Microsoft Word Astanaqulov Asliddin 2

Turar joylar havosidagi zararli moddalarning gigienik normalarini ishlab
chiqish qoidalari.
Gigiena hodimlari havodagi zararli moddalarning ruhsat etiladigan miqdorini aniqlash borasida bir qator nazariy va amaliy tadbirlar ishlab chiqdilar. Bu sanoat korhonalari oldiga iflos chiqindilar miqdorini normadan oShirmaslik vazifasini qo'yadi. Bu sababli ko'pgina korhonalarda tehnologik jarayo nlar o'zgartirildi. Tutun, chang, qurum va zaharli gazlarni uShlab qoluvchi vositalar o'rnatildi. Har bir kimyo viy

modda uchun ruhsat etiladigan miqdor (REM) ishlab chiqildi va uni amalga tadbiq etishga ahamiyat berildi. Mabodo atmosfera havosining ifloslanish darajasi aniqlansa unda faqat moddaning nomini, miqdorini bilish o'zi kifoya qilmaydi. Bunday aniqlangan miqdor ruhsat etiladiganidan necha % ortdi deb so'raladi. Atmosfera havosida zaharli moddalarni REMini aniqlash uchun avval eng kichiq miqdor aniqlanadi. Bu kichiq miqdor REMni aniqlash uchun kerak bo'lgan limitli sezgir ko'rsatkich bilan ifodalanadi. Agar kishining sezgi a’zolari havodagi zaharli moddlar hidini sezmasa, biroq mazkur miqdor organizmga hamda tashqi muhitga zarar qilmasa u holda zaharli moddaning limit ko'rsatkichi odamning sezgi a’zolari hisoblanadi. Chunki eng kichiq bo'sag'a miqdorni hozirgi kunda odamning sezgi a’zolari aniqlaydi. Atmosfera havosidagi har bir zararli moddaga gigienik jhatdan ikki hil norma ya’ni katta va o'rtacha sutkalik ruhsat etiladigan kichiq bo'sag'a miqdor belgilanadi. REMning turar joylardagi atmosfera havosi ifloslanishini o'rganishda ahamiyati katta. O'rtacha sutkalik REM moddaning organizmiga umumiy ta’siri kontseragen, mutagen ta’siri, surunkali tajriba o'tkazish yo li bilan o'tkaziladi. Katta ruhsat etiladigan moddani topish uchun odam nafas yo 'llariga 5-20 min. davomida ish zonasi havosiga mo'ljallangan REM ta’sir ettiriladi. Bunday miqdor odam uchun havf tug'dirmaydi. Eng avval moddaning hidi aniqlanadi. Bo'sag'a osti miqdori ruhsat etiladigan miqdor deb qabul qilinadi va mahsus komissiyalar tomonidan tasdiklanib, qonunlashtiriladi. O'rtacha sutkalik REM zaharlanishlarning oldini olishda katta rol o'ynaydi. Jumladan reflektor reaktsiyalarini aniqlashda hronoreflektsometriyadan
elektroensefalografiyadan va boshqa usulardan foydalanish mumkin. Atmosfera havosida tarkibida zararli moddalar sistemalar faoliyatiga ta’sir ko'rsatadi. Ayniqsa zararli chiqindi moddalar kishi organizmiga surunkali ravishda tuShib tursa, ularning asorati yaqqol ko'rina boShlaydi. Keyingi vaqtlarda kimYo viy taassurotlar natijasida organizmda kechadigan o'zgarishlarni matematik Yo l bilan hisoblash tahlil qilish va hulosa chiqarish Yo lga quyilmoqda.
REMning ishlab chiqilishi gigiena fanining katta yutugidir. Bu sanitariya amaliYo tida asosiy qurol qonun hisoblanadi. Sanitariya hodimlari REM yo rdamida ogohlantirish beradilar. Kundalik sanitariya nazoratini amalga oShiradilar. Hozir atmosfera havosidagi 600ga yaqin kimyo viy modda uchun REM ishlab chiqilgan Shuningdek 33 ta moddaning birgalikda ta’sir qilishi o'rganilib, normalar belgilangan.
