Microsoft Word !C1;8=45=A0F8O. ²0 0=K£ Kfi0;;KfiK

---

1 
ÓZBEKSTAN RESPUBLÍKASÍ JOQARÍ HÁM ORTA ARNAWLÍ 
BÍLÍMLENDÍRÍW MÍNÍSTRLÍGÍ 
ÁJÍNÍYAZ ATÍNDAǴÍ NÓKÍS MÁMLEKETLÍK PEDAGOGÍKALÍQ 
ÍNSTÍTUTÍ 
FÍZÍKA MATEMATÍKA FAKULTETÍ 
FÍZÍKA OQÍTÍW METODÍKASÍ KAFEDRASÍ 
Fizika hám astronomiya oqıtıw metodikası qanigeliginiń 3
g
-kurs talabası 
Ospanova Saltanattıń 
Ulıwma fizika paninen 
KURS JUMÍSÍ 
Teması: Sublimaciya. Puwlanıw hám kondensaciya. Hawanıń ıǵallıǵı 
Qabıllaǵan: 
f-m.i.k.docent K. Turdanov 
Orınlaǵan: 
Ospanova S 
NÓKÍS – 2022 jıl 

---

2 
REJE: 
Í. KIRISIW 
ÍÍ-TIYKARǴI BÓLIM 
1. QATTÍ DENELERDÍŃ ERÍWÍ HÁM QATÍWÍ 
2. SUBLIMACIYA. PUWLANIW HÁM KONDENSACIYA. 
3. TOYINǴAN HÁM TOYINBAǴAN PUW. QAYNAW 
4 HAWANIŃ IǴALLIǴI. HAWANIŃ SALISTIRMALI IǴALLIǴIN 
ÓLSHEW 
ÍÍÍ. JUWMAQLAW 
ÍV. PAYDALANILǴAN ÁDEBIYATLAR 

---

3 
KIRISIW 
Hár bir jámiyettiiń keleshegi onıń ajıralmaytuǵın bólegi hám turmıslıq 
zárúrshiligi bolǵan tálim sistemasınıń qaysı dárejede rawajlanǵanlıǵı menen 
belgilenedi. Búgingi kúnde ǵárezsiz rawajlanıw jolınan baratırǵan 
mámleketimizdiń úzliksiz tálim sistemasın reformalaw hám jetilistiriw, jańa sapa 
basqıshına kóteriw oǵan aldıńǵı pedagogikalıq texnologiyalardı engiziw hám de 
tálim natiyjeliligin asırıw mámleket siyasatı dárejesine kóterildi. “Tálim 
tuwrısında” gi nızam hám “Kadrlar tayarlaw milliy programması” dıń qabıl etiliwi 
menen úzliksiz tálim sisteması arqalı zamanagóy kadrlar tayarlawdı tiykarı 
jaratıldı. 
Kurs jumısınıń aktuallılıgı: 
Sublimaciya. Puwlanıw hám kondensaciya. 
Hawanıń ıǵallıǵı quramalı process bolıp onıń túsinikli bolıwın tamiynlewde 
zamanagóy pedagogikalıq texnologiya hám interaktiv metodlardan paydalanıw 
házirgi kún tálim beriw processiniń aktual mashqalası esaplanadı. 
Kurs jumısınıń maqseti: 
Bılım berıw orınlarında Sublimaciya. Puwlanıw 
hám kondensaciya. Hawanıń ıǵallıǵı temasın oqıtıwda zamanagóy oqıtıw usılları 
- interaktiv usıllar, innovciyalıq texnologiyalar ornı hám áhmiyeti kútá úlken bolıp 
tabıladı. Pedagogikalıq texnologiya hám olardıń tálimde qollanılıwına tiyisli 
bilimler, tájiriybe studentlerdi bilimli hám jetik ilmiy tájriybege ıyelewlerin 
támiyinleydi. Ínnovciyalıq texnologiyalar pedagogikalıq process hám de 
oqıtıwshı hám student iskerligine jańalıq, ózgerisler kirgiziw bolıp onı ámelge 
asırıwda tiykarınan interaktiv usıllardan paydalanıladı. 
Kurs jumısınıń wazıypası: 
Studentlerdi kún sayın asıp baratırǵan 
informaciya -tálim ortalıǵı sharayatında ǵárezsiz túrde iskerlik kórsete alıwǵa 
informaciya aǵımınan aqılǵa say paydalanıwǵa úyretiwden ibarat esaplanadi. 
Onıń ushın olarǵa úzliksiz túrde ózbetinshe islew múmkinshiligi hám sharayatın 
jaratıp beriw zárúr. 
Kurs jumısınıń ámeliy áhmiyeti: 
Sublimaciya. Puwlanıw hám 
kondensaciya. Hawanıń ıǵallıǵı temasın oqıtıwda, zerikarli sabaqlar ornına 
sabaqlardı shólkemlestiriwge juwapkershilik menen jantasatuǵın, kásiplik bilgir, 

