Azerbaijan
assosiasi-
met sahəsi
qmentləri
met sahə-
r. İnternet
Bu məsə-
Crawler”
atın digəri
məsi kimi
Crawling
motorla-
raq böyü-
in axtarış
k növbədə
lan xarici
seçilərək
arır. Əgər
Əgər bu
viyyədəki
URL-lər
verir.
aha yaxşı
uzunluqlu
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
390
Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan
Şəkil 1 nümunəmizdə axtarış kök URL-dən başlayır a və b URL-lərini toplayır. Daha sonra ax-
tarış bu iki URL-i yükləməklə davam edir. Növbəti addımda i.a, i.b, həmçinin eyni səviyyədə olan ii.a,
ii.b yüklənəcəkdir.
Dərininə axtarış alqoritmi
Bu güclü axtarış sistemi kök URL-dən başlayır və övlad URL-ə qədər, dərininə axtarış aparır.
Əgər birdən çox övlad varsa, prioritet olaraq sol övlad götürülür, bu proses övlad bitənə qədər davam
edir. Daha sonra geriyə, növbəti baxılmamış düyünə qayıdır və əvvəlki proses təkrar olunur.
Bu alqoritm əmin edir ki, bütün künclərə eyni enlikdə baxış olunub. Bu axtarış məsələləri üçün
çox uyğundur, lakin budaqların ölçüsü böyük olduqda bu alqoritmin nəticəsində sonsuz dövr alına
bilər.
Bizim Şəkil 1 nümunəmizdə axtarış kök URL ilə başlayır və ilk olaraq i URL-i yüklənir. Axtarış
i.a, sonra i.a.a , i.a.b, daha sonra i.b və onun övlad URL-ləri yüklənməklə davam edir. Bu addımdan
sonra ii URL-i yüklənir və proses davam etdirilir.
Semantik Veb Crawler Alqoritmi
Veb saytlar crawling adlanan xüsusi proses nəticəsində indekslənir. Bu proses axtarış
motorlarının istifadəçi sorğularına cəld cavab verməsinə kömək edir. Sorğu xüsusi proses nəticəsində
“Stop Word”-lərdən təmizlənir, sorğunu dəqiqləşdirmək üçün stemming aparılır. Axtarış motoruna
semantik üsullar əlavə etmək, soğrunun nəticəsinin daha dəqiq olmasını təmin edir.
Analiz etdiyimiz crawler alqoritmi veb səhifənin məqsədini müəyyən etmək üçün səhifənin
müəllif adı, təsviri, açar sözlər və s. kimi mühüm xüsusiyyətlərini özündə saxlayan metadatadan
istifadə edir. Yuxarıda qeyd etdiyimiz xüsusi sorğu prosesinin bəzi əhəmiyyətli komponentləri barədə
danışacağıq:
Stop Word Modulu: Stop Word-lər axtarış nəticəsinə çox az təsir edən sözlər sayılır və onlar
sorğudan kənarlaşdırılmalıdır. Stop Word-lərin silinməsi istifadəçi sorğularının emalında ilkin proses
sayılır.
Başlanğıc sorğu:
S={Şəkil çox gözəldir}
Stop Word prosesinin tətbiqindən sonra:
S’={Şəkil gözəldir}
Stemming Modulu: sözləri daha dəqiq, mənalı, təsirli, mükəmməl etmək üçün onların emalı
prosesidir. Məsələn: Getmək sözü - gedir, gedəcəklər, gedirlər, getməlidir və s. kimi məna ifadə edə
bilər. Stemming Alqoritmində bu nəzərə alınmalıdır.
Yuxarıda qeyd etdiyimiz hər iki modul- Stop Word və Stemming modulları açar sözlərin dəqiq
təyin olunmasına kömək edir. Sözlərin dəqiq mənaları daha sonra qeyd edəcəyimiz leksik baza ilə təd-
qiq edilməlidir.
Leksik Məlumat Bazası: Leksik məlumat bazası hər dilin özünə uyğun, əlaqəli Sinonimlər, Omo-
nimlər, Antonimlər, Terminlərdən ibarət bazadır. Bu tip bazalar Semantik Crawlerlərin əsas kompo-
nenti sayılır.
Crawler: Crawlerlər metadatanı götürür və bir leksik bazanın köməyi ilə uyğun səhifənin məğzini
müəyyən edir. Daha sonra sorğu emal olunur və həmin leksik bazanın köməyi ilə sorğunun məğzi öy-
rənilir. Sorğunun mənası ilə səhifənin mənası müqayisə olunur. Bu prosesdən sonra səhifənin uyğun
olub-olmaması müəyyən olunur.