Atmosfera havosi ifloslanishining oldini olish Yo 'llari.
Sanoat korhonalarining tabora rivojlanib borishi. Transport vositalarining ko'payishi, kommunal ob’ektlar ahlathonalarning ko'payishi va boshqalar atmosfera havosining ifloslanishdan muhofaza qilishning taqozo etadi. Mazkur masala faqat gigiena fani oldidagi masala bo' lib qolmasdan, balki ijtimoiy va iqtisodiy masala hamdir. Agar bu masala vaqtida echilmasa keyinchalik uni echish qiyin bo'lib qoladi. Hozirgi kunda atmosfera havosini muhofaza qilish uchun 3 ta tadbirni amalga oShirish ko'zda tutiladi. Bular: tehnologik, loyihalash hamda sanitariya - tehnika tadbirlaridir. Mazkur tadbirlar amalga oShirilsa, turar joylarda atmosfera havosining ifloslanishini ruhsat etiladigan darajada ta’minlash mumkin bo'ladi. Tehnologik tadbirlar - atmosfera havosini muhofaza qilishda tehnologik tadbirlarning ahamiyati katta. TekShirish natijalariga qarab, ob’ektlarga qarab va atmosfera havosiga tashlanadigan chiqindilar miqdorini kamaytirish yo ki mutlok to'htatish mumkin bo'ladi. Buning uchun sanoat korhonalaridagi tehnologik jarayo nlar takomillashtirilishi zarur. Shunda hatto chiqindisiz yo ki kam chiqindili mahsulot ishlab chiqarish mumkin bo'ladi. Bunday jarayo n berk jarayo n deyilib, bunda chiqindilar umuman bo'lmaydi yo ki bunday chiqindilardan boshqa mahsulot tayyo rlanadi. Chiqindisiz yo ki kam chiqindili korhonalar o'z ichiga kompleks tashkiliy, tehnologik jarayo nlarni oladi. Bunda hom ashyo tayyo rlash, bor materiallardan to'la-tekis foydalanish, ularni chiqindi sifatida tashqi muhitga tashlamaslik borasida yo l-yurik, tavsiyalar ishlab chiqiladi. Chiqindisiz mahsulot ishlab chiqish nazariy jihatdan qulay bo'lsa-da, amalda uni boshqarish juda murakkab hisoblanadi. Shuning uchun ham ko'pincha kam chiqindili ishlab chiqish korhonalariga katta ahamiyat beriladi.
Hozir chiqindisiz korhonalar soni juda kam desa bo'ladi.Ko'p mahsulotlar sifatsiz bo'lgani, Davlat standartiga to'g'ri kelmasligi tufayli ulardan qayta ishlab chiqarishda foydalanilmaydi, va natijada ular muhitni ifloslantiruvchi manbaga aylanib kolmoqda.
Hozir ba’zi metall ishlab chiqarish korhonalar chiqindisiz tehnologiyaga o'tgan masalan, qora metallurgiya kombinatlari, ma’danlarni yangi usullar bilan ya’ni kokssiz domna o'choqlarisiz eritish usullarini qo'llamoqdalar. Mazkur usullar bo'yicha ma’danlar tarkibidagi metallar tabiiy gaz yo ki vodorod yo rdamida ajratib olinadi. Bunday tehnologiyada tashqi muhitni ifloslantiruvchi bosqis juda kam bo'ladi. Bunda domna pechidagi kul va aglamerat chiqindilar bo'lmaydi. Oqibatda atmosfera havosiga tashlanadigan gaz chang va boshqa omillar o'z-o'zidan yo qoladi. Mazkur usul bilan po' lat eritilganda atmosfera havosiga tuShadigan SO₂ gazi chang va boshqa zararli omillar kamayadi. Korhona chiqindilaridan tola tukis foydlanishga imkon tug'iladi. Rangli metallurgiya korhonalarida nikel, volfram ishlab chiqarishda ham chiqindilar miqdori tabora kamayib bormoqda. Keyingi vaqtlarda azotli o' g' it ishlab chiqarish korhonalarida ham hom ashyo lar to la