Microsoft Word !C1;8=45=A0F8O. ²0 0=K£ Kfi0;;KfiK

partlaytuǵın elementlerdi islep shıǵarıwda qollanıladı. 
Sublimatsiya azıq-túlik sanaatındada keń qollanıladı: mısalı, muzlatılǵan 
qurǵatılǵan kofe muzlatılǵan kofe ekstraktinen vakuumlı suwsızlanıw arqalı 
alınadı. Muzlatıp qurǵatqannan soń, miyweler bir neshe teńdey kemirek salmaqlıq 
payda etedi hám suwda tiklenedi. Muzlatılǵan qurǵatılǵan awqatlar azıqlıq mánisi 
6-súwret 

---

12 
boyınsha qurǵatılǵan awqatlardan sezilerli dárejede ústin bolıp tabıladı, sebebi tek 
suwdı sublimatsiya qılıw múmkin hám termal puwlanıw waqtında kóplegen 
paydalı elementleri joǵaladı. Tez muzlatıw (-100 den -190° C ge shekem) azıq-
túliklerdi muzlatıp keptiriwden aldın qollanıladı, nátiyjede kletka membranaların 
búzbaytuǵın kishi kristallar payda boladı (7-сүўрет) 
Puwlanıw hám kondensaciya 
Awzı jaqsılap jabılǵan ıdısta suyıqlıq (máselen, átir) uzaq waqıt tursa da, 
onıń muǵdarı ózgermeydi. Awzı ashıq qaldırılsa waqıt ótiwi menen onıń muǵdarı 
kemeyip baradı hám uzaq waqıttan keyin ıdısta átir qalmaǵanın kóremiz. 
Baqlanǵan bul fizikalıq qubılısqa puwlanıw qubılısı sebep boladı. 
Zattıń suyıq yamasa qattı agregat halatınan gaz tárizli 
halatqa ótiwi puwlanıw dep ataladı 
7-súwret 

---

13 
Zattıń gaz halatına ótiwi onıń erkin betinde puw payda bolıwı menen júz 
beredi. Biz dáslep suyıqlıqtıń puw halına ótiwin kórip shıǵamız. 
Hárqanday temperaturada suyıqlıq ishinde molekulalar arasında kinetikalıq 
energiyası úlken bolǵan molekulalar tabıladı. Olar basqa molekulalardıń tartısıw 
kúshlerin jeńip, suyıqlıqtıń sırtqı qatlamın «jarıp ótip» ushıp shıǵıwı hám gaz 
halatına ótiwi múmkin. 
Suyıqlıq temperaturası kóteriliwi menen onıń puwlanıwı da artadı. Puwlanıw 
suyıqlıq ústindegi hawanıń jaǵdayına da baylanıslı. Samal esip tursa suyıqlıq 
sırtındaǵı molekulalarǵa samal qosımsha energiya bergeni ushın suyıqlıq tez 
puwlanadı. Máselen, eger hawanıń temperaturası joqarı hám de samal esip turǵan 
bolsa kólmek suw tezirek qurıydı. 
Tarelkaǵa hám stakanǵa birdey muǵdarda suw quyayıq. Birneshe saattan 
soń, tarelkadaǵı suw puwlanıp ketedi, stakandaǵı suw qaladı. Demek, puwlanıw 
suyıqlıq betiniń úlkenligine de baylanıslı eken. Sonday-aq, puwlanıw tezligi 
suyıqlıq betine tásir etip atırǵan atmosfera basımına da baylanıslı boladı eken. 
Atmosfera basımı tómen bolǵan jerlerde puwlanıw tezlesedi. 
Salıstırmalı puwlanıw jıllılıǵı 
Puwlanıw procesinde úlkenirek energiyalı molekula basqa molekulalardıń 
tartısıw kúshin jeńip, suyıqlıqtan sırtqa shıǵıp ketedi. Puwlanıp atırǵan 
molekulalardıń sırtqa shıǵıp ketiw ushın jumıs orınlanadı. Sol sebepli puwlanıw 
Puwlanıw 
Puwlanıw túrleri 
Qaynaw 
Suyıqlıq maydanınan 
puwlanıw 
Suyıqlıqtıń belgili bir temperaturada 
suyıqlıq muǵdarı boyınsha puw 
kóbikleri payda etiw ushın júzege 
keletuǵın puwg'a intensiv ótiw. 