---

4 
metodikalıq uqıpǵa iye, juwapkerli, zamanagóy, interaktiv pedagogikalıq 
texnologiyanı jetilisken ózlestirip alǵan, innovatsiyalar tiykarında tálimdi payda 
ete alatuǵın oqıtıwshılarǵa talap asıp barıp atır. Tálimde materiallıq baza, 
standart, 
oqıw 
jobalar, 
programma 
hám 
sabaqlıqlar 
qanshellilik 
rawajlanıwdırılmasın, kutilgen tiykarǵı nátiyjege erisiw, tereń hám puqta bilim 
beriw, joqarı sapa daǵı ózlestiriwge erisiw tikkeley teoriyalıq hám ámeliy 
shınıǵıwlardı alıp baratuǵın oqıtıwshınıń dóretiwshiligi, ızleniwshiligi, ilmiy 
tájriybesine pedagogikalıq uqıpına baylanislı bolıpqalaberedi. 

---

5 
Qattı denlerdiń eriwi hám qatıwı 
Qattı denege ıssılıq beriw jolı menen onı suyıq halatqa keltiriwge boladı. 
Kristall deneni eritiw ushın oǵan ıssılıq berip, onıń temperaturasın kóterip 
barayıq. Kristall dene temperaturası belgili temperaturaǵa jetkende ol eriy 
baslaydı. 
Kristall deneniń eriw hám qatıw proceslerin 
qorǵasın mısalında kórip shıǵayıq. Onıń eriw hám 
qatıw temperaturasın grafik túrinde bereyik. Bunıń 
ushın koordinatanıń abssissa kósherine qorǵasınǵa 
berilip atırǵan ıssılıq muǵdarın, ordinata kósherine 
bolsa kristall temperaturasınıń ózgeriwin keltireyik 
(1-súwret). 27 °C (300 K) temperaturalı massası 0,1 kg bolǵan qorǵasındı alayıq. 
Onı qıyın eriytuǵın metall ıdısqa salıp, jıllılıq berip barayıq. Bul jıllılıq qattı 
halattaǵı qorǵasınnıń temperaturasın kóteriwge sarplana baslaydı. Bunda 
qorǵasınǵa berilgen jıllılıq onıń ishki energiyasın kóbeytiwge jumsaladı. 
Qorǵasın temperaturası 327 °C (600 K) ge jetkende ol eriy baslaydı hám erip 
bolǵansha onıń temperaturası ózgermeydi. Bul temperatura qorǵasınnıń eriw 
temperaturası bolıp esaplanadı.
Zattıń qattı halattan suyıq halatqa ótiw procesi eriw dep 
ataladı. 
Kristall deneniń eriw procesindegi temperaturası usı 
kristalldıń eriw temperaturası dep ataladı. 
Eriw temperaturasındaǵı kristall dene pútkilley suyıqlıqqa 
aylandırıw ushın jumsalǵan jıllılıq muǵdarı eriw jıllılıǵı delinedi. 
1- súwret 