to'kis chiqitsiz ishlab chiqarilmoqda. Atmosferani ifloslantiruvchi kimyo viy moddalardan qayta foydalanilmoqda. Chiqindili zavodlarda mahsus moslamalardan foydalanib, korhonalardan ajralib chiqayo tgan gazlar Shuningdek zararli moddalar tutib qolinadi va qaytadan mahsulot ishlab chiqarishga joriy etiladi. Tehnologik jarayo nlarda olov yo kib qizdirish o'rniga elektr toqidan foydalanish ham chiqindilar sonini kamaytiradi. Masalan Moskvadagi aluminiy zavodida alyuminning elektr induktsion pechlarda eritishga o'tish tufayli atmosfera havosiga tuShadigan zararli moddalar soni ancha kamaydi. Tehnologik jarayo nlarning berkligini ta’minlash ma’sulotlarning bir joydan ikkinchi joyga transportyo r lentalar vositasida jo'natish ayniqsa, chang chiqaruvchi moddalar bilan ishlashda suvli yo ki havoli transportirovka vositalaridan foydalanish zararli moddalar miqdorini ancha kamaytiradi. Tehnologik jarayo nlar biror daqiqa bo'lsa ham to'htab qolmasligi kerak. Agar jarayo n to'htab qoladigan bo'lsa, chiqindilar to'planib, atmosfera havosining ifloslanishiga imkon tug'dirishi mumkin. Shuni aytish kerakki, yuqorida aytib o'tilganlar atmosfera havosini mutlaq ifloslanishdan holi qilmaydi. Ammo Shunga qaramay sanitariya vrachi sanoat korhonalarining injener va tehnik hodimlari bilan birga atmosfera havosini chiqindilardan muhofaza qilishga harakat qilishi lozim
Ozon qatla-mining yemirilishi natijasida ozon “tuynugi” hosil bo’ldi. Mazkur tuynuk-dan Yer yuzasiga ultrabinafsha nurlarining kirib kelishi donli ekinlar hosilini keskin kamaytirib yuborishi, odamlarning teri raki kasaliga chalinishlariga sabab bo’lishi aniqlangan.
1989-yil 81 mamlakat olimlari, mutaha-ssislari hamda davlat arboblari qabul qilgan “Ozon qatlamini muhofaza qilish Xelsinki Deklaratsiyasi” da 2000-yilga qadar freon gazlaridan ishlab chiqariladi-gan mahsulotlarni kamaytirib boorish tad-birlari belgilab berildi. Natijada so’nggi yillarda ozon “tuynugi” ning maydoni qis-qarib bormoqda.
Cho’llanish. Hozirgi kunda cho’llanish jarayoni, ya’ni hosildor yerlarning, yay- lovlarning cho’lga aylanishi tabiiy va sun’iy omillar ta’sirida sodir bo’lmoqda. Tabiiy onillarga asosan qurg’oqchilik kiradi. Masalan, 1968-1974-yillarda Sahroi Kabirning sohil mintaqasida falokatli qurg’oqchilik oqibatida Chad ko’li may- donining 60 foizidan ortig’i, Neger, Senegal daryolari qurib qoldi, namlik yetishmasligi natijasida yaylovlarning mahsuldorligi keskin kamaydi, cho’l 100­150 kilometrga savannaga bostirib kirdi.
Insonning yerdan noto’g’ri foydalanishi natijasida katta-katta maydonlarda hosil­dor yerlar cho’lga aylanmoqda.
Hozirgi paytda inson faoliyati ta’sirida 9 million kvadrat kilometr maydonda cho’l hosil bo’lgan. Har yil taxminan 21 million gektar yer to’liq buzilib cho’lga aylanmoqda. Har yili sug’orilayotgan yerlarning 6 million gektar maydoni cho’lga aylanadi.
Hozirgi paytda cho’llanishning oldini olish bo’yicha muntazam ilmiy va amaliy ishlar olib borilmoqda. Keniya davlatining poytaxti Nayrobida cho’llashishga qarshi kurashni muvofiqlashtiruvchi tashkilot faoliyat ko’rsatib turibdi.

