Microsoft Word !C1;8=45=A0F8O. ²0 0=K£ Kfi0;;KfiK
Yüklə 2,79 Mb. Pdf görüntüsü
|
1 2
|
1 ÓZBEKSTAN RESPUBLÍKASÍ JOQARÍ HÁM ORTA ARNAWLÍ BÍLÍMLENDÍRÍW MÍNÍSTRLÍGÍ ÁJÍNÍYAZ ATÍNDAǴÍ NÓKÍS MÁMLEKETLÍK PEDAGOGÍKALÍQ ÍNSTÍTUTÍ FÍZÍKA MATEMATÍKA FAKULTETÍ FÍZÍKA OQÍTÍW METODÍKASÍ KAFEDRASÍ Fizika hám astronomiya oqıtıw metodikası qanigeliginiń 3 g -kurs talabası Ospanova Saltanattıń Ulıwma fizika paninen KURS JUMÍSÍ Teması: Sublimaciya. Puwlanıw hám kondensaciya. Hawanıń ıǵallıǵı Qabıllaǵan: f-m.i.k.docent K. Turdanov Orınlaǵan: Ospanova S NÓKÍS – 2022 jıl 2 REJE: Í. KIRISIW ÍÍ-TIYKARǴI BÓLIM 1. QATTÍ DENELERDÍŃ ERÍWÍ HÁM QATÍWÍ 2. SUBLIMACIYA. PUWLANIW HÁM KONDENSACIYA. 3. TOYINǴAN HÁM TOYINBAǴAN PUW. QAYNAW 4 HAWANIŃ IǴALLIǴI. HAWANIŃ SALISTIRMALI IǴALLIǴIN ÓLSHEW ÍÍÍ. JUWMAQLAW ÍV. PAYDALANILǴAN ÁDEBIYATLAR 3 KIRISIW Hár bir jámiyettiiń keleshegi onıń ajıralmaytuǵın bólegi hám turmıslıq zárúrshiligi bolǵan tálim sistemasınıń qaysı dárejede rawajlanǵanlıǵı menen belgilenedi. Búgingi kúnde ǵárezsiz rawajlanıw jolınan baratırǵan mámleketimizdiń úzliksiz tálim sistemasın reformalaw hám jetilistiriw, jańa sapa basqıshına kóteriw oǵan aldıńǵı pedagogikalıq texnologiyalardı engiziw hám de tálim natiyjeliligin asırıw mámleket siyasatı dárejesine kóterildi. “Tálim tuwrısında” gi nızam hám “Kadrlar tayarlaw milliy programması” dıń qabıl etiliwi menen úzliksiz tálim sisteması arqalı zamanagóy kadrlar tayarlawdı tiykarı jaratıldı. Kurs jumısınıń aktuallılıgı: Sublimaciya. Puwlanıw hám kondensaciya. Hawanıń ıǵallıǵı quramalı process bolıp onıń túsinikli bolıwın tamiynlewde zamanagóy pedagogikalıq texnologiya hám interaktiv metodlardan paydalanıw házirgi kún tálim beriw processiniń aktual mashqalası esaplanadı. Kurs jumısınıń maqseti: Bılım berıw orınlarında Sublimaciya. Puwlanıw hám kondensaciya. Hawanıń ıǵallıǵı temasın oqıtıwda zamanagóy oqıtıw usılları - interaktiv usıllar, innovciyalıq texnologiyalar ornı hám áhmiyeti kútá úlken bolıp tabıladı. Pedagogikalıq texnologiya hám olardıń tálimde qollanılıwına tiyisli bilimler, tájiriybe studentlerdi bilimli hám jetik ilmiy tájriybege ıyelewlerin támiyinleydi. Ínnovciyalıq texnologiyalar pedagogikalıq process hám de oqıtıwshı hám student iskerligine jańalıq, ózgerisler kirgiziw bolıp onı ámelge asırıwda tiykarınan interaktiv usıllardan paydalanıladı. Kurs jumısınıń wazıypası: Studentlerdi kún sayın asıp baratırǵan informaciya -tálim ortalıǵı sharayatında ǵárezsiz túrde iskerlik kórsete alıwǵa informaciya aǵımınan aqılǵa say paydalanıwǵa úyretiwden ibarat esaplanadi. Onıń ushın olarǵa úzliksiz túrde ózbetinshe islew múmkinshiligi hám sharayatın jaratıp beriw zárúr. Kurs jumısınıń ámeliy áhmiyeti: Sublimaciya. Puwlanıw hám kondensaciya. Hawanıń ıǵallıǵı temasın oqıtıwda, zerikarli sabaqlar ornına sabaqlardı shólkemlestiriwge juwapkershilik menen jantasatuǵın, kásiplik bilgir, 4 metodikalıq uqıpǵa iye, juwapkerli, zamanagóy, interaktiv pedagogikalıq texnologiyanı jetilisken ózlestirip alǵan, innovatsiyalar tiykarında tálimdi payda ete alatuǵın oqıtıwshılarǵa talap asıp barıp atır. Tálimde materiallıq baza, standart, oqıw jobalar, programma hám sabaqlıqlar qanshellilik rawajlanıwdırılmasın, kutilgen tiykarǵı nátiyjege erisiw, tereń hám puqta bilim beriw, joqarı sapa daǵı ózlestiriwge erisiw tikkeley teoriyalıq hám ámeliy shınıǵıwlardı alıp baratuǵın oqıtıwshınıń dóretiwshiligi, ızleniwshiligi, ilmiy tájriybesine pedagogikalıq uqıpına baylanislı bolıpqalaberedi. 