Место и роль США в развитии мировой экономики

2. AQSh ekonomikasın analiz qılıw hám rawajlandırıw keleshekleri
2.1 AQShdaǵi finanslıq krizis jáne onıń jáhán ekonomikasına tásiri

2008 jılda jáhán ekonomikasında júz berip atırǵan waqıyalar ekonomikanıń ush salasınıń óz-ara baylanıslılıǵın anıq kórsetip turıptı : sırtqı ekonomikalıq baylanıslar (sırtqı sawda hám kapital háreketi), finanslıq hám pul siyasatı.

Finans sektorındaǵı krizis óz - ózinden emes, bálki makroekonomikalıq kórsetkishlerdiń jamanlasıwı fonında júzege keldi, daǵdarıstıń epitsentri AQShdagi sub-prime ipoteka bazarı bolıp, ol óz shegaraların keńeytirdi hám qońsılas sektorlarǵa hám ulıwma Amerika ekonomikasına tarqaldı.
Búgingi kunga kelip, AQSh ekonomikası daǵı daǵdarıstıń tiykarǵı sebepleri sup-prime turaq-jay hám ipoteka sektorlarında " hádden tıs ıssılıq"; ipoteka bazarı menen baylanıslı bolǵan derivativlardiń keń tarqalıwı, bul qáwipti bahalawdı qıyınlastıradı. Joqarıdaǵı sebepler daǵdarıstıń kóterilgen spiralini keltirip shıǵaradı : xaterlerdi bahalaw daǵı qıyınshılıqlar - likvidlik tańsıqlıǵı - birpara banklerdegi máseleler - kredit aktivliginiń tómenlewi - Real sektor daǵı máseleler hám basqalar.
Amerika ekonomikası daǵı ámeldegi jaǵday " domino principi" tiykarında rawajlanıp atır : birinshi náwbette ipoteka daǵdarısı júz berdi hám 2007 jıl jazında jáhán bazarlarında likvidlik tańsıqlıǵı gúzetildi, keyininen 2008 jıl yanvar ayında fond bazarları quladi.[10, p. 16]
Bunday jaǵdayda AQSh pul keńseleri júdá kóp ekonomikalıq tásirge iye emesler: byudjet deficitligi ósip barıp atır, federal fondlar boyınsha procent stavkaları talay tómen, dollar jáhán bazarlarında óz poziciyasin joytıp atır hám taǵı basqa. Biraq, bul qolay shártlerden tek unamlı kredit tariyxına iye bolǵan qarız alıwshılar paydalanıwları múmkin. Nátiyjede, stavkalardı tómenletiwdiń unamlı tásiri sheklengen boladı.
Tek ǵana AQSh pul mákemeleriniń umtılıw-háreketleri menen bul mámlekette júz berip atırǵan ekonomikalıq krizis jáne onıń dúnya ekonomikasına tásirin aldın alıw qıyın. Pul-kredit siyasatınıń keskin yumshatilishi inflyatsiyaga qarsı faktor esaplanadı ; AQShdiń óz-ara defitsiti (byudjet hám sawda ) mashqalası hal etilmegen bolıp qalıp atır. Basqa sawda serikleri mámleketleri hám global finanslıq oraylardıń járdemisiz mashqalalardi sheshiw múmkinshiligı tómenligishe qalıp atır.
Jáhán ekonomikası hám finans bazarı turaqlılıǵınǵa eń saldamlı abay bul AQShdagi kóshpelis múlk bazarı daǵdarısı hám kredit qáwpiniń asıwı fonında isbilermenlik ortalıǵınıń ciklik jamanlasıwı qáwipi.
Eger Amerikada retsessiya dawam etse, ol jaǵdayda shet el ekonomistlerdiń pikirine kóre, bir jıldan keyin ol AQShdiń tiykarǵı sawda serikleri (evro aymaǵı hám ATR mámleketleri) ga etip baradı.
Jáhán ekonomikasınıń ósiw pátleriniń tómenlewi sanaatlasqan mámleketler talabınıń tómenlewi menen birge keledi. Eger AQSh ekonomikası uzaq múddetli páseńlewge júz tutsa, AQSh kiripine júdá baylanıslı bolǵan Kitay global ekonomikanı jalǵız ózi rawajlantira almaydı. Jáhán ekonomikasınıń eki tiykarǵı dvigateli bir waqtıniń ózinde páseytiwgende (AQSh hám Kitay birgelikte global ekonomikanıń 43% ten aslamın támiyinleydi), ulıwma páseytiwiw anıq.