---

14 
procesinde suyıqlıq suwıydı. Puwlanıwda suyıqlıq temperaturasınıń ózgermewi 
ushın oǵan sırttan jıllılıq berip turıw kerek boladı. Bul berilip turılıwı kerek bolǵan 
jıllılıq muǵdarı puwlanıw jıllılıǵı dep ataladı. 
Anıqlama boyınsha, m massalı suyıqlıqtıń salıstırmalı puwlanıw jıllılıǵı 
tómendegishe ańlatıladı: 
m
Q
r
p

(3) 
Bunda salıstırmalı puwlanıw jıllılıǵınıń birligi Dj/kg da ańlatıladı. (1) 
ańlatpadan m massalı suyıqlıqtı tolıq puwǵa aylandırıw ushın kerek bolǵan jıllılıq 
muǵdarın esaplaw ańlatpası kelip shıǵadı, yaǵniy 
m
r
Q
p


(4)
Normal sharayatta qaynaw temperaturasında turǵan 1 kg suwdı tolıq puwǵa 
aylandırıw ushın 2,3

10
6
Dj energiya jumsaladı. Demek, suw ushın salıstırmalı 
puwlanıw jıllılıǵı r=2,3

10
6
Dj/kg teń eken. 
Kondensaciya 
Puwlanıw procesine bir waqıtta qarama-qarsı process te bar, yaǵniy puw jáne 
suyıqlıqqa aylanadı. Awzı jabıq ıdıstaǵı suyıqlıq muǵdarınıń ózgermey qalıwına 
usı puwdıń kondensaciyalanıwı sebep boladı. 
Turaqlı temperaturada 1 kg suyıqlıqtı tolıq puwǵa aylandırıw 
ushın zárúr bolǵan jıllılıq muǵdarı salıstırmalı puwlanıw jıllılıǵı 
dep ataladı hám «
r
» háribi menen belgilenedi. 

---

15 
Tómendegishe tájriybe ótkerip kóreyik 
1. Ídısqa suw quyıp qızdıramız. Qızdırıw hám 
qaynaw processinde probirkadan ne shıǵa 
baslaydı? 
2. Qaynap atırǵan suwǵa shiyshe plastinka 
qoyamız. Onda suw tamshıları payda boladı 
bul kondensaciya
«Kondensaciya» latın tilinen alınıp «tıǵızlanıw», «qoyıwlasıw» degen 
mánislerdi bildiredi. 
Ádette, suyıqlıq bir waqıtta puwlanadı hám kondensaciyalanadı. Puwlanıw 
procesi basımıraq bolsa, suyıqlıq
puwlanadı
dep ataladı (8-súwret). 
Kondensaciya procesi basımıraq bolǵanda bolsa, 
kondensaciyalanadı
dep 
ataladı (9- súwret). 
Puwdıń suyıqlıq yamasa qattı halatqa ótiw procesi 
kondensaciya dep ataladı. 
8-súwret 
9-súwret 

---

16 
Atmosferadaǵ ı suw puwlarınıń kondensaciyası nátiyjesinde jawın, sel, qar, 
shıq hám qıraw payda boladı. 
Energiyanıń saqlanıw hám aylanıw nızamında suyıqlıqtı puwlandırıw ushın 
qansha jıllılıq jumsalsa, puw kondensaciyalanıp usınday temperaturalı suyıqlıqqa 
aylanǵanda puwlanıw jıllılıǵ ına teń bolǵan jıllılıq muǵdarı ajıralıp shıǵadı hám 
bul jıllılıqqa kondensaciyalanıw jıllılıǵı dep ataladı. 
m
r
Q
Q
p
k