HUDUDIY EKOLOGIK MUAMMAOLAR VA ULARNING YECHIMI.

Sanoat va qishloq xo’jaligi yuqori darajada rivojlangan hududlarda tabiat va jamiyat o’rtasida o’zaro ta’sirning keskinlashuvi oqibatida mintaqaviy ekologik muammolar kelib chiqmoqda. Bu ekologik muammolar tabiiy muhitni keskin o’zgartirib, aholi salomatligiga ta’sir etmoqda.
Hozirgi paytda hududiy ekologik muammolar O’rta, Qora, Azov, Boltiq, Shimoliy, Karib dengizlari havzasi, Fors qo’ltig’i, Kasbiy va Orol dengizlari, Baykal, Balhash, Ladoga, Onega, Chad, Buyuk ko’llar va boshqa hududlarda mavjud.
O’rta Osiyo va O’zbekistonda vujudga kelgan hududiy ekologik muammo - bu Orol dengizi muammosidir. 1911-1960-yillar davomida Orol dengizi har yili o’rtacha 52 kub kilometr suv quyilib kelgan va uning sathi muntazam ravishda 53 m mutlaq balandlikda, akvatoriyasi 66 ming kvadrat kilometr, suvning o’rtacha sho’rlanganlik darajasi 9,5-10 foiz (9,5-10g/l) bo’lib, o’rtacha chuqurligi 16 metrni tashkil qilgan.
O’rta Osiyo va Janubiy Qozog’iston-dagi qo’riq yerlarning o’zlashtirilishi, qator yirik suv omborlarining bunyod etilishi, kanallar, kollektor-zovurlar tizimlarini qurib, ishga tushirilishi natijasida 1961-yildan boshlab Amudaryo va Sirdaryodan Orol dengiziga tushadigan suvlar miqdori kamaya boshladi. Buning oqibatida Orol dengizining sathi pasayib, maydoni kamaya boshladi. Buning oqibatida Orol dengizining sathi pasayib, maydoni qisqara boshladi, suvning sho’rlanganlik darajasi esa orta boshladi.
Hozirgi paytda Orol dengizining qurib qolgan qismi maydoni 3 mln ga ni tashkil qiladi. Dengizning qurigan qismi yalang tekislikdan iborat bo’lganligi uchun yer-osti suvlarining gorizontal harakati qiyin, shuning uchun ularning asosiy qismi bug’lanib tuproqda tuz miqdorining ortib ketishiga olib keldi.
Amudaryo va Sirdaryo quyi qismiga oqib kelayotgan suvning kamayishi oqi-batida bu yerlardagi botqoq va to’qaylar maydoni qisqarib cho’llanish jarayoni rivojlanadi.
Hozirgi vaqtda Orol dengizi muammosi yechimi ikki narsaga -dengiz sathini ma’lum darajada ushlab turishga va Orolbo’yi ekolo-gik sharoitini yaxshilashga qaratilgan.
Orol dengizi sathini ma’lum bir balandlik-da, ya’ni 33 metr mutloq balandlikda ushlab turish uchun Orolga har yili Amudaryo va Sirdaryodan 20 kub kilometr suv tushib turishi lozim.

IQLIM MUAMMOSI: BASHORATLAR, MUAMMO VA YECHIMLAR

M
astlab haroratning ko‘tarilib ketishi va atmosferaning ifloslanish Jdarajasi xavfli nuqtaga yaqinlashib qolganligi haqida iqlim o‘zgarishi

