Microsoft Word Arxeologiya Mustaqil ish Neolit davri O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’limi
Yüklə 61,12 Kb.
|
|
Microsoft Word Arxeologiya Mustaqil ish Neolit davri O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIMI VAZIRLIGI ABDULLA QODRIY NOMIDAGI JIZZAX DAVLAT PEDAGOGIKA INSTITUTI Tarix (sirtqi 2020-2021) Аrxeologiya. Etnologiya fanidan Mavzu:
Neolit. Neolit davrining bosqichlari. Bajardi: S0601-20-Guruh talabasi Shukurov Sherzod Shokir o’g’li Jizzax-2021
2
Mavzu: Neolit. Neolit davrining bosqichlari. Reja:
1. Neolit davri qisqacha tasnifi va bosqichlari. 2. Neolit davri xo’jalik madaniyati. 3. Neolit davri madaniyatlari, maskanlari va yodgorliklari. Kirish Neolit davri uzoq davom etgan tosh asrining so’nggi va yakunlovchi bosqichi hisoblanadi. Neolit yunoncha, «neos» - yangi, «litos» - tosh degan so’zlardan tarkib topgan bo’lib, u «yangi tosh» davri degan ma’noni anglatadi. Arxeologiya faniga neolit tushunchasini 1865 yilda ingliz arxeologi Lebbok olib kirgan. Neolit davri miloddan avvalgi VI-IV ming yilliklarni o’z ichiga oladi. Arxeologlar neolit davrining boshlanishini sopol idishlar yasashni kashf etilishi bilan belgilaydi. Neolit davrining ob-havosi hozirgidek bo’lib, iqlim kishilarning keng hududlarga tarqalishi va joylashishi uchun imkon bergan. Natijada keng hududlarga o’rnashgan odamlar guruhi turli tabiiy sharoitga moslashgan va alohida madaniyat yaratgan. Turli geografik muhit va sharoitdan kelib chiqib, ularning mehnat qurollari, uy-ro’zg’or buyumlari turar joylari va xo’jaliklari ham har xil shaklga ega bo’lgan. Bu esa xo’jalikning notekis rivojlanishiga sabab bo’ladi. Janubiy o’lkalarning serhosil yerlarida yashagan kishilar xo’jalikning dehqonchilik, chorvachilik va hunarmandchilik shakllarini rivojlantirgan. Bu davr xo’jaligi ishlab chiqaruvchi xo’jalik deb atalib, unda nafaqat tabiatdan tayyor mahsulotlar o’zlashtirilgan, balki chorvachilik va ziroatchilik orqali ehtiyoj uchun qo’shimcha oziq-ovqatlar yaratilgan. Masalan, hayvonlarni qo’lga o’rgatish orqali chorva mollariga ega bo’linishi, yovvoyi o’simliklarni madaniylashtirish va boshoqli don ekinlari ekishga o’tish va hakozo. Neolit davrida qabilalarning ko’pchiligi o’troq hayot tarziga o’tadi, doimiy yashash uchun manzillar qura boshlaydi. Manzil va makonlar guvaladan qurilgan turar joylar shaklida bo’lib, deyarli barcha xalqlarda bu xususiyat ko’zga tashlanadi. Avvalgidek daydib yurish, yangi-yangi ov makonlari qidirib ko’chib yurishga barham beriladi. Endi doimiy erto’lalar, kulbalar yasash, loydan, zuvaladan uy qurish, neolit davri jamoasining asosiy odatiga, turmush tarziga aylanib boradi. Shunday qilib, doimiy o’troqlik xo’jaligi paydo bo’ladi. Jamiyatda urug’ning ahamiyati ortib, u 3
qarorgohlari ham shakllanadi. O’troq hayot tarzi mehnat qurollarining takomillashuvini tezlashtiradi. Neolit davri kishilari qayerda, qaysi sharoitda yashamasin, ularning qurollari mezolit davri qurollariga nisbatan rivojlangan. Kishilik tarixining neolit davri qurollarni ishlash silliqlash, pardozlash, arralash, parmalash usullarining ixtiro etilishi, ibtidoiy ishlab chiqaruvchi kuchlarning oldingi davrlarga nisbatan tezroq rivojlanishiga olib keldi. Neolit davrida tosh xomashyosining xususiyatlari yaxshi o’zlashtirilishi