5 Qattı denlerdiń eriwi hám qatıwı Qattı denege ıssılıq beriw jolı menen onı suyıq halatqa keltiriwge boladı. Kristall deneni eritiw ushın oǵan ıssılıq berip, onıń temperaturasın kóterip barayıq. Kristall dene temperaturası belgili temperaturaǵa jetkende ol eriy baslaydı. Kristall deneniń eriw hám qatıw proceslerin qorǵasın mısalında kórip shıǵayıq. Onıń eriw hám qatıw temperaturasın grafik túrinde bereyik. Bunıń ushın koordinatanıń abssissa kósherine qorǵasınǵa berilip atırǵan ıssılıq muǵdarın, ordinata kósherine bolsa kristall temperaturasınıń ózgeriwin keltireyik (1-súwret). 27 °C (300 K) temperaturalı massası 0,1 kg bolǵan qorǵasındı alayıq. Onı qıyın eriytuǵın metall ıdısqa salıp, jıllılıq berip barayıq. Bul jıllılıq qattı halattaǵı qorǵasınnıń temperaturasın kóteriwge sarplana baslaydı. Bunda qorǵasınǵa berilgen jıllılıq onıń ishki energiyasın kóbeytiwge jumsaladı. Qorǵasın temperaturası 327 °C (600 K) ge jetkende ol eriy baslaydı hám erip bolǵansha onıń temperaturası ózgermeydi. Bul temperatura qorǵasınnıń eriw temperaturası bolıp esaplanadı. Zattıń qattı halattan suyıq halatqa ótiw procesi eriw dep ataladı. Kristall deneniń eriw procesindegi temperaturası usı kristalldıń eriw temperaturası dep ataladı. Eriw temperaturasındaǵı kristall dene pútkilley suyıqlıqqa aylandırıw ushın jumsalǵan jıllılıq muǵdarı eriw jıllılıǵı delinedi. 1- súwret 6 Berilgen 0,1 kg massalı qattı túrdegi qorǵasın temperaturasın 27 °C den 327 °C ǵa shekem kóteriw ushın kDj Dj K K kg K kg Dj T T m c Q 9 , 3 3900 ) 300 600 ( 1 , 0 130 ) ( 1 2 jıllılıq muǵdarı jumsaladı (1-súwrette berilgen grafiktiń O-A bólimi). Qorǵasınnıń temperaturası 327 °C (600 K) ǵa jetkende keyingi berilgen jıllılıq muǵdarı kristall reshyotkasın ıdırata baslaydı hám kristall eriy baslaydı. Qorǵasın tolıq erip bolǵansha onıń temperaturası ózgermeydi (grafiktiń A-B bólimi). Berilgen bul energiya kristall reshyotkasın ıdıratıwǵa, onıń atomları arasındaǵı óz ara tásirin azaytıwǵa, yaǵniy qorǵasınnıń suyıq halına ótiwine jumsaladı. Eriw procesinde kristall suyıqlıqqa tolıq aylanıp bolmaǵansha onıń temperaturası ózgermeydi. Qorǵasın suyıqlıqqa tolıq aylanıp bolǵannan keyin onıń temperaturası jáne kóteriledi. (grafiktiń B-C bólimi). Bunda berilgen jıllılıq suyıq halattaǵı qorǵasın atomlarınıń qozǵalıw tezligin asırsa, yaǵnıy kinetikalıq energiyasın asırıwǵa jumsaladı. Suyıq halattaǵı qorǵasındı qızdırıwshı ot óshirilse, yaǵnıy oǵan energiya beriw toqtatılsa, ol suwıy baslaydı (grafiktiń C-B bólimi). Bunda qorǵasın atomlarınıń kinetikalıq energiyası, yaǵniy zattıń ishki energiyası azaya baslaydı. Qorǵasınnan jıllılıq ajıralıp shıǵadı. Suyıq qorǵasın suwıp, 327 °C (600 K) ge jetkende onıń temperaturası ózgermey qaladı (grafiktiń B-A bólimi). Bul temperatura qorǵasınnıń qatıw temperaturası bolıp esaplanadı. Biraq qorǵasınnan jıllılıq ajıralıp shıǵıwı dawam