(5) 
Toyınǵan hám toyınbaǵan puw 
Puwlanıp atırǵan suyıqlıqtıń ústin bekice, suyıqlıqtıń ústinde puw jıynalıp 
baradı. Dáslep, puwlanıp atırǵan molekulalar kondensaciyalanıp atırǵan 
molekulalardan kóp boladı. Bunday halattaǵı suyıqlıqtıń ústindegi puw 
toyınbaǵan puw
dep ataladı. Jabıq ıdıstaǵı suyıqlıqtıń ústinde puw 
molekulalarınıń kóbeyiwi menen olardıń kondensaciyalanıwı da joqarılaydı. 
Belgili waqıtqa barıp, puwlanıw hám kondensaciyalanıw tezligi teń bolıp qaladı. 
Bunday jaǵday 
dinamikalıq teń salmaqlıq hal
dep ataladı. 
Suyıqlıq temperaturası joqarılap barǵanda toyınǵan puw basımı da 
joqarılaydı. Toyınǵan puwdıń basımın 
nkT
p

teńleme arqalı ańlatıwǵa boladı.
Qaynaw 
Hárqanday jaǵdayda suyıqlıq ishindegi kózge kórinbeytuǵın hawa 
kóbiksheleri payda boladı. Suyıqlıqtıń ústindegi sıyaqlı puw kóbiksheleri ishinde 
de suyıqlıq puwları payda boladı. Suyıqlıq, máselen, suw temperaturası kóterilip 
barǵanda kóbikshelerdegi puwdıń basımı da joqarılap baradı hám kóbiksheler 
úlkeyedi. Úlkeygen kóbiksheler Arximed kúshiniń tásirinde joqarıǵa umtıladı. 
Óziniń suyıqlıǵi menen dinamikalıq teń salmaqlıqta bolǵan 
puw toyınǵan puw dep ataladı. Bunday jaǵdaydaǵı suyıqlıq 
ústindegi basım toyınǵan puwdıń basımı dep ataladı. 

---

17 
Suwdıń joqarǵı qatlamları ıdıstıń túbine qaraǵanda jeterli 
dárejede ele qızıp úlgermegeni ushın kóbikshelerdegi puwdıń 
belgili bir bólegi kondensaciyalanadı (10- súwret).
Bul qubılıs suwdıń qaynawı aldındaǵı ózine tán dawıs 
shıǵarıwında kórinedi. Belgili waqıttan keyin suyıqlıqtıń pútin 
kóleminde temperatura teńlesedi. Kóterilip atırǵan kóbiksheler endi 
kishireymeydi. Olar betine shıǵıp jarılıp, hawaǵa puw tarqatadı (11-
súwret). 
Qaynaw waqtında suyıqlıqtıń pútkil kólemindegi temperatura teńlesedi hám 
ol intensiv túrde puwlanadı. Suyıqlıq qaynap baslaǵanda onıń temperaturasınıń 
joqarılawı toqtaydı. Onıń pútin kóleminde kóbiksheler payda boladı. Bul 
temperatura 
suyıqlıqtıń qaynaw temperaturası
dep ataladı. 
Qaynaw temperaturası hár túrli suyıqlıqlar ushın hár túrli boladı. Mısalı, 
normal jaǵdayda spirt 78°C da, suw 100°C da qaynaydı. Sırtqı basım qansha 
joqarı bolsa, qaynaw temperaturası sonsha joqarı boladı. Mısalı, ishindegi basım 
16

10
5
Pa ǵa teń bolǵan puw qazanında suw 200°C da qaynamaydı. Medicinada 
xirurgiyalıq ásbaplardı juqpalı bakteriyalardan zıyansızlandırıw ushın olar joqarı 
basımda qaynatıladı. 
Sırtqı basımnıń tómenlewi menen bolsa suyıqlıqtıń qaynaw temperaturası 
tómenlep baradı. Mısalı, tawdıń 5 km biyikliginde atmosfera basımı tómenirek 
bolǵanı ushın suw 84°C da qaynaydı. Bunday temperaturada suw qaynatılsa da, 
oǵan salınǵan gósh pispeydi. Onı pisiriw ushın ıdıs germetikalıq bekitilip 
qaynatılıwı kerek. 
Suyıqlıqtıń pútin kólemi boylap puw payda bolıw procesi 
qaynaw dep ataladı. 