natijasida shakl va vazifa doirasi xar xil bo’lgan yangidan yangi mehnat qurollari yaratiladi. Tosh qurollar orasida tosh boltalar, ponalar, tosh teshalar, iskanalar paydo bo’ladi. Neolit davrida tosh boltalar keng tarqalgan. Pardozlangan tosh boltalar o’rmon kesishda, uy qurilish ishlarida, ovchilikda o’zining tengi yo’q jangovor qurol ekanligini ko’rsatdi. Neolit davrida barcha og’ir yumushlar ana shu tosh boltalar orqali bajarilar edi. Neolitda parrakchalar, qadamalar, nayza va kamon o’qlarining uchlari, pichoq, teshgich, parmalar, yorma toshlar, o’roq-randalar va boshqa qurollar takomillashgan. Neolit davri so’nggi urug’chilik jamiyatiga xos bo’lib, bu davrda erkaklarning o’rni tobora orta boshlaydi. Chunki xo’jalikning rivojlanishi erkaklar mehnati bilan bog’liq bo’lgan, ya’ni kengayib borayotgan xo’jalik yumushlarini bajarishga ayollar ulgura olmay qoladi, xo’jalikning unumdor shakllari (chorvachilik va dehqonchilik) tobora ko’proq e’tibor va ish kuchini talab qilgan. Natijada urug’ ichida, xususan oilada o’ziga xos mehnat taqsimoti shakllanadi. Demak, barcha yumushlar – moddiy ehtiyojni qondirish, ortib borayotgan zarurat uchun oziq-ovqat zahiralari tayyorlash ayollardan erkaklar qo’liga o’tadi. Ijtimoiy hayotda erkaklarning roli ortib borishi oilada erkakning hukmronligiga olib keladi. Urug’ ichida ayollarning hukmron mavqeiga barham beriladi. Endi matriatxat (ona urug’i) o’rnini patriarxat (ota urug’i) egallay boshlaydi. Neolit davrida o’troq turmush tarzi, o’troq xo’jalik janubiy subtropik rayonlarda dehqonchilikning kelib chiqishiga, cho’lli mintaqalarda, azim daryo va ko’l bo’ylarida o’troq ovchilik xo’jaligining qaror topishiga olib keldi. O’troq xo’jalik yuritishning qaror topishi o’z navbatida chorvachilikning ham paydo bo’lishiga olib keldi. Neolit davri turli joylarda turlicha kechgan, ya‘ni yer yuzida neolit davri har xil vaqtda paydo bo’lgan va tugagan. Misr va Mesopotamiyani olib qaraydigan bo’lsak rivojlangan bronza davri boshlangan bo’lib, quldorlik davlatlari tarkib topa boshlagan, Shimoliy Yevropada 4
shimoli-sharqiy Osiyoda esa paleolit davri davom etayotgan edi. Umumiy hisobda olib qaraydigan bo’lsak, neolitning davriy chegarasi Yevropa, Osiyo va Afrikada taxminan mil. avv. VI ming yillikdan boshlanib II ming yilliklarni o’z ichiga oladi. Neolit davrini ikki bosqichga: ilk va so’nggi neolit davri bosqichlariga bo’lish mumkin. Yevropa hududidagi neolit davri yodgorliklariga tavsif berib o’tamiz. G’arbiy Yevropadagi eng qadimgi manzilgohlardan biri Kampinidir. Kampini manzilgohi Fransiyaning shimolidagi Quyi Sena departamentiga qarashli Bleni-syur-Brel qishlog’i yaqinidan topilgan. Bu manzilgohdagi qazuv ishlari 1897 yildan P.Salmon va G.d’O-dyu-Menil tomonidan boshlangan. Izlanishlar jarayonida yarim yerto’la ko’rinishidani uy qoldig’i ochilgan, unda o’choq qoldiqlari, minglab chaqmoqtoshdan qilingan tosh qurollari, ko’mir, kul, bug’u, ot va ho’kizning suyak qoldiqlari topilgan. Topilmlar orasida eng diqqatga sazovori sopol parchasida saqlanib qolgan arpa donidir. Olimlar izlanishlar natijasini xulosasi sifatida bu yerda yashagan qadimgi odamlar dehqonchilik bilan ham shug’ullana boshlaganliklarini ko’rsatib berishgan. Ma‘lumki, arpaning ilk vatani Old Osiyo va Shimoli-Sharqiy Afrika