utaxassislar 2005 yilning birinchi haftasi issiq kunlar bilan boshlanishini bashorat qilishgandi. Lekin bunday bo‘lib chiqmadi. Anchadan buyon qor ko‘rmayotgan dunyoning bir qator mamlakatlariga aynan shu haftada qor yog‘di. Selsiy va Farangeyt shkalalari sovuq va izg‘irinni bildiruvchi raqamlarni ko‘rsatdi. Yaqinda 200 nafar iqlimshunos Toni Bler taklifiga binoan Angliyaga tashrif buyurishdi va unda Yer sharida haroratning keskin ko‘tarilib ketishi munosabati bilan 1997 yil qabul qilingan Kioto protokolini amalga tezroq tatbiq qilish masalalari ko‘rib chiqildi. Iqlimshunoslar vaqtni qo‘ldan boy bermay, protokol yuzasidan kerakli chora-tadbirlar ishlab chiqish zarurligiga alohida urg‘u berishdi.
munosabati bilan tuzilgan hukumatlararo komissiya rahbari Rajendra Pachauri to‘xtalib o‘tgandi. U bu mavzuda BMTning Mavrikiyada bo‘lib o‘tgan konferentsiyasida ma’ruza qildi. Shundan so‘ng Oksford universitetning bir guruh olimlari iqlimning keskin o‘zgarishi komissiya keltirgan raqamlardan ikki marta ko‘p xavf keltirishini aniqlashdi. Xalqaro ishchi guruhining ta’kidlashicha, o‘n yildan keyingi vaziyat asl holiga qaytarib bo‘lmaydigan darajaga yetadi.
Yuqorida aytib o‘tganimizdek, iqlimshunoslarning navbatdagi konferentsiyasida iqlimning xavfli tomonga burilishi masalasi muhokama qilindi. Hozirdanoq Bosh vazir harorat muammosini Yel va “katta sakkizlik” davlatlari o‘rtasida tashkil etiladigan sammitda ko‘tarib chiqish mas’uliyatini olgan. Angliya ekologiya vaziri Margaret Bekett konferentsiyani ochiq deb e’lon qilarkan, kelajakda haroratning global ko‘tarilish oqibatlaridan qochib bo‘lmasligini aytib o‘tgan. Keyin barcha qit’alardan tashrif buyurgan olimlar va iqtisodchilar nutq so‘zlashdi. Ularning fikricha, e’tiborga arzimagan narsalar hozirda jiddiy muammolarni keltirib chiqarayotir.
Agar hukumatlar chora ko‘rishsa, ibtidoiy va arzon texnikalardan voz kechishga to‘g‘ri keladi. Aslida bunday qaror ilgari ham qabul qilingan edi. 1986 yil Venada yig‘ilgan yadro energetikasi mutaxassislari Chernobl fojeasini ko‘tarib chiqishgandi. Sobiq Ittifoq delegatsiyasi o‘shanda vertolyotda suratga tushirilgan yadro reaktorining cho‘g‘ rangiga kirish jarayonini havola etgandi. Albatta, tasvirlarning bari keskin ruhda emasdi. Lekin jonli hujjat o‘z davrida dunyo siyosatdonlariga yetarlicha tashvish tug‘dirayotgan yadro inqirozini yaqqol namoyon etdi. Hozirga kelib yadro muammosiga haroratning oshishi, muzliklarning erishi qo‘shildi. Ehtiyotkor fan barcha sirni oshkor qilishni istamaydi. Shunday bo‘lsa-da, Arktikadagi dengiz muzliklari deyarli yarim hajmidan ayrilganini keltirib o‘tmoq joiz. Qashshoqlik, qurg‘oqchilik, kuchli shamollar va suvsizlik kabi ofatlar zilzilaga nisbatan uch marta ko‘proq sodir bo‘layapti. Bularning bari iqlim o‘zgarishiga bog‘liq hodisalardir.
Orol dengizining ekologik ahvoli
Orol dengizi ilgari vaqtda dunyodagi eng katta ichki dengizlardan biri hisoblanib, unda balikchilik, ovchilik, transport va erkratsion maqsadlarda foydalanilar edi. Dengiz suv rejimini unga kuyiladigan Amudaryo, Sirdaryo, er osti suvlari hamda otmosfera yonilgilari tushishi va yuzadan suvning buglanishi tashkil etadi. qadimgi tarixiy davrlarda dengiz sathining 1,5 - 2,10 o'zgarishi tabiiy iqlim hususiyati bilan bo'liq bo'lib, suvning hajmi 100 - 150 kub km, suv sathi maydoni - 4000 kv, km ni tashkil etgan.
Sug'oriladigan dexkonchilikning rivojlanishi natijasida su'orilishga foydalaniladigan kaytmas suvlar va kurkchilik yillari Amudaryo va Sirdaryoning deltasiga kuyiladigan suv miqdori kamaydi. Shunday qilib, hozirgi vaqtda dengizning sathi 1961 yilga nisbatan 16,8 m ga pasaydi. 1994 yil 36,6 m. Bunda dengizning hajmi 3 marta, yuzasi

2. 
   marta, shurlanish darajasi 9-10 gG'l dan 34-37 gG'l ga ortadi; 2000 yilga borib 180­200 gG'l kutariladi. Schozirgi kunda dengiz sathining pasayishi yiliga 80 - 110 sm tashkil etmoqda. Kirgok chizigi 60 - 80 km pasayib, ochilib qolgan erlar 23 ming km2 tashkil etadi.Amudaryo va Sirdaryoning kuyi okimlarida suvning sifati yomonlashadi, hamda ichish uchun yaroksiz bo'libqoladi. Ekologik tizmlar, o'simlik va hayvonlar chuqur inkirozga uchrayapti. Eng yomon axvol Janubiy oroldir.Ushbu mintaqa o'z ichiga shimoliy garbiy kizil kum, Zaungao'z, Kora kum, Janubiyustyurt va Amudaryo delutasikabi landshaft komplekslarini oladi. Orol bo'yining umumiy maydoni - 473 ming km2 bo'lsa, uning Janubiy qismi 245 ming km2 tashkil etadi. Bunga KKR hududi,O'zbekistonning Xorazm viloyati, Turkmanistonning Toshavvo'z vilochtlari kiradi. Orol va orol bo'yida sodir bulayotgan jadal ravishdagi chullanish hodisasi dunyo tajribasida uchratilmagan. Shuning uchun ham mikdor va sifat jixatidan baxolash ancha qiyinchilikalrga duch kelmoqda. Dengiz tubining ochilishi va daryo delutalarining qurishi hisobiga cho'l maydonlari kengaymoqda. Ochilib qolgan 1 mln ga maydon yuzasi mayda tuz zarrachalari bilan koplanib yangi shakldagi kum qoplamlarini hosil qiladi.
   