---

18 
Atmosferalıq qubılıslar
Hawanıń ıǵallıǵı 
Jer sharınıń 2/3 bólegi suwdan ibarat. Suwdıń puwlanıwı sebebinen 
atmosferanıń quramında bárhama suw puwı boladı. Quramında suw puwları 
bolǵan hawa ıǵal hawa yaki 
ıǵallıq
dep ataladı. Hawada suw puwları qansha kóp 
bolsa, onıń ıǵallıǵı sonsha joqarı bolıp esaplanadı. 
Absolyut ıǵallıq 1 m
3
hawada neshe gramm suw puwı bar ekenligin bildiredi. 
Berilgen kólemdegi hawada suw puwınıń massası arqalı absolyut ıǵallıq 
tómendegishe esaplanadı: 
V
m


(6) 
Íǵallıq belgili ρ
0
muǵdarǵa jetkende, hawa suw puwına aylanadı. Bul waqıtta 
hawadaǵı suw puwınıń tıǵızlıǵın toyınǵan suw puwınıń tıǵızlıǵı dep ataw qabıl 
etilgen. Hawa temperaturası qansha joqarı bolsa, onıń toyınıw shegarası da sonsha 
úlken boladı. Hawadaǵı suw puwınıń toyınıw dárejesin bahalaw ushın salıstırmalı 
ıǵallıq túsinigi kirgizilgen. Temperaturası 
t
bolǵan hawadaǵı suw puwı absolyut 
ıǵallıqtıń usı temperaturada toyınǵan puwınıń tıǵızlıǵına qatnası 
hawanıń
salıstırmalı ıǵallılıǵı
dep ataladı, yaǵnıy: 
%
100
0





(7) 
Demek, absolyut ıǵallıqtıń berilgen temperaturadaǵı toyınǵan puw 
tıǵızlıǵına qatnası salıstırmalı ıǵallıq eken. Salıstırmalı ıǵallıq hawanıń suw 
puwına qanshelli toyınǵanın bildiredi. Salıstırmalı ıǵallıq 100 % ge teń bolǵanda, 
hawadaǵı suw puwınıń toyınǵanlıǵın, yaǵnıy puwlanıw júz bermey atırǵanın 
bildiredi. 
1 m
3
hawadaǵı suw puwınıń massası hawanıń absolyut ıǵallıǵı 
dep ataladı.

---

19 
Bazıda hawadaǵı suw puwınıń basımı da absolyut ıǵallıq delinedi. Sonıń 
ushın absolyut ıǵallıqtı suw puwınıń basımı arqalı kórsetemiz. 
Temperaturası 
t
bolǵan hawadaǵı suw puwınıń basımı 
p
nıń usı 
temperaturada toyınǵan puwınıń basımı 
p
0
ge qatnası procentlerde alınǵan mánisi 
arqalı 
hawanıń salıstırmalı ıǵallıǵın tómendegishe esaplaymız
, yaǵnıy: 
%
100
0


p
p

(8) 
bunda 
p
-hawadaǵı suw puwınıń basımı, 
p
0
-toyınǵan puwdıń basımı. 
Temperaturanıń hár túrli mánileri ushın toyınǵan suw puwınıń tıǵızlıǵı hám 
toyınǵan suw puwınıń basımı tómendegi kestede keltirilgen. 
3-keste 
t, °C 

0
, g/sm
3 
p
0
, kPa t, °C 

0
, g/sm
3 
p
0
, kPa t, °C 

0
, g/sm
3 
p
0
, kPa 
1 
5,2 
0,653 
11 
10,0 
1,31 
21 
18,3 
2,49 
2 
5,6 
0,706 
12 
10,7 
1,39 
22 
19,4 
2,64 
3 
6,0 
0,759 
13 
11,4 
1,49 
23 
20,6 
2,81 
4 
6,4 
0,813 
14 
12,1 
1,59 
24 
21,8 
2,98 
5 
6,8 
0,880 
15 
12,8 
1,71 
25 
23,0 
3,17 
6 
7,3 
0,933 
16 
13,6 
1,81 
26 
24,4 
3,36 
7 
7,8 
0,999 
17 
14,5 
1,93 
27 
25,5 
3,56 
8 
8,3 
1,07 
18 
15,4 
2,07 
28 
27,2 
3,78 
9 
8,8 
1,15 
19 
16,3 
2,19 
29 
28,7 
3,99 
10 
9,4 
1,23 
20 
17,3 
2,33 
30 
30,3 
4,24 