hisoblanadi. Yevropaga u Falastin orqali tabiiy yo’l bilan madaniylashtirilgan va maxsus ekib yetishtirish uchun o’stirilgan. Yevropaning boshqa joylarida olib borilgan qazuv ishlari jarayonida yuqorida sanab o’tilgan topilmalar bilan birga yorg’uchoq va uning siniqlari topilgan. Izlanishlar vaqtida neolit davrining Yevropadagi eng yirik chaqmoqtosh koni (shaxtasi) topilgan (Belgiya yaqinidagi Spenna shaxtasi). Uning chuqurligi 15 m. ni tashkil etgan. Rossiya hududidagi neolit davri manzilgohlari XX asrning 20-yillaridan o’rganila boshlangan. Moskvadan 40 km shimolda, Klyazma daryosi qirg’og’i bo’yida joylashgan Lyalovo qishlog’idan topilgan manzilgoh 1922-1923 yillarda rus arxeologlari B.S. Jukovva B.A. Kuftinlar tomonidan o’rganilgan. Bu yerdan topilgan sopol buyumlar o’sha vaqtda sobiq Ittifoq hududidagi eng qadimiy va ilk topilma hisoblangan. Markaziy Osiyo hududida neolit davri odamlari ovchilik dehqonchilik va chorvachilik bilan qisman esa hunarmandchilik bilan shug’ullangan. Markaziy Osiyo janubiy hududlarida, Kopetdog’ (Turkmaniston) etaklarida dehqonchilik va ilk chorvachilik qaror topadi. Katta-kichik daryolar va ko’llar sohilida ovchilik va 5
ko’plab kashfiyotlarga turtki bo’ldi. Neolit davri jamoalari hayotida o’troq xo’jalikning yorqin belgisi sifatida yana bir xo’jalik yangiligi ixtiro qilindi. Bu bo’lajak hunarmandchilik xo’jaligining muhim tarmog’i hisoblangan sopol buyumlar ishlab chiqarishning paydo bo’lishi edi. Kulolchilik buyumlarining paydo bo’lishiga unumdor xo’jalik shakllari ta’sir etadi. Ya’ni, sut quyish uchun idishlar, donlar saqlash uchun kulolchilik buyumlariga bo’lgan zarurat va ehtiyoj. To’qimachilikning kashf etilishi ham neolitning katta yutug’i hisoblanadi. Endi ibtidoiy jamoa a’zolari faqat hayvon terilaridan yasalgan kiyim-kechak emas, balki, uning yungidan hamda, o’simliklar tolasidan to’qilgan matolardan ham kiyimlar to’qib kiyadigan bo’ladilar. Zig’ir poyalari va jun iplardan to’qilgan mahsulotlarning neolit makonlarida keng tarqalishi yuqoridagi fikrlarning isbotidir. Neolitda ip yigirish kashf etiladi. Ip yigirishning kashf etilishi o’z navbatida boshqa xil xo’jalik mashg’ulotlarining rivojlanishiga turtki beradi. Masalan, to’rlarning paydo bo’lishi baliqchilikni keskin darajada rivojlanishiga, o’z navbatida moddiy ehtiyojlarni yanada kengroq qondirish imkoniyatiga olib keldi. Neolit davrida turli xo’jalik shakllarining qaror topishi hududlar o’rtasidagi o’zaro buyum almashuvining rivojlanishiga sabab bo’ladi. Masalan, chorvachilik mahsulotlarining dehqonchilik mahsulotlariga almashinuvi yoki aksincha. Neolitda suvda suzish moslamalari dastlabki qayiqlar, shimoliy o’lkalarda esa chenalar paydo bo’ldi. Xatto sharning yaratilishi neolit davrining yutug’idir. Umuman, odamlar faoliyatida bunyodkorlik va yaratuvchanlik ko’nikma sifatida neolit davrida chuqur egallagan. Shuningdek, neolit davrida – jamoa bo’lib ishlab chiqarish mehnatning umumiyligi urug’ mulkchiligi, asosiy xususiyatlardan hisoblangan. Neolitda maishiy munosabatlar ham o’z navbatida tartibga solina boshlanadi. Guruhli nikoh hukmronligi mavjud bo’lsada, ammo nikoh tub mohiyati bilan o’zining dastlabki bosqichlardagi holatidan farq qiladi. Endilikda matriarxat urug’ jamoasining guruhli nikoh doirasida juft oilalar vujudga