Metallarga ishlov berish texnologiyasi

1.2. Metallarni bolg‘alash
Metalni bolg‘a bilan urib, zarur shaklga keltirish jarayoniga bolg‘alash deb ataladi. Bolg‘alashda metal har tomonga qarab oqadi. Bolg‘alash natijasida buyumni mexanik xossalari yaxshilanadi, chunki uni strukturasidagi dendrit struktura tolali strukturaga aylanadi.


A) Qirqib ishlangan buyum strukturasida tolalarni joylashishi.
B) Bolg‘alangandan so‘ng tolalarni joylashishi.
Bolg‘alashda bolg‘alanish koeffitsiyenti;



,
bunda: F1- bolg‘alanguncha zagotovka kesimini yuzi, mm2;
F2-bolg‘alangandan so‘ngi kesimni yuzi, mm2.
Buyumning zagotovkasini qizdirish temperaturasi ma’lum va holat diagrammasidan olinadi.


40-rasm. Bolg‘alashda zagotovkaning qizdirish chegaralari.(uglerodli Po‘latlar uchun)


Yumshoq metallarni ba’zan sovuq holda ham bolg‘alash mumkin. Hozir ikki xil bolg‘alash usuli – qo‘l bilan va mashina bilan bolg‘alash usullari mavjud.
Qo‘l bilan bolg‘alash kichik va oz mikdordagi buyumlarni tayyorlashda qo‘llaniladi. Qolgan hamma hollarda mashina bilan bolg‘alanadi. Odatda, qo‘l bilan sandonlarda og‘irligi 0-10 kg bo‘lgan buyumlar bolg‘alanadi. Bunda zagotovkani maxsus ombirlar bilan ushlab turilib, og‘irligi 10-20 kg kuvaldalar bilan deformatsiyalanadi.
Mashinada bolg‘alash pnevmatik, bug‘-havoli bolg‘alash mashinalari va gidravlik presslarda bajariladi.
Bunda zagotovkani bolg‘alash yoki pressni urgichga qo‘yib, buyumni deformatsiyalash esa yuqoriga harakatlanuvchi urgich yordamida bajariladi.
Urgichlar (boyok)ni shakli har xil, tekis yuzali va fason yuzali bo‘lishi mumkin


41-rasm. Urgichni shakllari

42-rasm.Bolgalash operatsiyalarini eskizlari.

Bolg‘alashdagi asosiy operatsiyalarga quyidagilar kiradi: Cho‘zish, cho‘ktirish, qisman cho‘ktirish, egish, teshish, qirqish burash, shakl berish va boshqalar.

Cho‘zish operatsiyasi natijasida metall bo‘yiga cho‘ziladi, uni ko‘ndalang kesimlari kamayadi.
Cho‘ktirish operatsiyalari cho‘zish operatsiyalarini teskarisi bo‘lib, bunda metalni ko‘ndalang kesimi oshadi, bo‘yi qisqaradi.
Qisman cho‘ktirishda buyumni ma’lum qismi cho‘ktiriladi.
Zagotovkani teshish operatsiyasi quyidagicha bajariladi.
Teshish zarur bo‘lgan zagotovka urgich ustiga o‘rnatilib asbob yordamida zagotovka qalinligi yarimigacha o‘yiq hosil qilinadi. (41-rasm, a-holat)
So‘ng zagotovkani 1800 burib asbob bilan urilib ikkinchi tomonidan o‘yiq hosil qilinadi.
Shundan so‘ng zagatovka maxsus teshikli moslama ustiga o‘rnatilib, probka yordamida urilib o‘yiqlardan teshik ochiladi.

