Microsoft Word 42 azikh cave
Yüklə 62,58 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
1 A A A Azzzz\\\\xxx x M M
Maaaa````aaaarrrraaaassss\\\\ A A A Arrrriiiiffff M M M
u u ussssttttaaaaffffaaaayyyyeeeevvvv Mwnbw: Azerbaijan International jurnal\ - AI 4.2 (Yay 1996) © 2003. Azerbaijan International “Az\x insan\” - yer k^rwsinin wn qwdim sakinlwrindwn biri vaxtilw indi Azwrbaycan kimi tan\nan wrazidw mwskunla]m\]d\. Bu Azwrbaycan\n wn gizli saxlad\`\ sirridir. Azwrbaycandan, yaxud da ke[mi] Sovertlwr Birliyindwn kwnarda bu sirri bilwn [ox azd\r. 1968-ci ildw Azwrbaycan paleontoloqu Mwmmwdwli H^seynov (1922-1994) sonradan Neandertal tipw mwxsus oldu`u s^but edilwn qwdim insan\n alt [wnw s^m^y^n^ a]kar etdi. Bu tap\nt\ a]kar edildiyi zamandan bwri Qwrb m^twxwssislwri twrwfindwn m^stwqil surwtdw twdqiq edilmi] vw onun 350,000-400,000 illik bir tarixinin oldu`u twsdiq olunmu]dur. Az\ di]lwrindwn biri b^t=v qalm\], o biri isw qismwn s\nm\] bu [wnw s^m^y^n^n 18 ya]l\ qad\na mwnsub oldu`u fwrz edilir. (O zaman hwyat orta hesabla 20-22 ya]a qwdwr davam etdiyinw g=rw 18 ya] art\q qocal\q hesab olunurdu). {wnw s^m^y^n^n tap\ld\`\ Az\x ma`aras\nda sonradan Paleolit vw Mezolit d=vrlwrinw, daha do`rusu, 1-1,5 milyon il wvvwlki d=vrw aid olan da]dan d^zwldilmi] wmwk alwtlwri tap\lm\]d\r. K K
Keeee[[[[m m m miiii]]]] SSS SSSS
SR R R RIIII----d d d dwwww W W W Wn n n n Q Q Q Qwwwwd d d diiiim m m m T T T Taaaap p p p\\\\n n n ntttt\\\\ Frans\z paleontoloqu L^mlenin fikrinw g=rw Az\x ma`aras\ndan tap\lm\] [wnw s^m^y^ arxeologiya tarixindw qwdimliyinw g=rw d=rd^nc^ yerdwdir. Wn qwdim tap\nt\ isw Ri[ard Liki (hwm[inin onun hwyat yolda]\ vw o`lu) twrwfindwn Tanzaniyan\n Olduvay d^]wrgwsindw tap\lm\]d\r; ikinci Keniyada, ^[^nc^ isw Fransada a]kar edilmi]dir. Ke[mi] Sovetlwr birliyindw isw Mwmmwdwli H^seynovun tap\nt\s\ wn qwdim tap\nt\ hesab olunur. M. H^seynov Azwrbaycan\n cwnub-qwrbindwki Ki[ik Qafqaz s\ra da`lar\n\n cwnub-]wrq yamac\nda yerlw]wn Az\x [ay\n\n yax\nl\`\ndak\ Az\x ma`aras\nda mwskunla]an bu insanlar\ “Az\xantrop” adland\rm\]d\r. Ma`ara Iran swrhwddinw yax\n olan F^zuli rayonunun wrazisindw yerlw]ir. Hal-haz\rda bu rayon Ermwnistan\n hwrbi i]`al\ alt\ndad\r. Burada ya]ayan b^t^n Azwrbaycanl\lar hwmin wrazini 1993-c^ ildwn sonra twrk etmi]lwr. M. H^seynovun hwyat\nda wn [ox twws^flwndiyi ]eylwrdwn biri onun 80-ci illwrin sonundan bwri m^haribw vw hwrbi twhl^kw ^z^ndwn Az\x ma`aras\na gedib orada =z ara]d\rmalar\n\ davam edw bilmwmwsi idi. +mr^n^n son g^nlwrinwdwk o, F^zuli rayonunun ermwni i]`al\ndan azad edilwcwyinw ^midini itirmwmi]di.