Rossiyanıń jáhán ekonomikasına integraciyasın tereńlestiriwdi esapqa alǵan halda, daǵdarıstıń unamsız aqıbetleri Rossiya ekonomikasına tásir etedi. Rossiya jáhán jalpı ishki óniminiń ózgeriwine bayqaǵısh, sebebi neft hám metallar kiripiniń 80 payızın quraydı. Krizis sharayatında Rossiya kiripi ma`nisiniń keskin tómenlewi gúzetiledi-aldın bahalardıń tómenlewi, keyininen finanslıq krizis ekonomikalıq krizisqa aylanıp, kiriptiń fizikalıq kóleminiń tómenlewi esabına. Biraq tiykarǵı mashqala import kiripchilardiń joytıwlarına qanshellilik tez iykemlesiwi boladı. Eger importqa bolǵan talaptıń inertsiyasi dawam etse (bul sońǵı jıllarda 25-37% tezlikte turaqlı ósip barıp atır ), ámeldegi esap bıyılǵı jılda defitsit menen qáliplesiwi múmkin.
Eger ámeldegi operatsiyalar boyınsha sırt el valyutası usınısınıń tómenlewi tólew balansınıń finanslıq operatsiyaları boyınsha qosımsha kapital aǵımı menen qoplanmasa, valyuta rezervleri dárejesi hám Rossiya banki tárepinen rubldiń qollap-quwatlaw dárejesi onıń keskin ózgeriwine jol qoymaw ushın rubldiń keskin qadrsizlanishiga tosqınlıq etedi.
Házirgi rezerv dárejesi importtıń jıllıq ma`nisinen shama menen eki ese joqarı hám Rossiyanıń sırtqı qarızı menen salıstırıwlanadı. Turaqlı valyuta stuldı saqlap qalıw ushın bul qawipsizlik shegarası bir neshe jıl dawam etiwi múmkin, biraq rezervler " eriwi" menen rublga basım eksponent túrde asadı. Jáhán talabınıń tómenlewi hám neft hám metallar bahalarınıń tómenlewi Rossiyanıń kirip dáramatları hám soǵan uyqas túrde byudjet dáramatlarınıń tómenlewine alıp keledi. Bunday sharayatta tiykarǵı turaqlılastırıwshı faktor federal byudjettiń rezerv fondlari bolıp, olar ámeldegi jıl basında 3, 8 trln. rub.
Usınıń menen birge, finanslıq krizis jáhán kapitalı bazarı qatnasıwshılarına isenimsizlik daǵdarısı menen birge bolıwı múmkin. Jáhán daǵdarısınıń Rossiyaǵa tásiri mámleketten kapitaldıń taza shıǵıp ketiwin qayta tiklew arqalı kórinetuǵın boladı. Profitsitdiń tómenlewi yamasa hátte ámeldegi esapbettiń unamsız qaldıg'idiń qáliplesiwi fonında procent stavkalarınıń jáne de asıwı, kreditler bahasınıń asıwı, olardıń ósiwine tosqınlıq jasawı hám nátiyjede bank sistemasındaǵı qáwiplerdiń asıwı kutilishi múmkin. Sırtqı bazarlardan investitsiyalardı aldınǵı kólemde tartıw múmkinshiligi sheklenedi. Sońǵı jıllarda shet el kapitaldıń kirip keliwi xalıq hám kárxanalardı kreditlashdiń artıwınıń tiykarǵı dáreklerinen biri bolǵanlıǵı sebepli, krizis sharayatında kredit aktivliginiń tómenlewin kútiw múmkin. Global krizis sharayatında jáhán bazarlarında dollardıń kóbeyiwi Rossiya bankleriniń dollar aktivlerine bolǵan talabın hám rubldiń qadrsizlanishini keltirip shıǵaradı. Jılına rubl devalvatsiya etilgeninde, banklerdiń kurstı qayta bahalawdan joytıwınıń 10 procenti balans paydasınıń shama menen 35 payızın quraydı. Rossiya bankiniń rezervlerdi kemeytiw arqalı rublni devalvatsiyadan saqlawǵa urınıwı tek qısqa múddette, tiykarınan valyuta bazarında hawlıǵıw qo'zg'amaslik ushın tabıslı bolıwı múmkin [10, 18-bet].
