göstərmişdilər  [12].  Yəni 
düz  xətdən  kənarda  yerləşən  nöqtədən  ona  yalnız  paralel  bir  düz  xətt 
keçirmək olar. Bu hipotezin geniş araşdırılması sayəsində müsbət və mənfi 
ə
yriliyə malik bir çox qeyri-standart həndəsələr yaranmışdır (Lobaçevski və 
Riman  həndəsləri).  Bu  yeni  həndəsi  elmlər  fəza  strukturlarının  tədqiqində 
tətbiq tapmış və hal–hazırda kosmologiya və fizikada geniş istifadə olunur. 
Buradan  görünür  ki,  Evklid  hipotezi  rədd  edilə  bilmədi,  ancaq  onun 
ə
vəzində  daha  dəyərli  elmi  nəticələr  əldə  edildi.  Sosial  sahələrdə 
hipotezlərin  rolu  böyükdü.  Belə  ki,  ingilis  iqtisadçı  alimi  Con  Meynard 

---