Mövzu:RNT. RNT-nin növləri. Zülal. Protein sintezi
Ribonuklein turşuları (RNT). Ribonuklein turşularının bir neçə növü vardır. Onlar molekullarındakı nukleotidlərin miqdarına, molekulun uzunluğuna, molekul çəkisinə və ifa etdikləri vəzifələrinə görə bir-birindən fərqlənirlər. Lakin onlar üçün ümumi olan cəhətlər də vardır. O da ondan ibarətdir ki, bütün ribonuklein turşuları bir qat zəncirdən təşkil olmuşlar. RNT-lər də polimerdirlər. Onların monomerləri nukleotidlərdir. Həmin nukleotidlər DNTdəki nukleotidlərin eynidir. Lakin bir fərq var ki, DNT molekulundakı timin əvəzinə RNT-də timinə çox yaxın birləşmə olan urasil durur. Timin urasildən bir metil qrupunun artıq olması ilə fərqlənir. Beləliklə, timinə metilurasil də demək olar. DNT ilə RNT-də başqa bir fərq də var. O da ondan ibarətdir ki, DNT-də karbohidrat komponenti dezoksiriboza, RNT-də isə ribozadır. Əgər DNT-nin miqdarı həmişə hüceyrədə sabit qalırsa, RNT-nin miqdarı sabit deyil. Zülal sintez edən hüceyrələrdə RNT-nin miqdarı daha çox olur. Fərdi inkişafın müxtəlif mərhələlərində hüceyrədə RNT-nin miqdarı çoxalır, hüceyrə tərəfindən istifadə edilib azalır, yenidən sintez olunub çoxalır və s.
Ribonuklein turşuları (RNT). Ribonuklein turşularının bir neçə növü vardır. Onlar molekullarındakı nukleotidlərin miqdarına, molekulun uzunluğuna, molekul çəkisinə və ifa etdikləri vəzifələrinə görə bir-birindən fərqlənirlər. Lakin onlar üçün ümumi olan cəhətlər də vardır. O da ondan ibarətdir ki, bütün ribonuklein turşuları bir qat zəncirdən təşkil olmuşlar. RNT-lər də polimerdirlər. Onların monomerləri nukleotidlərdir. Həmin nukleotidlər DNTdəki nukleotidlərin eynidir. Lakin bir fərq var ki, DNT molekulundakı timin əvəzinə RNT-də timinə çox yaxın birləşmə olan urasil durur. Timin urasildən bir metil qrupunun artıq olması ilə fərqlənir. Beləliklə, timinə metilurasil də demək olar. DNT ilə RNT-də başqa bir fərq də var. O da ondan ibarətdir ki, DNT-də karbohidrat komponenti dezoksiriboza, RNT-də isə ribozadır. Əgər DNT-nin miqdarı həmişə hüceyrədə sabit qalırsa, RNT-nin miqdarı sabit deyil. Zülal sintez edən hüceyrələrdə RNT-nin miqdarı daha çox olur. Fərdi inkişafın müxtəlif mərhələlərində hüceyrədə RNT-nin miqdarı çoxalır, hüceyrə tərəfindən istifadə edilib azalır, yenidən sintez olunub çoxalır və s.
RNT-nin monomerlərinin miqdarca münasibətində 6-keto qrupların sayı 6-amin qruplarının sayına bərabərdir: Q+U=A+S RNT molekulu bir ədəd polinukleotid zəncirindən təşkil olunmuşdur. Zəncirdə monomerlərin yerləşmə ardı- cıllığı RNT-nin birincili quruluşunu xarakterizə edir. RNT quruluş və funksiya etibarı ilə üç cür olur:
RNT-nin monomerlərinin miqdarca münasibətində 6-keto qrupların sayı 6-amin qruplarının sayına bərabərdir: Q+U=A+S RNT molekulu bir ədəd polinukleotid zəncirindən təşkil olunmuşdur. Zəncirdə monomerlərin yerləşmə ardı- cıllığı RNT-nin birincili quruluşunu xarakterizə edir. RNT quruluş və funksiya etibarı ilə üç cür olur:
Ribosom RNT-si (r-RNT)
Məlumat RNT-si (m-RNT)
Nəqliyyat RNT-si (n-RNT)
r-RNT–nin RNT hüceyrədəki payı 28 % təşkil edir. Onun bir neçə növü var:
a) 28S – r-RNT, molekul kütləsi 1,5 mln. Bu isə 4000 nukleotid qalığı deməkdir
b) 5S – r-RNT, molekul kütləsi 6897%-dir.
