Microsoft Word Dissertasiya Gunay Rustamova docx
Yüklə 0,55 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
FƏS L
1. DÖVLƏT BÜDCƏS N N DARƏ OLUNMASINDA XƏZ NƏDARLIĞIN NƏZƏR VƏ METODOLOJ ƏSASLARI 1.1 Dövlət büdcəsinin nəzəri əsasları
Digər subyektlər kimi dövlət də bu və ya digər məqsədləri həyata keçirmək üçün öz büdcəsindən istifadə edir. Dövlət büdcəsini əmələ gətirən amillər çoxşaxəli olduğundan büdcə anlayışı da müxtəlif ədəbiyyatlarda fərqli izah olunur. Bir qisim mütəxəssislər tərəfindən dövlət büdcəsinə dövlət gəlirlərinin toplumu forması kimi, yəni dövlətin xəzinəsi baxımından yanaşılır. Digər qisim isə dövlət büdcəsi dedikdə, höküməti müxtəlif ehtiyaclarını ödəmək üçün bir vasitə kimi nəzərdə tuturlar. “Dövlət büdcəsi haqqında” Azərbaycan Respublikasının qanununda verilən tərif isə aşağıdakı kimidir: “Büdcə – Azərbaycan Respublikasının müvafiq dövlət hakimiyyəti və özünüidarəetmə orqanları vasitəsilə dövlətə və bələdiyyələrə məxsus vəzifə və funksiyaları yerinə yetirmək üçün lazım olan pul vəsaitinin yığılması və istifadə olunması üçün əsas maliyyə sənədidir.” “Dövlət büdcəsi” anlayışının mahiyyətinə gəldikdə isə burada da fərqli yanaşmalar mövcüddur. Bir qrup mənbələrdə dövlət büdcəsi vəsaitlərin vaxtli- vaxtında və tam həcmdə toplanmasl kimi, digərlərində isəyalnız dövlət büdcə xərclərinin qarşılanması kimi izah olunur. Qədim və müasir iqtisadi ə dəbiyyatlarda dövlət büdcəsinin metodları və prinsipləri, eyni zamanda burada səmərililik meyarlarının izahı sübut edir ki, “dövlət büdcəsi”anlayışı daha geniş mənanı ifadə edir. Yəni, bura dövlət büdcə münasibətlərinin bütün mərhələləri daxildir. Beleliklə, sözügedən anlayışa aşağıdakı kimi tərif verə bilərik: “Dövlət
büdcəsi – uyğun büdcə mənbələrinin tapılması, toplanmışvəsaitlərin səmərəli istifadə olunması, büdcə kəsirinin ödənilməsi məqsədilə pul fondlarının və ya vəsaitlərinin səfərbər edilməsindən ibarət tədbirlər kompleksidir.” 7
Dövlət büdcəsinin nəzəri əsaslarının tədqiqində klassik və müasir məktəblərin baxışları kifayət qədər fərqlənir. Bu məktəblərin dövlətin büdcə siyasətinə, o cümlədən ölkə iqtisadiyyatına büdcə xərcləmələrinin səmərəliliyinə münasibəti fərqlidir. Büdcə haqqında klassik iqtisadi nəzəriyyənin banilərindən biri A.Smitin “Xalqların sərvətlərinin təbiəti və onların səbəbləri haqqında tədqiqat” adlı ə sərində yer alır. Bununla müəllif hələ o dövr üçün də aktuallıq daşıyan, hətta, müasir dövrdə hər bir dövlətin maliyyə siyasətinin ayrılmaz hissəsi olan dövlət büdcəsi haqqında klassik baxışın əsasını qoymuşdur. Müxtəlif dövrlərdə dövlət büdcəsinə və büdcə sisteminə fərqli baxışlar olsa da, hər bir dövlətin konkret tarixi şəraitindən asılı olaraq, mövcüd şəraitdə optimal olan funksiyaları yerinə yetirən, yəni dövləti maliyyə vəsaiti