MəruzəÇİ: dos. Həşimov Xalıq Məhəmməd oğlu MÖvzu giRİŞ. Qİda kimyasi fəNNİ, MƏQSƏd və VƏZİFƏLƏRİ

2.Nuklein turşularının bioloji sintezi:
DNT-in biosintezinin əsas maddəsi 
dezoksiribonukleozid -5
`
-fosfatdır. Həmçinin DNT molekulunun əmələ gəlməsində 
dezoksinukleozidtrifosfatların matrisa vəzifəsini daşıyan DNT zənciri üzərindəki 
azot əsasları ilə komplementarlıq prinsipi üzrə qarşı-qarşıya yerləşməsi əsas rol 
oynayır. Anoloji olaraq spesifik RNT molekulunun (polinukleotid zəncirində 







sistemi
fermentler
urikoliaza
O
H
O
;
3
;
2
1
2
2
O 
O 
N 
│
H 
N 
│
H 
O 
NH 
HN 
NH
2
HO O 
│
CO
2 
+2C=O +
C
│
│
NH
2
C 
O H 
Sidik turşusu 
Qlioksil turşusu 
Sidik cövh ri 
COOH 
│
CH
2
│
+ NH
3
+ CO
2
CH
2
│
NH
2 
CH
2 
CH
2 
O 
N 
│
H 
O 
HN 
CH 
CH 
O 
N 
│
H 
O 
HN 
HADH + H
+
NAD
+ 
Dehidrogenaza 
Hidro-
laza; 
2H
2
O 
Urasil 
Dihidrourasil 
β-Alanin 

---

115 
nukleotidlərin müəyyən olunmuş nizamlı düzülüşü) biosintezi DNT matrisasında 
ribonukleozidtrifosfatlardan əmələ gəlir.
Nukleotidlərin əsas üç tərkib hissələrindən (azot əsasaları, fosfat turşusu və 
pentozalar) olan fosfat turşusu həmişə hüceyrədə olur, riboza və dezoksiriboza 
karbohidratların mübadiləsindən alınır, ancaq heterotsiklik əsaslar xüsusi besintez 
reaksiyalarından və zülalların parçalanmasından alınır.
Purin və pirimidin əsaslarının biosintezi müxtəlif cürdür. Ancaq purin və 
pirmidin sikllərinin bəzi sintez mexanizmində oxşar əlaqələr də mövcuddur: 
1) Heterosiklik sikldə azot mənbəyi kimi qlisindən, asparagin və qlutamin-
dən istifadə etmək 
2) Purin və pirimidin sikllərin tərkibinə karbon qazından və qarışqa turşu-
sundan istifadə etməklə karbon daxil etmək 
3) Riboza 5
`
-fosfatdan purin əsaslarının əmələ gəlməsi və pirmidin əsasları-
nın sintezi, son məhsul olaraq nukleozid 5
`
-fosfatın biosintezi 
4) Nukleotidlərin biosintezində bütün reaksiyaların fermentativ xarakterində 
olması
5) Ayrı-ayrı biosintez mərhələlərində oxşar maddələrin (inozin-5
`
-monofos-
fat – purin nukleotidlərinə, uridin-5
`
-monofosfat – pirimidin nukleotidləri üçün) 
əmələ gəlməsi. 
Purin və pirimidin əsaslarının biosintezi Bukenen və Qrinberqin laboratori-
yalarında tərkibində (nişanlanmış atomlar) radioaktiv azot və karbon atomları 


C
N
13
6
15
7
,
olan maddələrin orqanizmə yeridilməsi ilə aparılan təcrübələr nəticəsində 
aydınlaşdırılmışdır. Təcrübələr əsasən göyərçin üzərində aparılmışdır, lakin məmə-
lilərdə də biosintez prosesinin belə getdiyini güman etmək üçün elmi əsaslar 
vardır. 
Sxemdən göründüyü kimi purin nüvəsinin biosintezinə azotun iki atomu (N
3
və N
9
) qlutaminin amid azotundan, N
1
-atomu asparagin turşusundan, nəhayət
C
─
─
N 
C C 
N 
Qlisin
Formiat 
turşusu
Qlutaminin 
amid azotu
Formiat 
turşusu
Asparagin 
turşusu
3 
N
C
2 
N
1
│
C 
6
9 
5 
4 
7 
8 
CO
2 
Asparagin 
turşusu
CO
2 
NH
3 
N 
1 
C 
2 
│
C 
6
3 
N
5 
C 
4 
C 
P
irmidin
Purin