43-rasm.Zagotovkani teshish jarayoni

Teshish oxirida zagotovka tekis urgich ustiga qo‘yilib tekislanadi.
Bolg‘alanish kerak bo‘lgan buyumga shakl berish bo‘yicha bolg‘alashda zagatovkaga urish bilan zarb bilan berilib uriladigan mashina qismini urish qismi og‘irligi G bilan tanlanadi. Bu og‘irlik, bolg‘alanadigan material turiga, og‘irligiga, temperaturasi va murakkabligiga qarab, maxsus jadvallar yordamida aniqlanadi yoki hisoblab topiladi.
,
Bunda, K-shartli solishtirma qarshilik qimmati, kg/sm2;
F- pokovkani bolg‘alanish oxirida urgich proyeksiya maydoni, kg2/sm2 .


44-rasm.Pnevmatik bolg‘alash mashinasini sxemasi.
Mayda pokovkalar pnevmatik bolg‘alash mashinalarida, yirik pokovkalar esa bug‘- havoli bolg‘alash mashinalarida, juda yirik va og‘ir pokovkalar gidravlik presslarda bajariladi.
1. Kompressor silindr;
2. Ishchi silindri;
3. Yuqorigi kanal;
4. Ostki kanal;
5. Yuqorigi urgich;
6. Zagotovka;
7. Ostki urgich;
9. Pedal. Havo krani
12. Ishchi porshen;
13. Shatun;
Kompressor porsheni.
Pnevmatik bolg‘alash mashinalarining urish qismini og‘irligi 50 kg – 1 tonnagacha bo‘ladi. Bolg‘alash 1 minutda 250 martagacha urish yo‘li bajariladi. Bu yo‘l bilan og‘irligi 200 kg dagi pokovkalar ishlaniladi.
Qisilgan havo bug‘larida ishlatiladigan molot(bolg‘a)larini ish sikli ham shunga o‘xshash bo‘ladi. Urish qismini og‘irligi 500 kg dan 5 tonnagacha bo‘lib, og‘irligi 700 kg bo‘lgan pokovkalar ishlanadi. Urilgan energiyaning ko‘p qismi shabot o‘ziga qabul qiladi, shuning uchun ham uning og‘irligi uriladigan qism og‘irligidan 15-20 marta katta bo‘lishi kerak.
Molotning shaboti chuqur asosli temir-beton fundamentga (poydevorga) o‘rnatiladi. Molotning poydevorini og‘irligi molot og‘irligidan 100 marta kattadir. Bunday fundamentlarni tuzilishi va qilish qiyin ish hisoblanadi. Fudamentlar alohida talablarga javob bergan holda quyiladi.

Gidravlik presslarni asosiy ish prinsipi moyni bosim natijasida hosil bo‘ladigan kuchi natijasida buyum bolg‘alanadi.

Gidravlik presslarning urilishsiz ishlashi hisobiga zirrillash bo‘lmaydi. Kuch fundamentga berilmasdan kolonnalar o‘ziga qabul qiladi. Presslarda bosimni hosil qilish uchun bir qancha porshen va nasoslar bo‘lib, ular moyni 200-400kg/sm2 bosim ostida ishchi silindrga uzatiladi va kuch hosil qilinadi. Bu pressning hosil qiluvchi kuchi quyidagi formuladan aniqlanadi:

= 0.8-0.9 ф.и.к.;
Р- suyuqlik bosimi, kg/sm2;
D- ishchi plunjerning diametri, sm.




45-rasm. Gidravlik shtamplash pressi

1-Qo‘zg‘almas traversa;

2-Ostki urgich;
3-Zagotovka;
4-Yuqorgi urgich;
5-Siljuvchi traversa;
6-Ishchi porshen;
7-Suyuqlik;
8-Plunjer silindri;
9-Plunjer porsheni.
Urgichni metallga urilgandagi kinetik energiyasi

Bunda, T- urgichni kinetik energiyasi;
m-urgichni massasi;
V- urgichni urilish vaqtidagi tezligi;
G- urilish qismi tizimining og‘irligi;
g=9.81m/s2, erkin tushish| tezligi.
Urgichni asosiy urilish energiyasi zagotovkani deformatsiyalashga sarf bo‘ladi. Energiyani bir qismi urgichga, babaga, shtok, stoyka, stanina, fundament va boshqa qismlarni elastik deformatsiyalashga sarf bo‘ladi.