---

20 
Hawanıń salıstırmalı ıǵallıǵın ólshew 
Dúzilisi ápiwayı bolǵan Avgust psixrometrinen paydalanıp, 
hawa ıǵallıǵın ólshewge boladı. (grekshe psixros-suwıq). 
O1 tiykarınan birewi qurǵaq, ekinshisi ıǵal termometrden 
ibarat (12-súwret). Birinshi termometr hawa temperaturasın 
ólsheydi. Ekinshisiniń ushı material menen oralıp, tómengi ushı 
tazalanǵan suwlı ıdısqa túsirilgen boladı. Hawa qansha qurǵaq 
bolsa, suw materialdan sonsha tez puwlanadı hám oniń 
temperaturası sonshelli tómen boladı. Qurǵaq hám ıǵal 
termometrler kórsetken temperaturalar ayırmashılıǵın esaplap, 
psixrometriyalıq kesteden salıstırmalı ıǵallıq anıqlanadı. Psixrometriyalıq keste 
sol ásbaptıń ózi menen birge beriledi. Psixrometriyalıq kesteniń bir bólimi (15-
28°C ushın) kestede keltirilgen. Mısalı, 5-súwrettegi psixrometrdıń qurǵaq 
termometri 28°C dı, ıǵal termometri 21°C dı kórsetpekte. Bunda termometrdegi 
ayırmashılıǵı 7°C dı quraydı. Psixrometriyalıq kesteden hawanıń salıstırmalı 
ıǵallıǵi 53 % ekenligin anıqlaw múmkin. 
12-súwret 

---

21 
4-keste 
Ádette, hawanıń salıstırmalı ıǵallıǵ ı 50 % ten kem bolǵanda hawa qurǵaq, 
50-80 % bolǵanda normada, 80 % ten joqarı bolǵanda ıǵal esaplanadı. Íǵallıqtıń 
joqarı bolıwı metall buyımlardıń tat basıwına, aǵash buyımlardıń isiniwine alıp 
keledi. Qurǵaq hawada bolsa, aǵash buyımlar óziniń ıǵallıǵın joq etip, qıysayıwı 
hám jarılıwı múmkin. 
Jawın-shashınlardıń payda bolıwı 
Jer júzi betinde hawanıń ıǵallıǵi joqarı bolǵanda suw puwlarınıń bir bólimi 
kondensaciyalanıp, mayda suw tamshılarına aylanadı. Olardıń atmosferadaǵı 
aralaspası duman dep ataladı. 

---

22 
Toyınbaǵan suw puwı suwıtılsa, belgili bir temperaturada 
toyınǵan puwǵa aylanadı. Aytayıq, kúndizi 30 °C lı hawanıń 
absolyut ıǵallıǵı 12,5 g/m
3
bolsın (13-súwrettegi A noqat). 
Bunday temperaturada hawadaǵı suw puwları toyınbaǵan 
boladı, toyınıwı ushın 30 g/m
3
bolıwı kerek (B noqat). Biraq 
túnde hawa páseyip, tańǵa jaqın temperatura 15 °C ǵa túsiwi 
múmkin. Bunday temperaturada hawadaǵı suw puwları (12,5 
g/m
3
) toyınǵan halatqa ótedi (C noqat) hám olar kondencaciyalanıp, jerge shıq 
bolıp túsedi. Bul halatta C noqatqa tuwra kelgen ch temperatura shıq noqatı bolıp 
esaplanadı. 
Hawanıń absolyut ıǵallıǵın shıq noqatı arqalı anıqlaytúǵın ásbap 
gigrometr
dep ataladı. 
Temperatura 0°C dan tómen bolǵan waqıtlarda kondensaciyalanǵan suw 
puwları muz bólekshelerin payda etip, jerge qıraw bolıp túsedi. 
Suw puwı toyınatuǵın temperaturaǵa shıq noqatı dep ataladı.
Jawın-shashınlardıń payda bolıwı
Suwıq 
Qattı 
JAWIN
SHIQ
AYAZ
QAR
QAR TÚYIRSHIKLERI 
SEL
QIRAW
A
Y
QARA MUZ
13-súwret 