2 M. H^seynov 1994-c^ ildw 72 ya]\nda vwfat etdi. Lakin onun arzusu hwlw dw hwyata ke[mwmi]dir. Az\x haqq\nda =lkw xaricindw kifaywt qwdwr mwlumat\n olmamas\n\n swbwblwrindwn biri dw M. H^seynova xarici swfwrlwrw getmwk ^[^n demwk olar ki, he[ bir imkan\n yarad\lmamas\ idi. O, Kommunist Partiyas\n\n ^zv^ deyildi; bundan ba]qa II D^nya M^haribwsi d=vr^ndw almanlar twrwfindwn wsir al\nm\]d\. Bu bir inan\lmaz hwqiqwtdir ki, vaxtilw alman wsirliyindw olanlara ke[mi] Sovetlwr Birliyindw ]^bhw ilw yana]\l\rd\. Onlar\n [oxu wslindw Sibirw s^rg^nw g=ndwrilirdi. Xarici alimlwr M. H^seynovla g=r^]^b wmwkda]l\` etmwk ^[^n demwk olar ki, he[ bir imkan tapm\rd\lar. M. H^seynov arxeologiya sahwsindwki b^t^n informasiyan\ yaln\z Rusiyada [\xan qwzet vw jurnallardan ala bilirdi. Lakin buna baxmayaraq, o, Fransa alimi L^mle ilw s\x wlaqwlwr yarada bilmi]di. M. H^seynov Azwrbaycanda Paleolitw aid tap\nt\lar a]kar etmi] ilk arxeoloqdur. Ondan wvvwl isw 2 milyon il wvvwl Zaqafqaziya wrazisindw Paleolit vw yaxud Da] D=vr^nw aid insan\n ya]amas\ he[ kwsin twswvv^r^nw belw gwlmirdi. Alimin arxeologiya sahwsindwki i]i wvvwldwn u`urlu olmu]du. 1953-c^ ildw universiteti yenicw bitirmi] M. H^seynov Azwrbaycan\n ]imal-qwrbindw G^rc^stan vw Ermwnistanla swrhwd olan Qazax rayonuna ekspedisiya tw]kil etdi. Burada o, Aneolitdwn (5,000-4,000) B^r^nc d=vr^nw qwdwr b=y^k bir d=vr^ whatw edwn [oxlu tap\nt\lar a]kar etdi. M M M Maaaa````aaaarrrraaaa H H H
q qqq
q q\\\\n
n n nd d d daaaa W W W Wffffssssaaaan n n nwwwwllllwwwwrrrr Lakin M. H^seynovun “]ah wswri” Az\x ma`aras\ oldu. O bu ma`aran\ 1960-c\ ildw kw]f etdi. Qaraba` wrazisindw ya]ayan whali bu ma`aran\ tan\y\rd\. Buran\n wjdahalar\n ya]ad\`\ twhl^kwli bir yer olmas\ haqda [oxlu rwvaywtlwr s=ylwnilirdi - g^ya ki, ma`araya girwnlwr oradan sa` qay\tm\rd\lar vw g^ya hwtta bir dwfw oraya girwn bir s^r^ qoyunu wjdahalar diri-diri yemi]lwr. Az\x Qafqaz wrazisindw a]kar edilmi] whwng da]\ ma`aralar\ i[wrisindw wn b=y^y^d^r vw onun labirint tipli dwhlizlwri 600 metrw qwdwr uzan\r. Sahwsi 800 kvadrat kilometr olan ma`arada swkkiz iri dwhliz vard\r. Bu dwhlizlwrdwn bwzilwrinin k^mbwz ]wkilli tavanlar\n\n h^nd^rl^y^ 20-25 metrdir. Ma`ara boyu stalaktit vw stalaqmit s^tunlar\na rast gwlmwk olar.