---

6 
Berilgen 0,1 kg massalı qattı túrdegi qorǵasın temperaturasın 27 °C den 327 
°C ǵa shekem kóteriw ushın
kDj
Dj
K
K
kg
K
kg
Dj
T
T
m
c
Q
9
,
3
3900
)
300
600
(
1
,
0
130
)
(
1
2











jıllılıq muǵdarı jumsaladı (1-súwrette berilgen grafiktiń O-A bólimi). 
Qorǵasınnıń temperaturası 327 °C (600 K) ǵa jetkende keyingi berilgen 
jıllılıq muǵdarı kristall reshyotkasın ıdırata baslaydı hám kristall eriy baslaydı. 
Qorǵasın tolıq erip bolǵansha onıń temperaturası ózgermeydi (grafiktiń A-B 
bólimi). Berilgen bul energiya kristall reshyotkasın ıdıratıwǵa, onıń atomları 
arasındaǵı óz ara tásirin azaytıwǵa, yaǵniy qorǵasınnıń 
suyıq halına ótiwine
jumsaladı. 
Eriw procesinde kristall suyıqlıqqa tolıq aylanıp bolmaǵansha onıń 
temperaturası ózgermeydi. Qorǵasın suyıqlıqqa tolıq aylanıp bolǵannan keyin 
onıń temperaturası jáne kóteriledi. (grafiktiń B-C bólimi). Bunda berilgen jıllılıq 
suyıq halattaǵı qorǵasın atomlarınıń qozǵalıw tezligin asırsa, yaǵnıy 
kinetikalıq 
energiyasın asırıwǵa
jumsaladı. 
Suyıq halattaǵı qorǵasındı qızdırıwshı ot óshirilse, yaǵnıy oǵan energiya 
beriw toqtatılsa, ol suwıy baslaydı (grafiktiń C-B bólimi). Bunda qorǵasın 
atomlarınıń kinetikalıq energiyası, yaǵniy zattıń 
ishki energiyası azaya baslaydı.
Qorǵasınnan jıllılıq ajıralıp shıǵadı. 
Suyıq qorǵasın suwıp, 327 °C (600 K) ge jetkende onıń temperaturası 
ózgermey qaladı (grafiktiń B-A bólimi). Bul temperatura 
qorǵasınnıń qatıw 
temperaturası
bolıp esaplanadı. Biraq qorǵasınnan jıllılıq ajıralıp shıǵıwı dawam 
etedi. Bunda qorǵasın atomlarınıń kinetikalıq energiyası kemeye baslaydı hám 
atomlar tártipli túrde jaylasa baslaydı. Bul process 
zattıń qatıwı
yaki 
kristallasıwı
delinedi. 
Qorǵasın qattı halatqa ótip bolǵannan keyin onıń temperaturası jáne túse 
baslaydı (grafiktiń A-O bólimi). Atomlardıń kinetikalıq energiyası azayıwı 
esabınan onıń 
ishki energiyası azaya
baslaydı. Bunda temperature dáslepki 27 
°C ǵa shekem túskenshe qorǵasın átirapqa jıllılıq uzatadı. Tolıq kristall halatına 

---

7 
qaytıp, 327 °C dan 27 °C ǵa shekem suwıǵansha qorǵasınnan 3,9 kJ jıllılıq 
muǵdarı ajıralıp shıǵadı. 
Basqa barlıq kristall denelerdiń eriw hám qatıw procesleri qorǵasındikindey 
boladı. Kórip shıǵılǵan eriw hám qatıw proceslerden tómendegidey juwmaqqa 
keliwge boladı: 
Qorǵasın sıyaqlı basqa kristall deneler de anıq eriw (qatıw) temperaturasına 
iye. Tómendegi kestede ayırım denelerdiń eriw temperaturası keltirilgen 
1-keste 
№ 
Zat 
t
e
, °C № 
Zat 
t
e
, °C 
№ 
Zat 
t
e
, °C 
1 
Sınap 
-39 
5 
Cink 
420 
9 
Shoyın 
1220 
2 
Muz 
0 
6 
Alyuminiy 
660 
10 
Temir 
1539 
3 
Qalayı 
232 
7 
Altın 
1064 
11 
Platina 
1769 
4 
Qorǵasın 327 
8 
Mıs 
1083 
12 
Volfram 3410 
Zattıń salıstırmalı eriw jıllılıǵı. Amorf denelerdiń eriwi hám qatıwı 
Anıqlama boyınsha m massalı zattıń salıstırmalı eriw jıllılıǵı tómendegishe 
ańlatıladı: 
1. Kristall deneniń eriw hám qatıw temperaturaları birdey boladı. 
2. Kristall dene eriw procesinde sırttan qansha jıllılıq muǵdarın 
alsa, qatıw procesinde sırtqa sonsha jıllılıq muǵdarın beredi. 
3. Kristall deneniń eriw hám qatıw proceslerin kórsetiwshi jıllılıq 
grafikleri ústpe-úst túsedi. 
Eriw temperaturasında 1 kg kristall zattı tolıq eriwi ushın kerek 
bolatuǵın jıllılıq muǵdarı zattıń salıstırmalı eriw jıllılıǵı dep ataladı 
hám λ (Lyamda) menen belgilenedi. 