etedi. Bunda qorǵasın atomlarınıń kinetikalıq energiyası kemeye baslaydı hám atomlar tártipli túrde jaylasa baslaydı. Bul process zattıń qatıwı yaki kristallasıwı delinedi. Qorǵasın qattı halatqa ótip bolǵannan keyin onıń temperaturası jáne túse baslaydı (grafiktiń A-O bólimi). Atomlardıń kinetikalıq energiyası azayıwı esabınan onıń ishki energiyası azaya baslaydı. Bunda temperature dáslepki 27 °C ǵa shekem túskenshe qorǵasın átirapqa jıllılıq uzatadı. Tolıq kristall halatına 7 qaytıp, 327 °C dan 27 °C ǵa shekem suwıǵansha qorǵasınnan 3,9 kJ jıllılıq muǵdarı ajıralıp shıǵadı. Basqa barlıq kristall denelerdiń eriw hám qatıw procesleri qorǵasındikindey boladı. Kórip shıǵılǵan eriw hám qatıw proceslerden tómendegidey juwmaqqa keliwge boladı: Qorǵasın sıyaqlı basqa kristall deneler de anıq eriw (qatıw) temperaturasına iye. Tómendegi kestede ayırım denelerdiń eriw temperaturası keltirilgen 1-keste № Zat t e , °C № Zat t e , °C № Zat t e , °C 1 Sınap -39 5 Cink 420 9 Shoyın 1220 2 Muz 0 6 Alyuminiy 660 10 Temir 1539 3 Qalayı 232 7 Altın 1064 11 Platina 1769 4 Qorǵasın 327 8 Mıs 1083 12 Volfram 3410 Zattıń salıstırmalı eriw jıllılıǵı. Amorf denelerdiń eriwi hám qatıwı Anıqlama boyınsha m massalı zattıń salıstırmalı eriw jıllılıǵı tómendegishe ańlatıladı: 1. Kristall deneniń eriw hám qatıw temperaturaları birdey boladı. 2. Kristall dene eriw procesinde sırttan qansha jıllılıq muǵdarın alsa, qatıw procesinde sırtqa sonsha jıllılıq muǵdarın beredi. 3. Kristall deneniń eriw hám qatıw proceslerin kórsetiwshi jıllılıq grafikleri ústpe-úst túsedi. Eriw temperaturasında 1 kg kristall zattı tolıq eriwi ushın kerek bolatuǵın jıllılıq muǵdarı zattıń salıstırmalı eriw jıllılıǵı dep ataladı hám λ (Lyamda) menen belgilenedi. 8 m Q e (1) bunda Q e –eriw temperaturasında zattı suyıqlıqqa aylandırıw ushın kerek bolatuǵın jıllılıq muǵdarı. λ tiykarınan Dj/kg hám kDj/kg birliklerde ólshenedi. (1) formuladan salıstırmalı eriw jıllılıǵı λ bolǵan m massalı deneni eriw temperaturasında eritiw ushın kerek bolatuǵın jıllılıq muǵdarın tómendegishe ańlatıw múmkin: m Q e (2) Ayırım kristallardıń salıstırmalı eriw jıllılıǵı tómendegi kestede berilgen. 2-keste № Zat λ, kDj/kg № Zat λ, kDj/kg 1 Sınap 12 6 Gúmis 105 2 Qorǵasın 25 7 Mıs 205 3 Qalayı 60 8 Temir 266 4 Altın 64 9 Muz 334 5 Polat 84 10 Alyuminiy 385 Amorf denelerdiń eriwi hám qatıwı Amorf denege jıllılıq berilgende onıń temperaturası aldın bir tegis joqarılap baradı (2-súwrettegi grafiktiń O-A bólimi). Bunda berilgen jıllılıq denedegi molekulalardıń óz ornında terbelisin kúsheytiwge, yaǵnıy kinetikalıq energiyasın kóteriwge jumsaladı. Berilgen massalı kristall deneni eriw temperaturasında suyıqlıqqa aylandırıw ushın qansha jıllılıq muǵdarı jumsalǵan bolsa, sol temperaturada suyıq halattan qattı halatqa aylanıwında sonsha jıllılıq muǵdarı ajıralıp shıǵadı 2-súwret 9 A noqatınan baslap temperaturanıń kóteriliwi páseyedi (grafiktiń A-B bólimi). Berilgen jıllılıq molekulalarınıń kinetikalıq energiyasın hám molekulalardin óz ara tásiri potencial energiyasın kóteriwge jumsaladı. Bunda molekulalar aralıq baylanıstıń bekkemliginiń azayıp barıwı nátiyjesinde dene jumsaq bolıp