Məqalənin əsas məqsədi veb crawling alqoritmlərinə nəzər salmaq və onlar haqqında təsəvvür
yaratmaqdır. Həmçinin məqaləmizdə müxtəlif növ axtarış alqoritmləri haqqında bəhs etdilmiş və mü-
vafiq alqoritmlərin üstün və mənfi cəhətləri qeyd olunmuşdur. İnanırıq ki, məqalədə qeyd edilən hər
bir alqoritm veb axtarış üçün effektivdir.
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
391
Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan
TEACHING OF PROGRAMMING THROUGH MAPLE PROGRAM
Rauf SÜLEYMANLI
Qafqaz University
rsuleymanli@qu.edu.az
AZERBAIJAN
Maple is a programming language as well as an interactive symbolic calculator. It is possible to
solely use maple interactively and not bother with its programming features. However, it is well worth
the effort to develop some programming skills. The maple language is much easier to learn than
traditional programming languages, and you do not need to be an expert programmer to master it. You
will appreciate the real power of maple when you learn some of the basic maple language and use it in
combination with its interactive features.
The following is a maple program. Start a maple session and type it in.
> f2c := proc(x)
> evalf(5/9*(x - 32));
> end proc;
f2c := proc(x) evalf(5/9
∗
x − 160/9)
end proc
Conditional statements
A conditional statement has the form
if condition then
statseq
else
statseq
end if:
Here statseq is a sequence of statements separated by semicolons (or colons). Also, notice that the
if statement is closed by end if.
For example,
> x:=1;
x := 1
> if x>0 then
> y:=x+1
> else
> y:=x-1
> end if:
> y;
2
This conditional statement means that if x > 0, then y = x + 1, but if x ≤ 0,
then y = x − 1. In the session, x = 1 > 0, so y = x + 1 = 2.
The “for” loop
Loops are used to do the same or similar computation several times. There are two kinds of loops: the
“for” loop and the “while” loop. A for loop statement has the form
for var from num1 to num2 do
statseq
end do:
For instance, we can print out the numbers from 1 to 5.
> for i from 1 to 5 do
> print(i);
> end do:
1
2
3
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
392
Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan
4
5
The “While” loop
A while loop statement takes the form
while condition do
statseq
end do:
In the while loop, maple tests the condition recycling through the loop until the condition fails.
We construct a proc binpow(n) that returns the highest power of 2 less than
or equal to n.
> binpow := proc(n::posint)
> local x,m:
> x:=0:
> m:=n:
> while m>=1 do
> m := m/2:
> x:= x + 1:
> end do:
> x - 1;
> end:
Recursive Procedures
The Fibonacci numbers are defined as follows:
f
0
= 0,
f
1
= 1,
and for n ≥ 2,
f
n
= f
n-1
+ f
n-2
.
In this way, we say that the Fibonacci numbers are defined recursively. The
Fibonacci sequence is thus
f
0
= 0, f
1
= 1, f
2
= f
1
+ f
0
= 1+0 = 1, f
3
= f
2
+ f
1
= 1+1 = 2, . . .
This is the sequence
0, 1, 1, 2, 3, 5, 8, 13, 21, 34, 55, . . .
The following proc computes f
n
, for any n:
> restart;
> FIB := proc(n::nonnegint)
> if n<2 then
> n;
> else
> FIB(n-1) + FIB(n-2);
> end if;
> end proc:
This research devoted to teaching simple programming through the help of Maple Programs from
high school for beginners. This work shows how pupils may lean such issues by the help of Maple
easily despite its being difficulty. We wrote about Conditional statements, The “for” loop, The
“While” loop, Recursive procedures . Then, gave a example about about each headline. We hope that
this thesis will help beginner pupil to learn and to force to love programming language easily and
quickly.
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
393
Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan
АЛГОРИТМЫ РАСЧЕТА ХАРАКТЕРИСТИК СИСТЕМЫ С
КОНЕЧНЫМ ВРЕМЕНЕМ ЖИЗНИ ЗАПАСОВ И ПОВТОРНЫМИ
ЗАЯВКАМИ
Мамед ШАХМАЛЫЕВ
Национальная Академия Авиации
mamed.shahmaliyev@gmail.com
АЗЕРБАЙДЖАН
В данной работе предложены алгоритмы расчета модели системы обслуживания-запасания
с конечным временем жизни запасов и повторными вызовами.