Bu 100 nukleotid qalığından ibarətdir. Bunun molekul kütləsi 3000-dir. n-RNT-hüceyrə RNT-nin 15 %-ni təşkil edir. Birincili quruluşu fərqlənməklə n-RNT–nin onlarla növü vardır. n-RNT-nin molekul kütləsi 25000-dir. Birincili quruluşlu n-RNT-nin xarakterik xüsusiyyətlərindən biri də odur ki, onda məlum nukleotidlərdən başqa minor nukleotidlər vardır. Bunların kimyəvi quruluşu aşağıdakı kimidir:
m-RNT- hüceyrə RNT-nin 2%-ni təşkil edir. Hüceyrədə bir-birindən birincili quruluşu ilə fərqlənən çoxlu miqdarda m-RNT vardır. Aparılan tədqiqatlardan məlum olmuşdur ki, hüceyrələrdə RNT-nin miqdarı hüceyrənin tipindən, toxumanın növündən, orqanizmin yaşından və digər faktorlardan asılı olaraq dəyişə bilir. Embrional toxumalarda, sekretor orqanlarda və eləcə də tez artan və böyüyən hüceyrələrdə RNT toplanır. Digər tərəfdən məlumdur ki, hüceyrənin böyüməsi və protoplazmada zülal kütləsinin biosintezi ilə əlaqədardır. Hüceyrənin ribosomunda 40-50% RNT olur. Məhz buna görə də zülalın sintezi də ribosomda gedir. Buradan da aydın olur ki, RNT-nin əsas bioloji funksiyası canlı hüceyrədə zülalın sintezi ilə əlaqədardır. Protoplazmanın ribosomunda zülalın biosintezi prosesi xüsusi ferment sisteminin köməyi ilə sərbəst aminturşuların fəallaşdırılması ilə başlanır. Məsələn, aminturşu və adenozintrifosfat turşusundan (ATF) aminasiladenilatlar əmələ gəlir:
m-RNT- hüceyrə RNT-nin 2%-ni təşkil edir. Hüceyrədə bir-birindən birincili quruluşu ilə fərqlənən çoxlu miqdarda m-RNT vardır. Aparılan tədqiqatlardan məlum olmuşdur ki, hüceyrələrdə RNT-nin miqdarı hüceyrənin tipindən, toxumanın növündən, orqanizmin yaşından və digər faktorlardan asılı olaraq dəyişə bilir. Embrional toxumalarda, sekretor orqanlarda və eləcə də tez artan və böyüyən hüceyrələrdə RNT toplanır. Digər tərəfdən məlumdur ki, hüceyrənin böyüməsi və protoplazmada zülal kütləsinin biosintezi ilə əlaqədardır. Hüceyrənin ribosomunda 40-50% RNT olur. Məhz buna görə də zülalın sintezi də ribosomda gedir. Buradan da aydın olur ki, RNT-nin əsas bioloji funksiyası canlı hüceyrədə zülalın sintezi ilə əlaqədardır. Protoplazmanın ribosomunda zülalın biosintezi prosesi xüsusi ferment sisteminin köməyi ilə sərbəst aminturşuların fəallaşdırılması ilə başlanır. Məsələn, aminturşu və adenozintrifosfat turşusundan (ATF) aminasiladenilatlar əmələ gəlir:
Zülaların biosintezi 2 mərhələdə gedir.
Zülaların biosintezi 2 mərhələdə gedir.
1. Transkripsiya 2.Transliyasiya
1.Transkripsiya-("transcripsio-üzünü köcürmə)DNT nin bir zəncirindən matris sintezi(qəlib) nəticəsində(polimeraza fermentinin təsiri ilə) bütün növ RNT lər sintez olunur.Bu proses nüvədə gedir.Əmələ RNT zəncirləri uzunluğuna görə DNT zəncirindən 100 dəfələrlə qısa olur,çünki m RNT si bütün DNT malekulunun deyil,onun zülalının ilkin qurluşu haqqında olan məlumatın bir hissəsinin sürətini çıxarır.