Ma`arada orta Paleolitin m^xtwlif d=vrlwrinw aid 14 metr qal\nl\`\ olan 10 mwdwni lay\n (bu laylar wsaswn arxeoloji bax\mdan m^wyywn mwna kwsb edwn mwi]wt tullant\lar\ndan ibarwt olur) a]kar edilmwsi M. H^seynovu belw bir nwticwyw gwtirmi]di ki, ma`arada hwyat onlarla min il m^ddwtindw davam etmi]dir. M. H^seynovun wn nadir tap\nt\lar\ndan biri dw primitiv da] alwtlwr idi. Arxeoloji bax\mdan bu alwtlwr [ay da]\ mwdwniyywtini twmsil edir. Ma`ara Quru[ay [ay\n\n h=vzwsindw yerlw]diyinw g=rw M. H^seynov bu d=vr^ Quru[ay mwdwniyywti adland\rm\]d\r. Bu mwdwniyywtin 1,5 mln. illik tarixi olan yeganw ekvivalenti 3 Tanzaniyan\n Olduvay d^]wrgwsindw tap\lm\]d\r. Alim Quru[ay mwdwniyywtinin 1,5 mln.- 730,000 illik tarixw malik oldu`unu twsdiq etmi]dir. M.H^seynov Az\x ma`aras\ sakinlwrinin ma`araya k=[mwzdwn wvvwl da] alwtlwr d^zwltmwk qabiliyywtinw malik olduqlar\n\ fwrz edirdi. Ba]qa ma`aralarda oldu`u kimi Az\x ma`aras\nda da 45 m^xtwlif n=vw aid heyvan s^m^klwri tap\lm\]d\r. Bu n=vlwrin bwzilwrinin art\q k=k^ kwsilmi]dir. Odun meydana gwlmwsindwn sonra bu s^m^klwrin [oxu, g=r^n^r, yand\r\lm\]d\r. A A
Ayyyy\\\\llllaaaarrrraaaa E E E Ettttiiiiqq q qaaaad d d d Tap\nt\lar g=stwrir ki, ma`ara ay\lar\ vw m^xtwlif n=vlwrw aid marallar ma`ara sakinlwrinin wn [ox ovlad\`lar\ heyvanlar olmu]dur. Ma`ara ay\s\n\n Az\x sakinlwri ^[^n m^qwddws hesab olundu`u g^man edilir. Belw ki, A]el twbwqwsindw yerlw]wn ocaq yerinw yax\n bir s\`\nacaqda bir-birinin yan\na d^z^lm^] ay\ kwllwlwri a]kar edilmi]dir. Kwllwlwrin ham\s\ eyni ]wkildw kwsilmi]di. Onlar\n he[ birindw alt vw ^st [wnw s^m^klwrinin olmad\`\, yaxud m^xtwlif ]wkildw zwdwlwndiyi a]kar edilmi]dir. Bwzwn yar\ya b=l^nm^] [wnw s^m^klwri xa[ wmwlw gwtirir, bwzwn isw xa[ qrafik ]wkildw twkrar olunur. Kwllwlwrin birindw isw ]wkilli [ap\q a]kar edilmi]dir. Belw bir fenomen hwmin d=vrw aid ba]qa tap\nt\larda rast gwlinmwmi]dir. B B
Bwwww]]]]wwwwrrrriiiiyyyyyyyywwwwtttt T T T Taaaarrrriiiixxx xiiiin
n n nd d d dwwww IIIIllllkk k k O
O O Occccaaaaqq q q IIIIzzzzllllwwwwrrrriiii D=rd^nc^ twbwqwyw aid m^h^m tap\nt\lardan biri dw bw]wr tarixindw m^h^m rola malik olan odla ba`l\d\r. Ov fwaliyywti ilw wlaqwdar insanlar yerdw [alalar qazmaqla s^ni ocaqlar yarad\r vw onlar\ yar\mdairwvi da] manewlwrlw whatw edirdilwr. Ocaq yerinin a]kar edildiyi [alalar o qwdwr dw dwrin deyil vw onlardan twkcw