joylashgan. Turkmanistonning suv xo'jalik tumanlaridamurakkab meliorativ holat kelib chikmoqda. Amudaryo va Sirdaryoning kuyi okimlarida ko'pchilik maydonlar konikarsiz meliorativ ahvoli bilan 3 va 4 katigoriyaga mansub erlar hisoblanadi, shurlangan, kuchli shurlangan maydonlar 35- 70 % tashkil etadi. Tuproq-larning shurlanishi hisobiga kishlk xo'jalik maxsulotlari hosili O'zbekistonda - 30%, Turkistonda 40 %, Kozoxistonda - 33%, Tojikistonda - 1990 Kirgizistonda - 20 % pasayib ketdi. Kuchli shurlangan er osti suvlarning joylashishi, chullanishi jarayonini kuchaytirmoqda. Amudaryo av Sirdaryo kirgoklarini pasayish natijasida daryolarning kuyi qismida suv toshkinlarini akmaytirib yuboradi. Bu o'z navbatida tukay o'simliklari maydonlarini qisqarishiga, ilgari gumusga boy bo'lgan utloki - botqoqli tuproqlar unumsiz utlok takir cho'l, kumli tuproqlarga aylanishga olib keladi. Sutemizuvchi hayvonlar qushlar kamayib ketdi. Kurigan maydonlar aholi uchun xavfli kasalliklarni tarkatuvchi kemiruvchilar bilan tulib bormoqda. Orol bo'yining sanitar - epidemiologik ahvoli nixoyatda ogir aholi markaz-lashtirilgan suv bilan ta'minlash 29­67 % ni tashkil etadi. Aholini yarmi ifloslangan ochiqsuv havzalaridan foydalaniladi. Orol dengizini saqlab qolish mumkinmi? Orol muammosini asosi uni dengiz sifatida saqlab qolish tashkil etadi.Shuni ta'kidlash lozimki Orol o'z tarixi davomida ilmiy ma'lumotlarga karaganda ko p marta o'z shaklini o'zgartirganini va ko'rib qolgani ma'lum. Orol dengizining dastlabki absolyut balandligini tiklash uchun ming kub km dan ortiq suv kerak bo'ladi.
ДЕН Orol dengizi muammosi xam dikkatga sazovordir.Orol dengizi 80-yillarda ayniksa kuriy boshladi I Xozirgi vaktda Urta Osiyoni umumiy muammosiga aylanib kolgan. Dengiz xozirda "ulik dengiz" deb xisoblanmokda. Tirik organizm dengizda deyarli yuk. Dengizning kurigan soxillaridagi tuplanib kolgan erdagi tuzlar shamol esganda changlar bilan aralashib, inson salomatligiga jiddiy xavf tugdiradi.Usha erdagi axolida suv muammosiga duch kelinmokda.Bundan tashkari deyarli Orol dengizining yarmi kurib kolayotganidan, xech kim kaygurmayapti. Orol dengizini tiklashga chet el mablaglari ajratilgani bilan usha mablag dengizga xarajat kilinishini xech kim uz nazoratiga olmayapti. BUndan kelib chikadiki mablaglar usha erga "etmayapti". Buni kiska kilib shunday ta'riflash mumkinki, Urta Osiyo mamlakatlarida kurgokchilik vujudga keladi. Buni jaxon xamjamiyati va Urta Osiyo mamlakatlari "pichok suyakka kadalganida" anglab etishadi. Afsuski Orol dengizi kurib kolgandan sung bu muammoni echish yullari kidiriladi. Orol dengizining kurishining asosiy sababi bu


xujalik extiyojlariga ishlatilishi ya'ni paxta, bugdoy sugorilishiga Amudaryo va Sirdaryodan foydalnganliklari uchun Orol dengiziga suv kam etib kela boshlagan. Shu tufayli Orol dengizi sekin-asta kuriy boshlagan

Orol dengizining kurinishi

Orolni saqlab qolish haqida hozirgi vaqtda bir necha fikrlar mavjud.

1. 
   Orolni qanday bulmasin kutkarish va uni avvalgi holatiga qaytarish zarur.
   
2. 
   2. Orol dengizini sathini barqaror bir sathida saqlab bulmaydi, shuning uchun uni to' liq qurishi mukarrar.
   
3. 
   3. Orol sathini ma'lum bir sathda saqlab qolish mumkin va uni amalga oshirish mumkin.
   