---

23 
Okean hám qurǵaqlıqlardan kóterilgen puwlardıń úlken 
bólegi jerden birneshe kilometr biyiklikte ushıp júredi. Bunday 
biyiklikte temperatura jer betine qaraǵanda biraz tómenlew 
boladı. Bunday jaǵdayda suw puwlarınıń toyınıwı ańsat boladı. 
Íǵallıq joqarı bolǵanda hám temperatura jáne de páseygende 
toyınǵan puwlar kondencaciyalanıp, mayda suw bólekshelerin 
payda etedi. Olar bizge bult bolıp kórinedi. Temperatura jáne 
de tómenlegende suw bóleksheleri birlesip, suw tamshılarına aylanıp baradı. 
Óziniń awırlıǵın tuta almaǵan suw tamshıları jerge jawın bolıp túse baslaydı (14-
súwret). 
Bulttaǵı temperatura suwıp ketkende suw puwları muz 
bólekshelerin payda etip kondensaciyalanadı. Muz 
bóleksheleri bir-biri menen birlesip, qar ushqınların payda 
etedi hám solay etip qar jawadı (15-súwret). 
Tómen temperaturalı bultta payda bolǵan muz 
bóleksheleri hawa aǵimlarınıń tásirinde bir neshe márte 
joqarıgá-tómenge qozǵalıwı múmkin. Bunda muz 
bóleksheleriniń hár kóterilgeninde olardı muz perdesi qaplaydı. Hárbir kóterilip 
túskende muz bóleksheleri iri bolıp baradı hám sel payda boladı. 
Hawa rayı 
Hawanıń temperaturası, ıǵallıǵı, basımı, samal, bultlıǵı, jawın-shashınlar, 
duman, shıq, qıraw sıyaqlı atmosferadaǵı qubılıslar hawanıń halın quraydı. 
Hawa rayınıń tiykarǵı elementlerindegi halatına baylanıslı túrde samal, 
bultlar payda boladı, jawın-shashınlar jawadı. Mısalı, hawa temperaturasınıń 
páseyiwi atmosfera basımınıń azayıwı, salıstırmalı ıǵallıqtıń joqarılawına alıp 
Anıq bir waqıtta belgili bir jerdegi hawanıń halı hawa rayı dep 
ataladı. Hawanıń temperaturası, ıǵallıǵı hám basımı hawa rayınıń 
tiykarǵı elementleri dep ataladı.
14-súwret 
15-súwret 

---

24 
keledi. Basımnıń ózgeriwi samaldı payda etedi, ıǵallıqtıń joqarılawı bolsa jawındı 
payda etedi. Samal jer júzindegi hawa aǵımın hám bultlardı bir jerden basqa jerge 
aydap júredi. Bul bolsa hawa temperaturasınıń ózgeriwine hám jawın-shashınnıń 
jawıwına alıp keliwi múmkin. 
Hawa rayın aldınnan biliw úlken áhmiyetke iye. Hawa rayın úyreniw 
meteorologiya oraylarında ámelge asırıladı. Ózbekstanda hawa rayın úyreniw 
boyınsha Tashkent gidrometeorologiyalıq oray xızmet etedi. 

---

25 
Juwmaqlaw 
Bul kurs jumısında “Sublimaciya. Puwlanıw hám kondensaciya. Hawanıń 
ıǵallıǵı” haqqında pikir júritilgen. Basqa barlıq kristall denelerdiń eriw hám qatıw 
procesleri qorǵasındikindey boladı. Kórip shıǵılǵan eriw hám qatıw proceslerden 
tómendegidey juwmaqqa keliwge boladı
1. Kristall deneniń eriw hám qatıw temperaturaları birdey boladı. 
2. Kristall dene eriw procesinde sırttan qansha jıllılıq muǵdarın alsa, qatıw 
procesinde sırtqa sonsha jıllılıq muǵdarın beredi. 
3. Kristall deneniń eriw hám qatıw proceslerin kórsetiwshi jıllılıq grafikleri ústpe-
úst túsedi. 
Sublimatsiya waqtında elementtıń ayriqsha muǵdarı ózgeredi hám energiya 
qısıp shıǵarıladi (sublimatsiya ıssılıǵı), distillew birinshi túrdegi ózgerisler ótiwi 
bolıp tabıladı. 
Hárqanday temperaturada suyıqlıq ishinde molekulalar arasında kinetikalıq 
energiyası úlken bolǵan molekulalar tabıladı. Olar basqa molekulalardıń tartısıw 
kúshlerin jeńip, suyıqlıqtıń sırtqı qatlamın «jarıp ótip» ushıp shıǵıwı hám gaz 
halatına ótiwi múmkin. 
Suyıqlıq temperaturası kóteriliwi menen onıń puwlanıwı da artadı. Puwlanıw 
suyıqlıq ústindegi hawanıń jaǵdayına da baylanıslı. Samal esip tursa suyıqlıq 
sırtındaǵı molekulalarǵa samal qosımsha energiya bergeni ushın suyıqlıq tez 
puwlanadı. Máselen, eger hawanıń temperaturası joqarı hám de samal esip turǵan 
bolsa kólmek suw tezirek qurıydı. 
Sonı ayrıqsha atap ótiw kerek búgingi ótilgen tema túsindiriliwi hám 
oqıwshılarǵa jetip barıwı anaǵurlım ańsat esaplanadı. Sebebi tema turmısımızdıń 
da ushraytuǵın hádiyseleriniń ózi bolıp tabıladı. Olardıń turmısımızdaǵı ornı, 
wazıypaları, qollanıwı haqqında tereń oylaw, biliw hám kóz aldına keltiriw ańsat 
bolıp tabıladı. 
Biraq olardıń fizikalıq talqının biliw, nızam hám qaǵıydalardı yadlaw 
qıyınshılıq tuwdırıwı múmkin. Áne sol qıyınshılıqlardı jeńiw ushın biz aldıńǵı 