keladi. Ayollar endi tug’ilgan farzandlarining otalaridan o’z urug’lari manfaatlari uchun ishlab berishini talab qiladigan bo’ladilar. Ichkuyovlik mazmunidagi juft oilaning dastlabki ko’rinishlari shakllana boradi. Ayollar o’zlariga aniq sherik tanlab, jinsiy aloqalar aynan aniq sheriklar bilan bo’ladigan bo’ldi. Ona urug’iga qatnovchi erlar o’z urug’i uchun ishlab berishdan tashqari xotinlar urug’i uchun ham ishlab berishga majbur bo’ladi. Maishiy munosabatlarda yangi ko’rinish – jinsiy sherikchilik shakllanadi. Urug’ ichidagi nikoh elementlari paydo bo’ladi. Juft, monogom oila sari qadamlar qo’yiladi. 6
Masalan, bir qit’a aholisi jamiyat taraqqiyotining quldorlik davriga to’g’ri kelgan bo’lsa, ikkinchi mintaqada endigina dehqonchilik va chorvachilik xo’jaliklari kashf etilib, ibtidoiy jamoalar tabiatning tayyor mahsulotlari hisobiga yashash qulligidan ozod edilar. Boshqa bir mintaqalarda esa hali neolit jamoalari ovchilik va terimchilik bilan shug’ullanar edilar. O’rta Osiyoda ham ibtidoiy jamoa rivojining keyingi ikki ko’rinishi mavjud. Masalan, uning janubi-g’arbiy rayonlarida, hozirgi Turkmaniston Respublikasining Kopetdog’ tog’i oldi hududlarida neolit davri odamlari miloddan avvalgi VI ming yillikning oxirlari va V ming yillikkning boshlaridayoq ilk dehqonchilik madaniyati bilan band bo’lgan bo’lsalar, markaziy va shimoliy viloyatlarda bu vaqtda odamlar ovchilik va baliqchilik bilan shug’ullanar edilar. Neolit davri jamoasining bunday mintaqalararo rivojlanishi har bir viloyatning mavjud tabiiy-iqlim sharoitlaridan kelib chiqar edi. O’rta Osiyoda neolit davri yodgorliklari juda keng tarqalgan. Ular tekisliklardagina emas , balki O’rta Osiyo tog’lik rayonlarida ham ko’p uchraydi. O’lkaning neolit yodgorliklarini uchta yirik – hududiy-madaniy ho’jalik shakllariga ajratish mumkin. Fanda ular Kaltaminor, Hisor va Joytun madaniyati nomi bilan mashhurdir. Ularning har biri alohida geografik muhitga ega bo’lgan erlarga joylashgan. O’rta Osiyoda Kaltaminor madaniyati nomi bilan mashhur bo’lgan yodgorliklar asosan o’lkaning g’arbiy va shimoli-g’arbiy tomonlarida keng tarqalgan. Shu bilan birga uning chegarasi Ural daryosi va Kaspiy dengizi bilan ham tutashgan. Janubda Qoraqum va Shimoliy Qizilqum etaklarida, sharqda esa Orol dengizi shimoliy-sharqiy va janubiy tomonlarida quyi Sirdaryoga borib taqaladi. Qizilqum va Ustyurtning keng hududlarida ham Kaltaminor madaniyati ancha keng tarqalgan. Kaltaminor madaniyatiga asos solgan kishilar qadimda ko’l va daryolar bo’ylarida, qamishzorlar yonida yashagan. Joylarning tabiiy sharoitiga ko’ra, Kaltaminor madaniyatini yaratgan kishilar asosan yovvoyi hayvonlarni ov qilib, ovchilik va baliqchilik bilan kun kechirgan. Mevali daraxtlar ko’p bo’lgani uchun ham ularning ho’jalik hayotlarida termachilik ham katta o’rin egallagan. Kaltaminor qabilalari ho’jaligida qisman chorvachilik ho’jaligi ham bo’lgan. Kaltaminor madaniyatini arxeolog S.P.Tolstov o’rgangan. Kaltaminor madaniyati jamoalarining makonlari ilk bor Amudaryo-ning Oqchadaryo o’zanidan chiqqan qadimgi Kaltaminor kanali etaklaridan topilgani uchun ularga shu nom berilgan. Oqchadaryo havzasidagi bir necha manzilda madaniy qatlamlar saqlangan bo’lib, ulardan biri Jonbos – 4 makonida chaqmoqtoshdan yasalgan minglab mehnat qurollari, sopol parchalari, hayvon suyaklari va baliqlarning suyaklari topilgan. 7