---

8 
m
Q
e


(1) 
bunda Q
e
–eriw temperaturasında zattı suyıqlıqqa aylandırıw ushın kerek 
bolatuǵın jıllılıq muǵdarı. λ tiykarınan Dj/kg hám kDj/kg birliklerde ólshenedi. 
(1) formuladan salıstırmalı eriw jıllılıǵı λ bolǵan m massalı deneni eriw 
temperaturasında eritiw ushın kerek bolatuǵın jıllılıq muǵdarın tómendegishe 
ańlatıw múmkin: 
m
Q
e



(2) 
Ayırım kristallardıń salıstırmalı eriw jıllılıǵı tómendegi kestede berilgen. 
2-keste 
№ 
Zat 
λ, kDj/kg 
№ 
Zat 
λ, kDj/kg 
1 
Sınap 
12 
6 
Gúmis 
105 
2 
Qorǵasın 
25 
7 
Mıs 
205 
3 
Qalayı 
60 
8 
Temir
266 
4 
Altın 
64 
9 
Muz 
334 
5 
Polat 
84 
10 Alyuminiy 
385 
Amorf denelerdiń eriwi hám qatıwı 
Amorf denege jıllılıq berilgende onıń temperaturası 
aldın bir tegis joqarılap baradı (2-súwrettegi grafiktiń O-A 
bólimi). Bunda berilgen jıllılıq denedegi molekulalardıń óz 
ornında terbelisin kúsheytiwge, yaǵnıy 
kinetikalıq 
energiyasın kóteriwge
jumsaladı.
Berilgen massalı kristall deneni eriw temperaturasında suyıqlıqqa 
aylandırıw ushın qansha jıllılıq muǵdarı jumsalǵan bolsa, sol 
temperaturada suyıq halattan qattı halatqa aylanıwında sonsha jıllılıq 
muǵdarı ajıralıp shıǵadı 
2-súwret 