---

116 
dördüncü azot atomu N
7
-qlisindən keçir. Formiat turşusundan C
2
və C
8
, həmçinin 
C
6
isə CO
2
qazından purin nüvəsinin biosintezində iştirak edir. Beləliklə aminsirkə 
turşusu (qlisin) purin əsasının sintezinə üç atom verir (iki karbon, bir azot). 
Müasir zamanda purin əsaslarının mürəkkəb biosintezinin ayrı-ayrı mərhə-
lələri dəqiq müəyyən olunmuşdur. Purin nüvəsinin biosintezi üçün riboza-5
`
-fosfat-
dan istifadə olunur. Bu maddə bir çox çevrilmələrdən sonra inozit-5
`
-monofosfata 
(İMF) çevrilir. İMF isə oksidləşərək ksantozin-5
`
-fosfata keçir.
 
 
 
 
 
Sonrakı mərhələdə inozit-5
`
-monofosfatın (İMF) aminləşməsindən adenozin-
5
`
-monofosfat (AMF), sonuncunun reduksiya olunmasından dezoksiadenozin-5
`
-
monofosfat (dAMF) alınır.
Ksantozin-5
`
-monofosfat 
(KMF) 
aminləşmə 
yolu 
ilə 
quanozin-5
`
-
monofosfata (QMF) çevrilir. Aşağıdakı sxemdə bütün bu proseslər göstərilmişdir. 
Pirimidin əsaslarının biosintezi üçün pirmidin nüvəsinə N
1
-azotu NH
3
molekulundan C
2
-atomu CO
2
-molekulundan, N
3
-azot atomu və C
4
, C
5
, C
6
- karbon 
atomları isə asparagin turşusundan daxil olur (keçir).
aminl şm reduksiya olunma 
AMF DAMF 
İMF 
oksidl şm aminl şm
KMF QMF 
N 
N 
N 
N 
OH 
│
O=P
─ ─
O CH
2
│
OH 
O
OH
H
OH
H
H
H
+ NAD
+
+ H
2
O
İnozin-5-monofosfat 
OH 
Ksantozin-5-monofosfat 
+ HADH + H
+
H
H
HO
P
─ ─
O CH
2 
O
OH 
N 
N 
N 
N 
O
OH
H
OH
H
OH 
HO 

---

117 
Digər tərəfdən riboza-5-fosfatdan bir çox çevrilmələrdən sonra uridin-5
1
-
fosfat (UMF) bu maddədən də pirimidin nukleotidləri sintez olunur.
Uridin-5
1
-monofosfat (UMF) aminləşmə yolu ilə sitidin-5
`
-minofosfata 
(SMF) bu da reduksiya olunmaqla – dezoksi sitidin monofosfata (DSMF). Eynilə 
UNF-at reduksiya yolu ilə dezoksi-uridin-5
1
-monofosfata (DUMF) bu da metilləş-
mə yolu ilə dezoksitimidin-5
1
-monofosfata (DTMF) çevrilir.
Nukleotidlərin fosforlaşması prosesi ATF-in və fosfotransferaza fermentinin 
iştirakı ilə baş verir. 
ADF
UTF
ATF
UDF
ADF
UDF
ATF
UMF
aza
ifosfatkin
Nukleozidd
inaza
onofosfatk
Nukleozidm





















Bu ardıcıllıq dezoksiribonukleotidlərin fosforlaçmasında da baş verir.
Beləki, nukleozigdifosfatların reduksiyasından dezoksiribonukleozid-5
1
-
monofosfat, onun ATF ilə qarşılıqlı təsirindən dezoksiribonukleozid-5
1
-trifosfat 
əmələ gəlir. 
Hüceyrələrdə dezoksiribonukleozid-5
1
-trifosfatların və ribonukleozid-5
1
-
trifosfatların biosintezi baş beyin tərəfindən nizamlanır və onların bir-birinə nisbəti 
həmişə sabit qalır.