shaklidagi kulba (chaylaga) duch keladilar. Kulbaning markaziy qismida katta o’choq qoldig’i topiladi. Bu o’choq atrofida yuzga yaqin mayda o’choq qoldiqlari joylashgan. Arxeolog S.P. Tolstov katta o’choqni muqaqqas olov saqlanadigan otashqada, uning atrofidagi o’choqlar esa oilalarning o’choqlari bo’lgan degan fikrni aytadi. Jonbos-4 makonida topilgan kulbaning maydoni 300 m 2 bo’lib, bu yerda 120- 125 kishi istiqomat qilgan. U katta urug’ jamoasining makoni bo’lgan. Kaltaminor madaniyati jamoalari sopol ishlab chiqarishga usta bo’lgan. Sopol yasashda ham kulolchilik charxidan foydalanish o’zlashtirilmagan bo’lsa-da, qurollar sopol buyumlar yasashning ibtidoiy usullarini ko’nikma sifatida egallaganlar. Kaltaminorliklar idishlar yasash uchun tayyorlangan loyga yantoq va qamishning toza kulidan qo’shishgan. Sopol qozon loylariga esa maydalangan tosh qo’shishgan. Bu qo’shilmalar sopol idishlarning mustahkam chiqishini, olovga tushganda o’zida issiqlikni uzoq vaqt saqlab qolishini ta’minlagan. Sopol buyumlarning sirtiga odatda naqsh berilgan. Naqshlar chizma uslubda ishlangan. Ular turli geometrik shakllarda o’z aksini topgan. Asosan naqshlar uchi uchli yog’och yoki suyak pichoq yordamida ilon izi, romb, uchbuchak, egri chiziq va boshqa shakllar chizilgan. Kaltaminor madaniyatining so’nggi bosqichiga kelganda ba’zi sopollarning gardishiga rangli gul- naqshlar chizilgan. Kaltaminor madaniyatining dastlabki bosqichida sopol buyumlar aksariyat hollarda tuxumsimon shaklda bo’lgan. Ammo so’nggi bosqich (O’zboy) da tuxumsimon, tosh dumaloq idishlar o’rnini tuvaksimon, osti tekis idishlar egallaydi. Agar dastlab idishlar mato xalta qoliplarida tayyorlangan bo’lsa, endi loy lentalarda qo’lda yasalgan. Idishlarda jo’mraklar paydo bo’lgan. Ular bir qavatli humdonlarda pishirilgan. Kaltaminor madaniyati urug’ jamoalari tabiat kuchlari oldida ojiz edi. Ular suv orqasidan, ov orqasidan ergashib yurganlar. Ularning kulbalari qurib borayotgan daryo yoqalarida, ko’l bo’ylarida qumlar ustida qad ko’targan. Daryo va ko’l suvlarining o’zgarishi bilan Kaltaminorliklar jamoasi ham o’z manzilgohlarini o’zgartirganlar. Kaltaminor madaniyati taraqqyotida 3 bosqich kuzatiladi. Ilk (daryo-soy) bosqichi miloddan avvalgi VI-V ming yilliklarga to’g’ri keladi. Uning o’rta bosqichi (Jonbos – 4) miloddan avvalgi V-VI ming yilliklarga mansub. Nihoyat, so’nggi bosqich (O’zboy) miloddan avvalgi V-III ming yilliklarni qamrab oladi. Bu bosqichlarning madaniy qiyofasi ularga xos ishlab chiqarish, mehnat qurollari hamda sopol buyumlarda o’z aksini topgan. Hisor madaniyati nomi bilan atalgan Markaziy Osiyoning neolit davri makonlari. Hisor – Pomir tog’laridan topib o’rganilgan. Hisor madaniyatining asosiy 8