ilə təmin etmək üçün formalaşmış dövlət büdcəsi olmalıdır. Dövlət özünün iqtisadi, sosial və siyasi vəzifələrini, funksiyalarını yerinə yetirmək üçün mərkəzləşdirilmiş pul vəsaiti fonduna malik olmalıdır. ctimai – iqtisadi formasiyalar hətta dəyişiləndə belə dövlətin mühüm elementləri olan vergilər, istiqrazlar və dövlətə xas olan xərclər kimi kateqoriyalar obyektiv surətdə zəruri olur. Məhz bu cəhətlər dövlət büdcəsinin obyektiv bir iqtisadi kateqoriya kimi zəruri olmasını şərtləndirir. Bütün dövlətlərin iqtisadi və dövlət quruluşuna xas olan büdcə sistemi təşəkkül tapmış və formalaşmışdır. Azərbaycan respublikasının iqtisadi sisteminə, onun dövlət quruluşuna xas olan büdcə sistemi yaranmışdır. Büdcə sisteminin qurulması və onun bütün növləri arasında qarşılıqlı ə laqələr büdcə quruluşu adlanır. Büdcə sistemində birləşdirilən ayrı-ayrı müstəqil büdcələrin məcmusu dövlətin büdcə sistemini təşkil edir. Büdcə sistemi bütün büdcə növlərinin məcmusunu özündə əks etdirir. Ölkənin büdcə sisteminin təşkili əsasları dövlətin Konstitusiyasında və büdcə sistemi haqqında qanunlarda əks olunur. Büdcə sisteminin təşkili müəyyən prinsiplərə əsaslanır ki, bu prinsiplər də ölkənin iqtisadi, siyasi və sosial əsasların üzərində qurulmuşdur. 8
Büdcə sistemi dövlətin inzibati ərazi vahidinin bütün büdcələrinin məcmusunu özündə birləşdirdiyinə görə onlar arasında qarşılıqlı münasibətlər qanunvericiliklə tənzimlənir. Büdcə sisteminin xarakteri ölkənin ictimai-iqtisadi və siyasi quruluşu ilə müəyyən olunur. Büdcə sisteminin təşkilati quruluşu və onların qarşılıqlı əlaqələri dövlətin iqtisadi və siyasi təşkili əsasında müəyyən olunur. nkişaf etmiş ölkələrlə (unitar dövlətlərdə) məsələn, Böyük Britaniyada, Fransa və s. kimi ölkələrdə büdcə sistemi dövlətin mərkəzi büdcəsindən və yerli özünüidarə orqanlarının, yerli bələdiyyələrin büdcələrindən ibarətdir. Federal dövlətlərin büdcə sistemi üç halqadan, yəni mərkəzi federal büdcədən, federasiyaya daxil olan subyektlərin büdcələrindən və yerli orqanların büdcələrindən ibarətdir. Məsələn, ABŞ-da, Rusiyada, Almaniya Federativ Respublikasında və s. büdcə sistemi üç həlqədən ibarətdir. ABŞ-da federal büdcə, ş tatların büdcələri, Rusiyada respublikaların, vilayətlərin büdcələri və mərkəzi federasiyasının büdcəsindən ibarətdir. Azərbaycan Respublikasının büdcə sistemi mərkəzi büdcədən, yəni respublika büdcəsindən, Naxçıvan Muxtar Respublikasının büdcəsindən və yerli hakimiyyət orqanlarının, o cümlədən, bələdiyyələrin büdcələrindən ibarətdir. Bütün büdcə növləri arasında qarşılıqlı maliyyə münasibətləri Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası ilə müəyyən olunmuşdur. Bununla yanaşı Azərbaycanın büdcə sistemi «Dövlət büdcəsi haqqında» Azərbaycan Respublikasının qanunu ilə tənzimlənir.
|