suyıqlasıp baradı. Dene tolıq suyıqlıqqa aylanǵannan keyingi berilgen jıllılıq muǵdarı molekulalardıń qozǵalıs tezligin kóbeytiwge, yaǵniy kinetikalıq energiyaniń kóbeyiwine jumsaladı (grafiktiń B-C bólimi). Suyıq halǵa aylanǵan amorf dene suwıtılǵandaǵı qatıwı eriw procesine teris boladı. Kristall denedegi sıyaqlı amorf deneniń eriw procesindegi temperaturanıń jıllılıq muǵdarına baylanıslı grafigi qatıw procesindegi grafik penen ústpe-úst túsedi. Eriw procesin úyreniw tábiyatta (mısalı, Jer betinde qar hám muzdıń eriwi), ilim hám texnikada (mısalı, taza metallar, eritpelerdi alıwda h.t.b) ayrıqsha áhmiyetke iye. Sublimaciya. Puwlanıw hám kondensaciya. Hawanıń ıǵallıǵı Sublimatsiya waqtında elementtıń ayriqsha muǵdarı ózgeredi hám energiya qısıp shıǵarıladi (sublimatsiya ıssılıǵı), distillew birinshi túrdegi ózgerisler ótiwi bolıp tabıladı. Кери process desublimatsiya bolıp tabıladı. Desublimatsiyaǵa mısal etip jerdegi muzlaw, terek shaqaları hám sımlarındaǵı muzlaw sıyaqlı atmosfera hádiyselerin keltiriw múmkin (3-súwret). Sublimatsiya (distillew)-element qattı halatınan tezlik penen gaz halatına ótiwi yamasa suyıqlıqtı shetlep ótiwi. Amorf deneler anıq eriw temperaturasına iye emes. Jıllılıq berilgende amorf deneler aldın áste-aqırın jumsaradı, soń suyıqlasıp baslaydı. 2- súwret 10 Yodtıń sublimatsiyası Sublimatsiya, mısalı, ápiwayı sharayatta suyıq fazaǵa iye bolmaǵan elementar yod Í2 ushın xarakterli bolıp tabıladı: kók reńge iye qara kristallar tezlik penen gaz tárizli molekulyar yodqa aylanadı (sublimatsiya etiledi) (medicinalıq " yod" spirtli eritpe) (4-сүўрет). Muzdıń sublimatsiyası Muz sublimatsiyaǵa jaqsı járdem beredi, bul bolsa bul processtiń keptiriw usıllarınan biri retinde keń qollanılıwın anıqlaydı (5-сүўрет). 3- súwret 4- súwret 5- súwret 11 Laboratoriya texnologiyasında sublimatsiyadan paydalanıw Qattı elementlerdı tazalaw usıllarınan biri sublimatsiya effektine tiykarlanǵan. Arnawlı bir temperaturada qosımtadaǵı elementlarden biri ekinshisinen joqarı tezlikte sublimatsiyalanadı. Suwıtılǵan sırtta tazalanatuǵın elementtıń puwı kondensatsiyalanadı. Bul tazalaw usılı ushın isletiletuǵın apparat sublimator dep ataladı (6 сүўрет). 1 muzday suw kiriw ornı. 2 Muzday suwdıń shıǵıwı. 3 Vakuumlı gaz liniyası. 4 Sublimaciya kamerası. 5 Muzlatılǵan hám qurıtılǵan ónimler. 6 Shiyki zat. 7 Sırtqı ısıtıw Muzlatıp keptiriw Muzlatıp keptiriw (úlken liyofilizatsiya; liyofilizatsiya) muzlatılǵan eritpeler, suspenziyalar hám biologiyalıq obyektlerden suyıq fazanıń makro ólshemlerin payda etpesten qatıp qalǵan eritiwshi (muz) sublimatsiyasiǵa tiykarlanǵan eritiwshini alıp taslaw procesi bolıp tabıladı Sanaat sublimatsiyasında dáslepki korpus birinshi náwbette muzlatıladı, keyin vakuum kamerasına yamasa inert gazler menen toltırılǵan kameraǵa jayǵastırıladı. Fizikalıq tárepten, sublimatsiya procesi kameradaǵı suw puwınıń konsentraciyası belgili bir temperatura ushın normal dárejege jetkenshe dawam etedi hám sol sebepli artıqsha suw puwı turaqlı túrde pompalanadı. Sublimatsiya ximiya sanaatında, atap aytqanda, suwlı eritpelerdi shóktiriw nátiyjesinde alınǵan Yüklə 2,79 Mb. Dostları ilə paylaş:
|
1 2