bo’lib, dastlab o’rganilgan yodgorliklar Hisor vodiysidan topilganligi uchun u shu nom bilan ataladi. Hisor madaniyati o’z xususiyatiga ko’ra tog’ madaniyati deb ham nomlanadi. Hisor madaniyatiga mansub bo’lgan yodgorliklar 200 dan ortiq bo’lib, ular miloddan avvalgi V-III ming yilliklar bilan belgilanadi. Hisor madaniyati jamoalari sopol idishlar yasab, asosan chorvachilik, ovchilik, qisman dehqonchilik va termachilik bilan shug’ullangan. Markaziy Osiyoda eng qadimgi dehqonchilik markazlaridan biri Kopetdog’ va Qoraqum oralig’idan (Turkmaniston) topilgan. Nayzatepa, Qadimtepa, Joytun va boshqa qator ibtidoiy dehqonlar manzilgohlari Jaytun madaniyati nomi bilan ataladi. Chunki yodgorlik bahorda yomg’ir suvidan hosil bo’ladigan ko’lmak o’rnida joylashgan bo’lib, u oftob tegmagan paytda qorong’u bo’lib ko’ringan. Shuning uchun ham mahalliy xalq u erni Joyi-tun ya’ni qorong’u joy deb nomlagan. Joytun madaniyatiga mansub qabilalar paxsa va guvalasomon aralashtirib qurilgan uylarda yashab , bo’yoq bilan naqshlangan idishlardan foydalangan. Jaytun makoni ibtidoiy qishloq bo’lib, u bir necha uylardan tashkil topgan. Uylarning maydoni 25-30 m 2 tashkil etgan bo’lib, ular paxsadan qurilgan. Uylar to’g’ri to’rt burchakli va bir xonali bo’lib, har bir xonaning alohida o’choqlari bo’lgan. Devorlari somon loy bilan suvalib, oxra tabiiy bo’yoq bilan bo’yalgan. Turar joy-uylari yonida omborxona, saroy, ho’jalik uchun o’ralar ham joylashgan. Har bir uyda 5-6 kishilik oila istiqomat qilgan. Jaytun qishlog’ida 30 ga yaqin uy bo’lib, ularda 160-180 kishi yashagan. Bu erdan boshoqli don ekinlarining qoldiqlari, munchoq-taqinchoqlar, shaxmat-shashka donalari shaklidagi buyumlar topilgan. Hatto ko’plab loydan yasab pishirilgan odam va hayvon haykalchalari ham uchraydi. Jaytunliklarda ona urug’i hukmron bo’lgan. Ular miloddan avvalgi VI-V ming yilliklarda yashab, asosan dehqonchilik, chorvachilik, qisman ovchilik bilan shug’ullangan. O’zbekiston hududlaridan keyingi yillarda ko’plab neolit makonlari topilgan. Arxeologlar Qashqadaryo va Zarafshon daryola-rining quyi oqimidan 45 dan ortiq neolit makonini o’rgangan. Markaziy Farg’ona hududida ham neolit yodgorliklari topilgan. Arxeologlar bu erda 80 ga yaqin neolit makonlarini o’rganadilar. Ular arxeologiya faniga “Markaziy Farg’ona neoliti” nomi bilan kiritilgan. Markaziy Farg’onaning neolit yodgorliklaridan tosh qurollar, toshdan yasalgan taqinchoqlar va yorg’uchoqlar topilgan. Bu erda yashagan qabilalar ho’jaligi baliqchilik, ovchilik va termachilikdan iborat bo’lgan. Markaziy Farg’onada o’rganilgan yodgorliklar O’rta Osiyodagi to’rtinchi neolit madaniyati hisoblanadi. 9
o’rganilgan. Neolit davrida Zarafshon daryosi o’zining 5 ta tarmog’i orqali Amudaryoga qo’shilgan. Uning eng yirik tarmog’i Mohandaryo bo’lib, u o’zining to’lib toshib oqqan suvlari bilan ko’plab ko’llar hosil qilgan. Bu ko’llar atrofida esa neolit davrida yuzlab jamoalar makonlari tashkil topgan. 1950 yillarda arxeolog Ya. G’ulomov Moxandaryo bo’ylarida ko’plab tosh qurollar va sopol parchalarini topib o’rganadi. 1960 yilda arxeloglar A.Asqarov va O’.Islomovlar Mohandaryo suvlaridan hosil bo’lgan Katta va Kichik Tuzkon sohillaridan 100 dan ortiq neolit makonlarini o’rganadi. Bu makonlarda madaniy qatlamlar saqlanmagan, bo’lsa-da, ammo ko’plab tosh qurollar, hayvon va baliq suyaklari ochiq havoda qumlar ustida hozirgacha saqlanib qolgan. Faqat bir makon “Darvoza Qir” makonida madaniy qatlam qisman buzilmay saqlangan bo’lib, qazish ishlari davomida undan chayla ustunining izlari topilgan. Shuning-dek , tosh qurollari – o’q-yoy paykonlari, randalash, teshish asbob- uskunalari, tosh pichoq va pardoz berilgan toshbolta va boshqa qurollar ham mavjud bo’lib, bu topilmalar neolit davri odamlari