qida haz\rlamaq ^[^n yox, hwm dw odu qoruyub saxlamaq ^[^n istifadw edildiyi g^man edilir. Ma`arada ya]ayan qwdim insanlar\n hwyat\nda onlar\ ba]qa canl\lardan ay\ran m^h^m dwyi]ikliklwrin ba] verdiyini s^but edwn bu fakt M. H^seynovun Az\xla wlaqwdar son tap\nt\s\ idi. 1972-1973-c^ illwrdw m^xtwlif stratiqrafik twbwqwlwrdw be] ocaq yeri a]kar edilmi]dir. Ocaq yerlwrindwn biri 30 sm. qal\nl\`\ olan aypara ]wkilli divarla whatw olunmu]dur. Bu divar wtrafdak\ ya]ay\] sahwsini q\`\lc\mdan qorumaq ^[^n tikilmi]di. Bunlar bw]wriyywt tarixindw ilk bina vw ilk ocaq hesab olunur. Binan\n eram\zdan wvvwl 700,000-500,000-ci ilw aid oldu`u g^man edilir. Maraql\ faktlardan biri dw ocaq yerlwrinin eyni yerdw m^xtwlif d=vrlwrdw m=vcud olmas\d\r. Bu, ma`ara sakinlwri aras\nda wnwnwlwrin uzun m^ddwt davam etmwsini s^but edwn m^h^m bir faktd\r. D D
D== = =rrrrd d d d^ ^ ^ ^n n n ncccc^ ^ ^ ^ T T T Twwwwbb b bwwwwqq
q qwwww –– – – H
H H Hwwwwyyyyaaaatttt IIIIzzzziiii Y Y Y Yoo o oxxx
xd d d du u u urrrr Ma`aran\n A]el d=vr^nw aid d=rd^nc^ qat\nda olduqca maraql\ bir fenomen a]kar edilmi]dir. Bu twbwqwdw insan ya]ay\]\ndan xwbwr verwn he[ bir tap\nt\ a]kar edilmwmi]dir. {ox g^man ki, ma`aran\n sakinlwri oran\ bir m^ddwt m^wyywn swbwblwr ^z^ndwn twrk etmi] vw sonralar yenidwn oraya qay\tm\]lar.
4 Bunun swbwbi, wlbwttw ki, sual olaraq qal\r. Belw bir fenomen ba]qa ma`aralarda da a]kar edilmi]dir. Bwlkw dw ma`aran\n ^st qatlar\ s=k^l^b da`\lm\] vw insanlar oraya daxil olma`\ twhl^kwli hesab etmi]lwr. Vw yaxud bwlkw dw bir qwza ba] vermi]di. Bwzi arxeoloqlar belw hesab edirlwr ki, Buzla]ma d=vr^ndwn sonra iqlim m^layimlw]mi] vw insanlar ma`aran\n i[wrisindw qalma`a ehtiyac hiss etmwdiklwrindwn a[\q d^]wrgwlwrdw mwskwn salm\]lar. M. H^seynov g=rd^y^ i]in m^qabilindw he[ bir m^kafatla twltif edilmwdi. O =z i]ini sevirdi vw buna g=rw dw, wslindw, he[ bir m^kafat g=zlwmirdi. Onun twlwbwlwri onu sevir vw ona dwrin h=rmwt bwslwyirdilwr. Mwhz onun ara]d\rmalar\ saywsindw Azwrbaycan\n sivilizasiyan\n wn qwdim mwrkwzlwrindwn biri olmas\ he[ bir ]^bhw olmadan twsdiq edilw bilwr. Arif Mustafayev Bak\ D=vlwt Universitetindw Arxeologiya sahwsindw professordur. O, Mwhwmmwdwli H^seynovla Elmlwr Akademiyas\nda 25 il i]lwmi]dir ______
Twrc^mw: Jalw Qwribova Redaktw etdi vw veb ^[^n haz\rlad\: Aynurw H^seynova Yüklə 62,58 Kb. Dostları ilə paylaş:
|