---

9 
A noqatınan baslap temperaturanıń kóteriliwi páseyedi (grafiktiń A-B 
bólimi). Berilgen jıllılıq molekulalarınıń kinetikalıq energiyasın hám 
molekulalardin óz ara tásiri potencial energiyasın kóteriwge jumsaladı. Bunda 
molekulalar aralıq baylanıstıń bekkemliginiń azayıp barıwı nátiyjesinde dene 
jumsaq bolıp suyıqlasıp baradı. 
Dene tolıq suyıqlıqqa aylanǵannan keyingi berilgen jıllılıq muǵdarı 
molekulalardıń qozǵalıs tezligin kóbeytiwge, yaǵniy kinetikalıq energiyaniń 
kóbeyiwine jumsaladı (grafiktiń B-C bólimi). 
Suyıq halǵa aylanǵan amorf dene suwıtılǵandaǵı qatıwı eriw procesine teris 
boladı. Kristall denedegi sıyaqlı amorf deneniń eriw procesindegi temperaturanıń 
jıllılıq muǵdarına baylanıslı grafigi qatıw procesindegi grafik penen ústpe-úst 
túsedi. 
Eriw procesin úyreniw tábiyatta (mısalı, Jer betinde qar hám muzdıń eriwi), 
ilim hám texnikada (mısalı, taza metallar, eritpelerdi alıwda h.t.b) ayrıqsha 
áhmiyetke iye. 
Sublimaciya. Puwlanıw hám kondensaciya. Hawanıń ıǵallıǵı 
Sublimatsiya waqtında elementtıń ayriqsha muǵdarı ózgeredi hám energiya 
qısıp shıǵarıladi (sublimatsiya ıssılıǵı), distillew birinshi túrdegi ózgerisler ótiwi 
bolıp tabıladı. Кери process desublimatsiya bolıp tabıladı. Desublimatsiyaǵa 
mısal etip jerdegi muzlaw, terek shaqaları hám sımlarındaǵı muzlaw sıyaqlı 
atmosfera hádiyselerin keltiriw múmkin (3-súwret). 
Sublimatsiya (distillew)-element qattı halatınan tezlik 
penen gaz halatına ótiwi yamasa suyıqlıqtı shetlep ótiwi.
Amorf deneler anıq eriw temperaturasına iye emes. 
Jıllılıq berilgende amorf deneler aldın áste-aqırın jumsaradı, 
soń suyıqlasıp baslaydı. 
2- súwret 

---

10 
Yodtıń sublimatsiyası 
Sublimatsiya, mısalı, ápiwayı sharayatta suyıq fazaǵa iye bolmaǵan elementar 
yod Í2 ushın xarakterli bolıp tabıladı: kók reńge iye qara kristallar tezlik penen 
gaz tárizli molekulyar yodqa aylanadı (sublimatsiya etiledi) (medicinalıq " yod" 
spirtli eritpe) (4-сүўрет). 
Muzdıń sublimatsiyası 
Muz sublimatsiyaǵa jaqsı járdem beredi, bul bolsa bul processtiń keptiriw 
usıllarınan biri retinde keń qollanılıwın anıqlaydı (5-сүўрет). 
3- súwret 
4- súwret 
5- súwret 

---

11 
Laboratoriya texnologiyasında sublimatsiyadan paydalanıw 
Qattı elementlerdı tazalaw usıllarınan 
biri sublimatsiya effektine tiykarlanǵan. 
Arnawlı bir temperaturada qosımtadaǵı 
elementlarden biri ekinshisinen joqarı tezlikte 
sublimatsiyalanadı. 
Suwıtılǵan 
sırtta 
tazalanatuǵın 
elementtıń 
puwı 
kondensatsiyalanadı. Bul tazalaw usılı ushın 
isletiletuǵın apparat sublimator dep ataladı (6 
сүўрет). 
1 muzday suw kiriw ornı. 2 Muzday suwdıń 
shıǵıwı. 3 Vakuumlı gaz liniyası. 4 
Sublimaciya kamerası. 5 Muzlatılǵan hám 
qurıtılǵan ónimler. 6 Shiyki zat. 7 Sırtqı ısıtıw 
Muzlatıp keptiriw 
Muzlatıp keptiriw (úlken liyofilizatsiya; liyofilizatsiya) muzlatılǵan 
eritpeler, suspenziyalar hám biologiyalıq obyektlerden suyıq fazanıń makro 
ólshemlerin payda etpesten qatıp qalǵan eritiwshi (muz) sublimatsiyasiǵa 
tiykarlanǵan eritiwshini alıp taslaw procesi bolıp tabıladı 
Sanaat sublimatsiyasında dáslepki korpus birinshi náwbette muzlatıladı, 
keyin vakuum kamerasına yamasa inert gazler menen toltırılǵan kameraǵa 
jayǵastırıladı. Fizikalıq tárepten, sublimatsiya procesi kameradaǵı suw puwınıń 
konsentraciyası belgili bir temperatura ushın normal dárejege jetkenshe dawam 
etedi hám sol sebepli artıqsha suw puwı turaqlı túrde pompalanadı. Sublimatsiya 
ximiya sanaatında, atap aytqanda, suwlı eritpelerdi shóktiriw nátiyjesinde alınǵan