---

26 
pedagogikalıq texlonogiyalardan paydalanıp sabaq ótiwdi shólkemlestirdik. 
Búgingi informaciya texnologiyalar ásri dáwirdiń oqıtıw sistemasındaǵı aktual 
mashqalalarınan biri de sonda. Yaǵınıy biz dástúriy sabaqtan azmaz shetlesıp, 
tradiciyaǵa tán bolmaǵan sabaq túrin, hár qıylı daǵı topar bolıp islew oyınları, 
qızıqlı shınıǵıwlardı tawıp, auditoriyanı temaǵa qızıqtırıw hár qıylı sorawlar 
oyatıw, zamanagóy qurallardan bolsa slayd, videorolik, elektron laboratoriyalar 
islew fizika pánine bolǵan muhabbattı asırıw, oqıwshılardı bahalaw hám álbette 
hár bir pánniń óz aldına qoyǵan maqset hám wazıypaların ámelge asırıwda úlken 
ról oynaydı. 
Álbette oqıwshılar qızıǵıwshılıǵı hár túrlı boladı, olar fizika pánine 
qızıqpawı múmkin. Hár bir oqıtıwshınıń wazıypası bolsa óz pánine bolǵan 
qızıǵıwshılıqtı arttırıwdan ibarat. Sol qızıǵıwshılıqlar tiykarında fizika pánine 
tereń kirip barıw, jańa zamanagóy, ıqsham, qolay hám paydalı jumıs koefficiyenti 
joqarı bolǵan mexanizmlerdi oylap tabıw, pikirler beriw eń úlken tabıs esaplanadı. 

---

27 
PAYDALANILǴAN ÁDEBIYATLAR 
1. И.В.Савельев. Умумий физика курси. I том. “Ўқитувчи” нашриёти. 
Тошкент – 1973. 
2. B. Xayriddinov, Ş. Joʻrayev, N. Xolmirzayev, E. Turumov; Molekular fizika: 
Oʻquv qoʻllanma. Toşkent: Oʻzbekiston faylasuflari milliy jamiyati naşriyoti, 
2013. – 264 b. 
3. B.F. Izbosarov, I.R. Kamolov. Molekulyar fizika va termodinamika asoslari. 
Toşkent – 2007 
4. A. G. Ğaniyev, A. K. Avliyoqulov, G. A. Almardonova. Fizika “Ŏqituvçi” 
Toşkent. 2010y 
5. M. X.Ó’lmasova Mexanika va molekulyar fizika. Akademik litsey uçun ŏquv 
qŏllanma T. Ŏqituvçi 2004 y 
6. S. E. Frish. А. V. Тimoreva Umumiy fizika kursı I-tom Т. Ўқитувчи 1965 й 
Internet derekleri: 
I.
www.ziyonet.uz 
II.
www.arxiv.uz 
III.
www.aim.uz 
IV.
www.referat.uz