ho’jaligi haqida tasavvurimizni kengayishiga xizmat qiladi. Darvoza Qir makonida yashagan jamoa ho’jaligida asosiy mashg’ulot baliqchilik bo’lgan. Ovchilik ham o’z ahamiyatini yo’qotmagan. Chunki makondan jayron, soyg’oh, yovvoyi cho’chqa, qulon, ot suyaklari topilgan. Neolit davri yodgorliklari Samarqand viloyatining Sazag’on qishlog’ida ham o’rganilgan. Sazag’on jamoalari tog’ oldi buloq suvlari yoqalarida ovchilik ho’jaligi bilan shug’ullangan. Zarafshon vodiysida yashagan neolit davri qabilalari shaxta yo’li bilan xom- ashyo qazib chiqarish usulini ixtiro qiladilar. Neolit davri odamlari toshning xususiyatlarini o’rganishga e’tibor bergan. Ular ma’lum darajada nam tortgan (chaqmoqtosh qancha ko’p nam tortsa, undan istalgan shaklda yuqori sifatli qurol yasash oson bo’lgan) chaqmoqtosh topish ustida harakat qilgan. Chaqmoqtosh sirlarini yaxshi bilgan neolit davri ustalari ana shu chaqmoqtoshni izlash natijasida yangi kashfiyotlar qildilar. Ya’ni ular shaxta yo’li bilan xom-ashyo olish usulini ixtiro qiladilar. 1960 yilda arxeolog Ya.G’ulomov Navoiy viloyatining Uchtut degan joyida mehnat qurollari yasash uchun juda boy xom-ashyo markazini ochdi. Arxeologlar M.Qosimov va T.Mirsoatov Uchtut yodgorligini tadqiq qildilar. Uchtutda Chaqmoqtosh xom-ashyosi olish uchun 4,5 va 5 metrli o’ralar kovlangan. Kerakli xom ashyoni olish uchun esa o’raning har tomoniga qo’shimcha yo’laklar ochilgan. Uchtutda 100 dan ortiq shaxtaning o’rni ochib o’rganilgan. Neolit davrida dastlabki shaxtalar Angliya, Frantsiya, Daniya, Shimoliy Germaniya hududlarida ham ko’plab mavjud edi. Bu davrda xom ashyoni 10
ko’tarilgan. Ibtidoiy san’atning rivojlanish bosqichi ham neolit davriga to’g’ri keladi. Yuqorida keltirib o’tganimiz madaniyat yodgorliklaridan topilgan idishlarga, kulolchilik buyumlariga har xil rangdagi bo’yoqlardan naqshlar , odam va hayvon suratlari chizilgan. Shu bilan birga loydan yasalib pishirilgan ayol haykalchalari ham neolit davri moddiy topilmalari hisoblanadi. Neolit davri uzoq davom etgan tosh asrining so’nggi bosqichi bo’lib, odamlar bu davrda ho’jalikning ilg’or, unumdor shakli – deh-qonchilik va chorvachilikni kashf etgan. Bu jarayon arxeologiyada neolitning inqilobi deb yuritiladi. (ingliz olimi G.Chayl fikri) kishilarda yaratuvchanlik faoliyatini aktivlashuvi mehnat qurollarida yangi shakl va xususiyatlarni, ishlab chiqarishda esa yangi ko’nik-malarni paydo etdi. Natijada, to’qimachilik, ip yigirish, qayiqsozlik, uysozlik, suvda suzish, o’rganildi va o’zlashtirildi. Bu davrda hunarmandchilikka asos solindi. Maishiy munosabatlar ma’lum ma’noda tartibga kela boshladi. Odamlarda fiziologik o’zgarishlar yasashga xissa qo’shgan xususiyat-pazandalik sohasida go’shtni pishirib eyish va ovqatlar tayyorlash imkoniyatiga ega bo’lindi. Xususan, neolitda odamzod rivojlanish sari katta qadam tashladi. Qisqacha izohli lug’at: Kampini- G’arbiy Yevropadagi eng qadimgi manzilgohlardan biri. Yorg’uchoq - Qo’l tegirmoni. Kopetdog’- Turkmaniston etaklarida katta tog 'tizimi. Monogamiya - bir nikohlilik — nikoh va oilaning tarixiy shakli. Ibtidoiy davrda qo'sh nikohlik hukmsurgan bir davrda monogamiya paydo bo'lgan. Bu o'sha davr uchun nikohning yangi turi hisoblangan. Monogamiya-bu umrning oxirigacha bir individ bilan bir oila bo'lib