В известных работах, посвященных к изучению моделей систем управления запасами
(InventorySystems, IS), зачастую не учитывается возможности образования очереди расходую-
щих заявок (p-заявок). Вместе с тем, многие IS представляют собой системы обслуживания-
запасания (Queueing-InventorySystems, QIS).
Другим фундаментальным условием в классических моделях QIS является допущение о
том, что их запасы являются долговечными, т.е. они никогда не портятся. Однако существуют
широкий класс QIS, в которых время жизни запасов являются конечными величинами. Они
называются системы запасания со скоропортящимися продуктами (PerishableInventorySystem,
PIS). Примерами таких систем являются банки крови, системы обеспечения продуктами пита-
ния и т.д.
Анализ доступной литературы показал, что модели PIS с повторными p-заявками почти не
исследованы, хотя именно такие модели наиболее адекватно описывают реальные QIS, так как
потребители, как правило, при отсутствии запасов системы не ожидают в системе, а повторяют
свои заказы через определенное случайное время. Исходя из этих обстоятельств, в данной
работе предложены модели PIS с повторными вызовами и предложены методы их точного и
асимптотического анализа.
Описание модели. Система имеет склад ограниченного объема
S
. В эту систему посту-
пает пуассоновский поток первичных p-заявок с интенсивностью
. Если в момент поступ-
ления p-заявки в системе уровень запасов положительный, то она с вероятностью 1 мгновенно
обслуживается и уходит из системы; иначе (т.е. когда в системе отсутствуют запасы) она либо с
вероятностью
p
H
уходит в орбиту для повторения своего запроса либо с дополнительной
вероятностью
p
H
1
окончательно уходит из системы. Считается, что система имеет орбит
бесконечного размера. Каждая p-заявка из орбита независимо от других заявок повторяет свой
запрос через случайное время, которое имеет экспоненциальную ф.р. с параметром
. При
этом, если в момент поступления заявки из орбита в складе имеется хотя бы запас единичного
размера, то она мгновенно обслуживается и повторная p-заявка уходит из орбита; иначе,
повторная p-заявка либо с вероятностью
r
H
покидает орбит либо с дополнительной вероят-
ностью
r
H
1
остается там для дальнейшего повторения своего запроса. Каждая единица
запасов системы независимо от остальных становится непригодным для пользования после
случайное время, которое имеет экспоненциальную ф.р. с параметром
,
.
0
Пополнения склада системы запасами осуществляется согласно политике
)
,
( S
s
, т.е. когда
уровень запасов системы становится меньшим или равным некоторой пороговой (критический
уровень запасов) величины
s
, отправляется заказ на вышестоящий склад на поставку запасов
объема
s
S
. При этом требуется, чтобы после выполнения заказа уровень запасов на складе
системы должен быть не меньше указанной величины
s
. Следовательно, для предотвращения
случаев многократных заказов необходимо выполнение соотношение
2
/
S
s
. Время выполне-
ния заказа является положительной случайной величиной, которая имеет экспоненциальную
ф.р. с параметром
v
.
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
394
Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan
Задача состоит в определении усредненных характеристик изучаемой модели, которые
оцениваются с помощью следующих параметров: средний уровень ресурсов на складе,
вероятности потери p-заявокпри первичном и повторном поступлении и среднее число p-заявок
в орбите.
Отметим, что, к сожалению, известные численные методы теории Марковских цепей
являются работоспособными лишь для цепей малой и умеренной размерности, и становятся
вообще бесполезными для цепей большой и сверхбольшой размерности. Поэтому здесь для
решения указанной проблемы используется приближенный метод, позволяющий осуществить
асимптотический анализ характеристик данной модели при больших размерностях склада
системы и объема орбита для p-заявок. С использованием данного метода разработаны
соответствующие алгоритмы и программы для проведения численных экспериментов. В работе
приводятся результаты численных экспериментов и дан их анализ.
UNİVERSİTETLƏRDƏ VƏ DİGƏR TƏHSİL OCAQLARINDA
ELEKTRON ŞƏKİLDƏ VERİLMİŞ İNFORMASİYANIN
TƏLƏBƏLƏRƏ ÇATDIRILMASINDA ƏN OPTİMAL ÜSUL
Həsən İSMAYILOV
Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti
ismayiloff90@mail.ru
AZƏRBAYCAN
Günümüzdə informasiya ötürmək, məlumatı paylaşmaq - istifadəçiyə çatdırmaqən mühüm amil-
lərdən biridir. Bunu internet saytlar, bloglar, mail ünvanları, sosial şəbəkələrə yükləmək və cihazların
bizə təqdim etdiyi bluetooth, usb disklərə köçürə və s. vasitələrlə apara bilərik. Çox əlverişli və rahat
üsullardı, amma ...??