4. 
   Birinchi fikr 1986G87 yillarda Uzbekiston yozuvchilar uyushmasi a'zolari tomiridan va boshqa kardosh respublika yozuvchilar tomonidan kullab kuvatlangan.
   
5. 
   Ikkinchi fikirda, ular suvni yangi erlarini o'zlashtirish va su'orishga sariflash kerak, dengizni kutkarib bulmaydi, uning qurishi muqarrar demoqda.
   
6. 
   Uchinchi fikr, Orol muammosi bilan maxsus shugullangan olimlar va mutaxassislar tomonidan kutarilgan. Ular o'z fikirlarini ushbu muammo ustidan olib borgan. Ko'p yillik ilmiy izlanishlari aosida tushuntirib, dengizni barcha ekologik va ijtimoiy- iqtisodiy ahamiyatini to'ri taxmin kilgan holda uning sathini ma'lum mutloq balandlikda saqlab qolish mumkinligini isbotlab berdilar. Orol dengizini dastlabki mutlok balandlikka (53 ) m kutarishning iloji yo'q. Orol sathini bir mutlok balandlikda saqlab qolish uchun hozirgi kunda bir necha fikirlar o'rtaga tashlanmoqda.
   
7. 
   " Ba'zilar Kasbiy dengiz suvini kanal orqali Orolga o tkazishni:
   
8. 
   " Ko pchilik Orolni Sibir daryolari suvi hisobiga tuldirishni
   
9. 
   " Ba'zilari Amudaryo va Sirdaryo boshlanishi mo zliklarini 17 ming km2 eritib yuborishni ko'pchilik maslaxat berdilar. Markaziy Osiyodagi suv omborlari (92 ta, 72- O'zbekistonda) suvni daryolarga ochib yuborishni o'rtaga tashlagan. Bulardan tashqari ba'zi mutaxassislar Orol dengizi ostida taxminan 1-1,5 ming m chuqurlikda Orolning 1961 yilga kadar bo lgan suv hajmiga nisbatan 4 barobar va undan ham koprok mikdrdagi er osti suvlari mavjud ushbu suvlarni buglanish yollari bilan bir necha skvojinalar (burgular) orqali dengizga kutarib chiqish mumkinligini korsatadilar. Dengizni saqlab qolish uchun 70 kmG'kub suv kerak
   