Eger finanslıq krizis ekonomikanıń Real sektorına tarqalsa, onıń Rossiya ekonomikasına tásiri talay saldamlı boladı. " Duplet zarbasi" (finans bazarında da, Real sektorda da ) rubldiń keskin devalvatsiyasi anıq bolıwına alıp keliwi múmkin.
Mámlekette finanslıq-ekonomikalıq daǵdarıstıń tarqalıwı tábiy regionlar daǵı ekonomikalıq jaǵdayǵa tásir etedi. Federal migratsiya xızmeti maǵlıwmatlarına kóre, Rossiyanıń 1130 dan artıq kárxanaları Shtatlardıń qısqarıwı múmkinligin járiyalawdı. Milliy ekonomikalıq prognozlaw institutı maǵlıwmatlarına kóre, kelesi jıldıń ortalarına kelip Rossiyada jumıssızlar sanı 270-340 mıńǵa ko'payadi. Áwele, bosatıw ofis xızmetkerleri hám lawazımlı shaxslarǵa tásir etedi.
Ekonomikanıń finanslıq sektorında xızmetkerlerdiń ǵalabalıq qısqarıwı kútilip atır. vTB, kit Finance, Home Credit ENL Finance bank, Moskva banki sıyaqlı bir qatar orıs kompaniyaları qashannan berli jumısshılardı bosatıw jobaların járiyalawǵan. vTB-24 1 yanvardan baslap xızmetkerlerdiń 5-7 payızın kemeytiwdi joybarlawtirmoqda. Sberbank 2017 jılǵa kelip jumısshılardıń 20 -25 payızın kemeytiwdi názerde tutatuǵın jańa rawajlanıw strategiyasın qabılladı.
Likvidligi bolǵan banklerde máseleler bar ekenligi reklama kompaniyasınıń kredit ónimlerin reklama etiwden depozit ónimlerine ózgeriwin tastıyıqlaydı. Usınıń menen birge, tekǵana berilgen hám berilgen kreditler boyınsha procent stavkalarınıń ósiwi, bálki depozit stavkaları da ámeldegi, qarız alıwshına qoyılatuǵın talaplardıń asıwı gúzetilip atır : májburiy girew bar ekenligi, 2-NDFL sertifikatı, kepil adamlıq, májburiy dáslepki tólew hám basqalar..
Biraq, kreditler esabına xalıqtıń tek tólew qábiletine bolǵan talabınıń ózgeriwi region ekonomikasına úlken tásir kórsetiwi múmkin emes edi. Mordoviya Respublikası ekonomikasına tiykarǵı zarba jergilikli banklerdiń regiondaǵı kárxanalarǵa kredit resurslarini usınıw múmkinshiliginiń joq ekenligi edi.
Sonday etip, joqarıda aytılǵanlardıń barlıǵınan juwmaq etiwimiz múmkin, AQSh ekonomikası daǵı daǵdarıstıń sebepleri sup-prime turaq-jay hám ipoteka sektorlarında " hádden tıs ıssılıq"; ipoteka bazarı menen baylanıslı bolǵan derivativlardiń keń tarqalıwı, bul qáwipti bahalawdı qıyınlastıradı. Joqarıdaǵı sebepler daǵdarıstıń kóterilgen spiralini keltirip shıǵaradı : xaterlerdi bahalaw daǵı qıyınshılıqlar - likvidlik tańsıqlıǵı - birpara banklerdegi máseleler - kredit aktivliginiń tómenlewi - Real sektor daǵı máseleler hám basqalar. Rossiyanıń jáhán ekonomikasına integraciyasınıń tereńlashishini esapqa alǵan halda, daǵdarıstıń unamsız aqıbetleri Rossiya ekonomikasına tásir etedi, bul tábiy regionlar daǵı ekonomikalıq jaǵdayǵa tásir etedi. Bunday sharayatta tiykarǵı turaqlılastırıwshı faktor federal byudjettiń rezerv fondlari bolıp, olar ámeldegi jıl basında 3, 8 trln. rub.