1. Sual yaranır əgər auditoriyada müəllim hər hansı bir dərsi anlatdıqdan sonra,keçilən mövzunun
məlumatlarını (.doc,.pdf,video və audio formatlar) tələbələrə həmin anda ötürməsi üçün yuxarıda adı
keçən mail ünvanına göndərmə üsulu ilə ötürsə internet olmadıqda nə etməlidir.Mütləq şəkildə ya
dərsdən sonra universitetdə yada evdən həmin qrupda olan sayı 25-150 arası olan tələbələrə necə mail
atsın? Yaxşı toplu maildən istifadə etdi,hamiya göndərildi?
1. Bəs tələbənin və ya informasiya istifadəçisinin mail adresinə məlumatlar çatdımı?
2. Müəllimin və ya informsiya paylaşanın hər bir tələbənin mail adresinə məlumat ötürdüyü
dəqiqdir?
3. Tələbə və ya informasiya qəbul edicilər informasiyanı əldə etdilərmi? və ya etmədikləri
dəqiqdirmi?
Bu siyahını artırmaq olar. Həmçinin bitib tükənməyən bəhanələr. Mail-ə məlumat ötürmə üsulu
nə qədər uğurlu görsənsə də bir o qədər də yuxarıda sadalanan boşluqları vardır.
2. İnternet saytlar və bloglarda məlumat yerləşdirmə. Əgər nəzərə alsaq ki, bütün universitet
müəllimlərinin web saytı yoxdur və hazırlanan blogların adlandırılması misal üçün
(www.ismayılovhəsən.wordpress.com; hesenovhesen.wix.ru ; ismayilovismayil.blogger.com) kimi
domen adlarında isə bunları yadda saxlamaq və məlumatların bir neçə captcha və ya qeydiyyatdan
keçdikdən sonra yüklənməsi yorucu və bir o qədər də əlverişli deyil.Blogun hazirlanmasında müəyyən
qədər İT biliklərin olması da labüddür.Eləcə də bəzən məlumatların bir neçə yüz meqabayt və hətta bir
neçə geqabayt olması (download və upload) prosesinidə ləngidir.İnternet trafikinin çox istifadəsinə
zəmin yaradır.Bəzilərimiz də ADSL sürətinin 1-5 mb/s olması bu prosesi saatlarla davam etməsinə
gətirib çıxarır.
3. Sosial şəbəkələrədə məlumat paylaşımı günümüz də çox insanın facebook,twitter kimi sayt-
lardan istifadə etdiyini nəzərə alsaq daha əlverişli bir üsul kimi görsənə bilər. Amma bu şəbəkələrin də
özlüyündə müəyyən proqramlara, fayl adlarına duyarlı olması və yükləmə kvotası tətbiq etməsi pro-
sesdə ləngimələr həyata keçirir. Eləcə də müəyyən səbəblərdən internetin olmaması və ya yuxarıda
qeyd etdiyim kimi bir neçə yüz meqabayta çatan informasiyanı (əyləncə xarakterli deyilsə bunu artıq
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
395
Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan
qəbul edək) informasiya-qəbuledicisi (tələbə) yükləyəməcəkdir.Və internetin və ya sosial şəbəkədə
hesabı olmayan şəxslər üçündə müəyyən sıxıntılara səbəb olacaqdır. (100 mb informasiya = 1mb/s
sürətlə - 15 dəqiqə müddətdə).
4. Bluetooth-la informasiya paylaşımı yalnız iki nəfər arasında baş tutur və məlumat ötürülməsi
(100 mb – 25-30 dəqiqə). Nəzərə alsaq ki auditoriyada yuxarıda qeyd etdiyim kimi 25 tələbə olsa bu
zamanda böyük vaxt itkisi deməkdir.
5. USB daşıyıcılara məlumat verilməsi müəyyən qədər problemlərə,daşıyıcılarda virusların
keçməsinə ,məlumat itkisinə səbəb ola bilər.