Transkripsiya
Translyasiya
Translyasiya — transkripsiya nəticəsində yaranan mRNT 'lərdəki koda uyğun olaraq ribosomlarda reallaşdırılan polipeptit sintezi prosesidir.
Daha sonra meydana gələn amin turşusu zənciri və ya polipeptit uyğun bir şəkildə gətirilərək dözümlü bir zülal halına gəlir. Translasyon, zülal biosintezinin ilk mərhələsidir. 4 kodu (A, U, Q və T) olan DNT dilindəki mesajın 20 koda malik amin turşu dilinə çevrilməsindən ötrü Translyasya prosesi həyata keçir. Translyasya, ingilis terminologiyada "tərcümə" mənasını verən translation sözündən meydana gəlmişdir. Bu termin dilimizə Translyasya olaraq keçmişdir. Translyasya hüceyrənin sitoplazmasında reallaşır.
Sitoplazmada olan iki ribosom vahidi Translyasya əsnasında mRNT zəncirinin ucuna bağlanır. Ribosom üzərindəki bağlanma bölgələrində, mRNT'dəki əsas kodları nRNT'dəki tamamlayıcılar olan antikodonlara bağlayır. mRNT'dəki kodlara qarşılıq olan antikodu saxlayan nRNT'lərın ard-arda əlavə olunması əsnasında nRNT'nın ucuna bağlanmış olan amin turşuları bir-birinə bağlanaraq polipeptit zəncirini meydana gətirər.
Bir çox hallarda, ribosom / mRNT kompleksi Endoplazmik şəbəkənin pərdəsinə bağlanır və çıxarılan polipeptid, daha sonra vezikül ilə daşınması və hüceyrə xaricinə ifraz olunması üçün Endoplazmik şəbəkənin içinə buraxılır. Nəqliyyat RNT,ribosom RNT'sı kimi transkribsiya edilmiş bir çox RNT növü zülala translyasiya edilə bilməz.
Bir çox hallarda, ribosom / mRNT kompleksi Endoplazmik şəbəkənin pərdəsinə bağlanır və çıxarılan polipeptid, daha sonra vezikül ilə daşınması və hüceyrə xaricinə ifraz olunması üçün Endoplazmik şəbəkənin içinə buraxılır. Nəqliyyat RNT,ribosom RNT'sı kimi transkribsiya edilmiş bir çox RNT növü zülala translyasiya edilə bilməz.
Translyasiya dörd mərhələdə həyata keçir: fəallaşma, başlama, uzanma və sonlanma.
Fəallaşma zamanı, doğru amin turşusu doğru daşıyıcı RNT'yə kovalent olaraq bağlanır. Amin turşusu karboksil qrupundan, bir peptid bağı vasitəsilə nRNT'nin OH ucuna bağlanır. nRNT'yə bağlanmış amin turşusu varsa, bu nRNT'lər "yüklü" olaraq adlandırılır.
Polipeptid sonlanması ribosomun A bölgəsinə bir bitmə kodonunun (UAA, UAG və ya UGA) ilişmesiyle əlavə olunmasıyla olur. Heç bir nRNT bu kodu qəbul edə və bu koda bağlana bilməz. Bitmə kodu, ribosom / mRNT kompleksini ayırma istəyini bildirən sərbəst buraxıcı zülalın bağlanmasını təmin edər.
Bir çox antibiotik translyasyanin mane olma məqsədi ilə işləyir; bu antibiotiklərə anisomisin, sikloheksimit, klorafenikol, tetrasiklin, streptomisin, eritromisin, və puromisin daxildir. Prokariot ribosomlar quruluşu eukariot olanlardan fərqlidir, buna görə də antibiotiklər xüsusi olaraq bakteriya infeksiyalarını hədəf alıb, eukariot hüceyrələrinə bir zərər vermədən işləyə bilirlər.
nH20- əmələ gələn suyun miqdarı
nF-fermentlərin miqdarı
nQ-amin turşuların miqdarı
nX-əmələ gələn peptid rabitələrin miqdarı
t-qaznmübadiləsinin müddətidir. Bütün bunlarla yanaşı sitoplazmadakı amin turşular istifadə olunduğu üçün onların sayı azalır.
Zülal sintezi davam etdiyi müddətdə maddələrin miqdarının dəyişmə qrafiki.