yashash demakdir. Ilk “Daryo-soy”, O’rta “Jonbos – 4”, So’nggi “O’zboy”- Kaltaminor madaniyati taraqqyotida 3 bosqichi bo’lib bu bosqichlarning madaniy qiyofasi ularga xos ishlab chiqarish, mehnat qurollari hamda sopol buyumlarda o’z aksini topgan Tosh bolg‘alar (otboyniklar) - og‘irligi 0,5 kgdan kam boMmagan qayroqtoshdan yasalgan qurol. O‘roq randa - chaqmoqtosh plastinkasidan yasalgan qurol, tig‘i keng yoysimon qilib ishlangan. Undan daraxt po‘stini shilish va randalash quroli sifatida foydalanishgan. 11
1.Nеolit nima? A.Yangi tosh asri B. Qadimgi tosh davri D. Oʻrta tosh davri C. Temir davri Javob: A.Yangi tosh asri. 2. Yangi tosh davri davom etgan davrni aniqlang? A. Mil avv. 6-5 mingyilliklar B. Mil avv. 4-3 mingyilliklar C. Mil avv. 6-4 mingyilliklar D. Mil avv. 5-4 mingyilliklar Javob: C. Mil avv. 6-4 mingyilliklar 3. Olimlar nеolit davri boshlanishini nima bilan izohlaydilar? A. Sopol idishlar yasalishi kashf etilishidan B. Dehqonchilikni kashf etilishidan C. Qoya toshlarga suratlar tushirilishidan D. Hamma javoblar to’g’ri Javob: A.Sopol idishlar yasalishi kashf etilishidan 4. O’rta osiyoda nеolit davom etgan davrni aniqlang? A. avv. VI-II ming yilliklar B. avv. VI-IV ming yilliklar C. avv. III-IV ming yilliklar D. avv. VI-V ming yilliklar Javob: B. avv. VI-IV ming yilliklar 5. Nеolit davrida odamlar toshga ishlov bеrishning qanday yangi usullarini qo’llay boshladilar? A. Silliqlash B. Teshikchali parmalashni C. Arralash, Sirlash D. Hamma javoblar to’g’ri Javob: D. Hamma javoblar to’g’ri 6. Neolit davri necha bosqichga bo’linadi? A. Ilk va so’nggi neolit B. Ilk, O’rta va so’nggi neolit C. Ilk va O’rta neolit D. So’nggi neolit 12
7. Kaltaminor madaniyati taraqqyotida nechta bosqich kuzatilgan? A. 1 bosqichga Ilk “Daryo-soy” B. 1 bosqichga So’nggi “O’zboy C. 3 bosqichga Ilk “Daryo-soy”, O’rta “Jonbos – 4”, So’nggi “O’zboy D. 2 bosqichga Ilk “Daryo-soy”, O’rta “Jonbos – 4” Javob: C. 3 bosqichga Ilk “Daryo-soy”, O’rta “Jonbos – 4”, So’nggi “O’zboy 8. Hisor madaniyatiga mansub bo’lgan yodgorliklar nechtadan ortiq , ular miloddan avvalgi necha ming yilliklar bilan belgilanadi. A. 200 dan ortiq bo’lib miloddan avvalgi V-II ming yilliklar bilan belgilanadi B. 200 dan ortiq bo’lib miloddan avvalgi V-III ming yilliklar bilan belgilanadi C. 400 dan ortiq bo’lib miloddan avvalgi VI-III ming yilliklar bilan belgilanadi D. To’g’ri javob yo’q Javob: B. 200 dan ortiq bo’lib miloddan avvalgi V-III ming yilliklar bilan belgilanadi 9. Joytun madaniyatiga mansub qabilalar miloddan avvalgi nechinchi ming yilliklarda yashab istiqomat qilishgan? A. miloddan avvalgi III-VI ming yilliklarda B. miloddan avvalgi VI-II ming yilliklarda C. miloddan avvalgi VI-V ming yilliklarda D. miloddan avvalgi VII-V ming yilliklarda Javob:C. miloddan avvalgi VI-V ming yilliklarda 10. Markaziy Farg’ona hududida neolit yodgorliklari topilgan. Arxeologlar bu erda nechtaga yaqin neolit makonlarini o’rganadilar? A.80ga yaqin B.90ga yaqin C.70dan ortiq D.70ga yaqin Javob:80ga yaqin makonlar o’rganilgan. Foydalanilgan adabiyotlar: “Arxeologiya Asoslari” A.V.Arsixovskiy. “Toshkent-1970” “O’rta Osiyo Arxeologiyasi” J.Kabirov, A.Sagdullayev “O’qtuvchi nashiryoti-1990” Internetdan olingan ma’lumotlar http://fayllar.org Yüklə 61,12 Kb. Dostları ilə paylaş:
|