Bü gün telefon və planşetlərsiz günümüzü təsəvvür edə bilmərik. Hər birimiz bu cihazları sərbəst
şəkildə idarə edə və proqramlarından isdifadə edə bilirik.Telefon və planşetlərin xidmətindən çox
məlumat vermək olar amma bu yazının mövzusu deyil.Məlumat ötürülməsinin ən optimal üsulu
mənim fikrimcə mobil cihazların bizə təqdim etdiyi wifi-hotspot xidmətidir,bunu necə idarə etmək
olar. Əgər auditoriyada və ya digər müəssisədə internet,kompüter,USB daşıyıcı yoxdursa məlumat
ötürən (müəllim və ya tələbə) paylaşma proqramı vasitəsi ilə məlumatı 20-25 cihaza (telefon,planşet
və s.) ötürə bilər.Sual yarana bilər ki əgər biz çöl şəratində isək və wifi modemimiz yoxdursa necə
etmək olar.Bu informasiya paylaşım növündə simsiz modemədə ehtiyac yoxdur.Telefon və
planşetlərin bizə wifi-hotspot xidməti bu şəraiti lazımınca yaratmışdır.Bunun vasitəsi ilə biz yuxarıda
qeyd etdiyim sayda cihaza(məlumat qəbul edənlərə) 150 mb-lıq məlumatı 30 saniyə ərzində bir
zamanda çatdırmaq mümükündür. Proqramın işləmə prinsipi məlumat paylaşan şəxs öz mobil qurğu-
sundan paylaşılacaq veriləni seçir,proqram tərəfindən avtomatik wifi-hotspot xitməti işə düşür,wifi
şəbəkə yaranır, məlumat qəbul ediciləri həmin şəbəkəyə qoşularaq,öz mobil qurğularında lolak şəkildə
paylanmış məlumatı yüksək sürətlə internet və digər qurğulara ehtiyac yaranmadan yükləyə bilirlər.
Mənim fikrimcə belə bir proqramın yaradılması universitet, məktəb və digər təhsil sahələrimizdə
elektron məlumatların ötürülməsinin ən məqsədə uyğun formasıdır.
SEMANTİK VEBƏ (VEB 3.0) ÜMUMİ BAXIŞ
Günel İSMAYILOVA
Xəzər TV MMC
gunel.nematli@gmail.com
AZƏRBAYCAN
Semantik veb olaraq adlandırılan bu quruluş, komputerlərin ehtiyacı olan məlumatı fərqli veb
saytları üzərindən toplayabilməsi məntiqinə əsaslanan bir sistemdir. Bu sistem, gedərək böyüyən və
nəhəng bir məlumat anbarı olan internetdə istənilən məlumata sürətli bir şəkildə çatabilməsinə imkan
verir. Bununla birlikdə semantik veb, veb saytları istifadəçilərinin maraq sahələrinə görə şəxsiləşdiril-
məsi, digər ifadə ilə istifadəçilərə görə fərqli reaksiyalar verən veb saytlarının yaradılmasına imkan
verən yeni nəsil veb olaraq ifadə edilə bilər.
Semantik veb, veb texnologiyalarının inkişafı və bu texnologiyaların gələcəyi baxımından çox
əhəmiyyətli bir anlayış olaraq qiymətləndirilir. 2001-ci ildə başlayan semantik veb (veb 3.0) işləri
W3C tərəfindən başladılmışdır. Yaxın gələcəkdə keçilməsi gözlənilən veb 3.0 versiyasının tamamilə
semantik veb infrastrukturu üzərinə qurulması planlaşdırılır. Hələ intranet üzərində layihələrin inkişaf
etdirilməsi, sınaqların keçirilməsi və təcrübi mənada standartların yaradılması məqsədiylə istifadə
edilməkdədir. Ancaq sistemin veb serverlərində yayımlanan veb səhifələrində RDF və OWL dillərinin
standart olaraq istifadə edilməsiylə, bütün məlumat məzmununun metadatalar ilə ifadə edilməsiylə bu
texnologiyaya keçilmiş olacaq. Veb 3.0 texnologiyası, veb saytları üzərindən məlumat yayımlanması,
istifadəçiyə özəl və daha təsirli nəticələr verən məzmun əsaslı axtarış motorları və fərdi fərqliliklərin
və ya xüsusiyyətlərin veb saytları üzərindən toplanaraq məlumatların qiymətləndirildiyi portalların
inkişaf etdirilməsi təməlinə əsaslanır.
Mövcud veb quruluşu insanların anlaya biləcəyi şəkildə hazırlanmışdır. Bu səbəblə kompüter
proqramlarının vebdə olan məlumatları anlaması və işləməsi kimi bir vəziyyət ola bilməz. Ancaq veb
səhifələrinin meta-data strukturları sayəsində proqram agentlərinin anlaya biləcəkləri şəkildə təhlil
|