" - 100 kmG'kub suvni er ostidan chiqarish uchun 600 ming ta skvijina kerak. Unga 100 mlrd sum mabla' kerak.
" 600 ming skvajinani 7 x q 4,2 mln. skvajina kerak bo'ladi.
" 700 kmG'kub suvni er ostidan skvajina orqali suv chiqarish uchun 700 mlrd sum pul kerak.
" 600 ta skvajinani kazish uchun 1 ml tonna quvur truba kerak.
" 600 ming ta skvajina kazish uchun 1 mlrd, tonna truba yoki quvur kerak.
" 42 mln skvajina kazish uchun - 76 mlrd tonna truba yoki quvur kerak.
Lekin O'zbekiston respublikasi 2005 yildan boshlab dengiz atrofida 18-20000 ta skvijina kazish kerak, bunga 30 mln.tonna truba kerak bo'ladi. Shunday qilib Orol sathini ma'lum bir mutlok balandlikda saqlab qolishning birdan-bir yo'li ushbu xafzaning o'zida mavjud bo'lgan suv rezerflarini saqlab qolishdir. Orolga xar yili kamida 20 kmG'kub suv kuyilib turish kerak. Xush ana shu 20 km suvni kayerdan topish kerak. Ma'lumki su'orish uchun 90 % suv sarf bo'ladi. Uning foydali ish koiffitsenti 0,63 ga teng. Agarda ushbu ko'rsatkichga 0,80 ga etkazilsa ancha suv jamgariladi. Demak, asosiy e'tiborni suv yo'qotishni iloji boricha kamaytirishga karatish kerak.
Orol dengizining qurib borish xavfi g’oyat keskin muammo, aytish mumkinki, milliy kulfat bo’lib qoldi. Orol dengizi muammosi uzoq o’tmishga borib taqaladi.
Orol tangligi insoniyat tarixidagi eng yirik ekologik va gumanitar fojialardan biridir. Dengiz havzasida yashaydigan qariyb 35 million kishi uning ta’siriga qoldi.
Ona sayyoramizni asraylik .
XXI asrning katta muammolardan biri bu - atrof-muhitning ifloslanishi hamda iqlim isishi bilan bog‘liq holda ekologiyaning global tarzda buzilishidir. Ekologik inqiroz davomiyligi va talofat ko‘lamiga ko‘ra turli xil ko‘rinishda yuz beradi. Ayrimlari bir necha kun ichidayoq sodir bo‘lib, tezkor talofatlarni keltirib chiqarsa, ba'zilarining yuzaga chiqishi uchun millionlab yil kerak bo‘ladi. Shuningdek, ekologik inqiroz biror hudud doirasida yoxud global miqyosda bo‘lishi mumkin.
O‘tmishdagi muzliklar, suvliklar davri va ular o‘rnini egallagan yangi iqlim sharoitlari hamda ular olib kelgan o‘zgarishlarni tahlil qiladigan bo‘lsak, mazkur davrlarda flora va fauna olamining ayrim turlari qirilib, o‘rnini yangi navlar egallaganini ko‘rishimiz mumkin. Hozirga qadar inson zotining Yer yuzida yashab qolishiga jiddiy tahdid soluvchi ekologik inqiroz yuz bermagan bo‘lsa-da, lekin bugunning eng katta global muammosiga aylangan iqlim isishi hamda u keltirib chiqargan va chiqarayotgan asoratlar bu holga jiddiy qarashni taqazo etadi.
Biz bugungi maqolamizda ayni shu global muammo atrofida fikr yuritmoqchimiz.
XULOSA
Global iqlim isishi asoratlari allaqachon o‘zini namoyon qilishga ulgurdi. To‘fonlar, bo‘ronlar hamda qurg‘oqchilik ofatlarining tez-tez uchrayotgani ayni iqlim isishi oqibatida yuzaga kelayotir. O‘tgan asrning ikkinchi yarmida sanoati rivojlangan mamlakatlarda issiqxona gazlarining katta miqdorda va betartib tarzda atmosferaga chiqarilishi ozon qavatining teshilishiga olib keldi. Natijada Quyoshning inson uchun zararli bo‘lgan nurlari mazkur teshikdan o‘tib, insoniyat uchun xavfni yuzaga keltirdi. Jahon hamjamiyati bundan jiddiy tashvishga tushib, issiqxona gazlari miqdorini kamaytirish uchun lozim bo‘lgan chora-tadbirlar ishlab chiqish zarurligini anglab yetdi hamda bu borada qilingan amaliy ishlar natijasida mavjud xavfni ma'lum darajada jilovlashga muvaffaq bo‘lindi. Iqlim isishi abadiy muzliklar diyori bo‘lgan Arktikaga ham yetib bordi. Bu yerdagi ulkan muzliklarning erishi ummonlardagi suv sathining ko‘tarilishiga sabab bo‘lyapti. Ayni holat okean qirg‘oqlarida qad rostlagan shaharlar uchun xavf tug‘dirmoqda.
Atrof-muhit ifloslanishi bilan bog‘liq yana bir muammo bu toza ichimlik suvining tanqisligidir. Statistik ma'lumotlarga ko‘ra, ayni paytda dunyoning kamida 1 mlrd. aholisi toza ichimlik suvi ichish imkoniyatiga ega emas. 1990 yildan beri toza ichimlik suvini iste'mol qiluvchilar soni 1,6 mlrd. kishiga oshgan bo‘lsa-da, lekin bu ne'matga tashnalar soni hanuz yuqoriligicha qolmoqda.
O‘tgan asrda suvga nisbatan bo‘lgan talabning oshishi aholi o‘sishiga nisbatan ikki barobar yuqori bo‘ldi. Hali dunyoda suvsizlik muammosi ochiq ko‘zga tashlanmagan bo‘lsa-da, lekin Yer yuzi aholisining 2,8 milliardi yoki boshqacha qilib aytganda, jami yer yuzi aholisining 40 foizi suv tanqis bo‘lgan hududlarda yashaydi. Ayni holat esa mavjud suv resurslaridan tejab-tergab foydalanishni taqozo etadi.
Toza ichimlik suvi borasidagi muammolarga, asosan, Afrika qit'asida yashovchi insonlar ko‘proq duch kelmoqda. Bu mintaqa suv resurslarining hududlar o‘rtasidagi taqsimotida jiddiy nomutanosiblik bor. Masalan, Shimoliy Afrikada aholining 92 foizi toza ichimlik suvi iste'mol qilish imkoniyatiga ega bo‘lsa, sahro mintaqasidagi Afrika davlatlarida bu ko‘rsatkich 60 foizga ham yetmaydi.