Microsoft Word Economic theory lecture 12

---

12-mavzu. ISH HAQI VA MEHNAT MUNOSABATLARI 
Mavzuda ish haqi bilan bog‘liq nazariyalar, mamlakatda yaratilgan milliy mahsulotning 
taqsimlanish tamoyillari, shakllari, usullari muhim ahamiyat kasb etadi. Ayniqsa, kishilarning 
hayot kechirishi va turmush darajasini aniqlab beruvchi daromadlarning asosiy turi bo‘lgan ish 
haqini tahlil qilish, ish haqining iqtisodiy tabiati bilan bog‘liq muammolar, ish haqi shakllari va 
bozor munosabatlari sharoitida uning darajasiga ta’sir ko‘rsatuvchi omillar, ish haqi stavkasini 
tabaqalashtirish masalalari, shuningdek, mehnat munosabatlarining iqtisodiy mazmuni va ularni 
shakllantirishda turli shartnomalarning hamda kasaba uyushmalarining ro‘liga alohida o‘rin 
beriladi. Shuningdek davlatning ish haqi siyosati haqida ma’lumotlar berilgan. 
12.1. Yaratilgan mahsulot va daromadlarning taqsimlanish tamoyillari. 
Mamlakatda ishlab chiqarilgan tovar va xizmatlarning taqsimlanish tamoyillari bo‘yicha 
turlicha nazariyalar mavjud. Bozor iqtisodiyotiga doir «uch omil» deb nomlanuvchi nazariya 
keng tarqalgan bo‘lib, bu nazariyaning asoschilaridan biri fransuz olimi J.B.Sey «ishlab 
chiqarishning uch omili» degan g‘oyani ilgari surib, unda tovarlarni ishlab chiqarishda mehnat, 
yer va kapital birga qatnashadi, ular hamma daromadlar manbai bo‘lib, ushbu daromadlar shu 
omillar o‘rtasida taqsimlanadi, deb ko‘rsatadi. Uning bu g‘oyasi amerikalik iqtisodchi olim 
J.B.Klarkning qo‘shilgan omil unumdorligi degan g‘oyasiga asos bo‘lib xizmat qiladi. Klark 
o‘zining «Boyliklarning taqsimlanishi» nomli asarida yaratilgan boylik uchala omil o‘rtasida 
ularning har biri yaratgan mahsulot miqdoriga, ya’ni unumdorligiga qarab taqsimlanadi, deb 
ko‘rsatadi. 
Sey va Klark g‘oyalarining ijobiy tomoni quyidagilardan iborat: 
- kapital, yer va ishchi kuchi jonli mehnatning har uchalasi tovar yoki xizmatning 
nafliligini yaratishda qatnashishi ko‘rsatiladi; 
- yaratilgan naflilik miqdori bilan bu uchala omilning miqdori va unumdorligi o‘rtasida 
bog‘liqlik mavjudligi, agar bu uchala omil bir-biriga mos ravishda miqdor va sifat jihatidan oshsa, 
tovarlar va xizmatlar hajmi ham ko‘payishi asoslanadi. 
Ammo bu g‘oyalarning kamchiligi ham mavjud, chunki ularning yuqorida aytib o‘tgan 
g‘oyalari hozirgi bozor iqtisodiyoti sharoitiga to‘g‘ri kelmaydi. 
1. Sey va Klark iqtisodiyot nazariyasi hali yetarli darajada rivojlanmagan davrda yashab, 
ijod etganliklari uchun, tovar va xizmatlarda gavdalangan mehnatning ikki yoqlama tavsifini va 
undan kelib chiquvchi tovarning ikki xil xususiyatini tushunmaganliklari tufayli, kapital va yer 
tovar nafliligini yaratishda passiv ravishda qatnashsada, qiymat yaratmasliklarini, ular faqat 
amortizatsiya ajratmalariga teng qiymatni yangi tovarga jonli mehnat ta’sirida o‘tkazishini, 
yangi qiymat esa faqat jonli mehnat tomonidan yaratilishini ko‘rsatib berolmaganlar. 
2. Klark tomonidan yaratilgan qo‘shilgan mehnat unumdorligining kamayib borish qonuni 
turli omillarning bir-biriga mosligi ta’minlanmagan, xarajatlar oshirib borilgan hamda ilmiy-
texnika taraqqiyoti mutlaqo to‘xtab qolgan davrga mos kelib, hozirgi zamon rivojlangan bozor 
iqtisodiyoti sharoitiga to‘g‘ri kelmaydi. 
3. Sey va Klark aytganlaridek, hozirgi davrda yaratilgan milliy mahsulotning hammasi bu 
uchala omilning miqdori va unumdorligiga qarab taqsimlanmaydi, balki uning amortizatsiya 
ajratmalari, markazlashgan fondlar tashkil qilingandan qolgan qismi shu omillarga qarab uning 
egalari o‘rtasida taqsimlanadi. 
Shuningdek boshqa oqim vakillari lassalchilar mehnat hamma boylikning va 
madaniyatning manbaidir, shuning uchun hamma daromad jamiyat a’zolari o‘rtasida teng 
taqsimlanishi zarur, deb ko‘rsatadilar. Lassalchilar, birinchidan, boylik faqatgina mehnatning 
natijasi bo‘lmasdan, uni yaratishda yer va tabiiy resurslar hamda kapital qatnashishini, ya’ni 
uning nafliligi har uchala omil natijasi ekanligini unutdilar. Ikkinchidan, ularning yaratilgan 

---

mahsulotni barcha jamiyat a’zolari o‘rtasida teng taqsimlash zarur degan g‘oyalari mutlaqo 
noto‘g‘ri bo‘lib, bunday holatda mahsulotni ko‘paytirishga ishlab chiqaruvchilar o‘rtasida hech 
qanday qiziqish bo‘lmasligi o‘z-o‘zidan tushunarlidir.
Mana shu yuqoridagi aytilgan nazariy fikrlar va amaliy tajribalarni hamda hozirgi davrda 
mamlakatimizda amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlar talablarini hisobga olib, yaratilgan 
mahsulotni taqsimlashning quyidagi asosiy yo‘nalishlarini ko‘rsatishga harakat qilamiz: 
1) daromadlarni taqsimlash doim bir xil bo‘lmay, balki shu davrda amal qilib turgan 
iqtisodiy munosabatlar tizimiga, jumladan mulkchilik munosabatlariga bog‘liq bo‘ladi. Ishlab 
chiqarishning moddiy shart-sharoitlari, ya’ni kapitalga mulkchilikning turli shakllari, yerga esa 
davlat mulki mavjud bo‘lgan sharoitda yaratilgan milliy mahsulot mulk egalari (davlat, jamoa, 
xususiy, shaxsiy) va ishchi kuchining egasi bo‘lgan ishchi-xizmatchilar o‘rtasida taqsimlanadi. 
Bunda daromadlarning bir qismi albatta umumjamiyat manfaatlarini ko‘zlab ish olib boruvchi 
davlat ixtiyoriga kelib tushadi; 
2) milliy mahsulotdan eng avvalo shu mahsulotni yaratishda qatnashgan ishlab chiqarish 
vositalarining qiymati, aniqrog‘i, amortizatsiya summasi ajratib qo‘yiladi, chunki bu summa 
asosiy ishlab chiqarish vositalarini, ya’ni kapitalni qayta tiklash uchun zarurdir; 
3) turli xil tabiiy ofat va favqulodda hodisalarning ta’sirini bartaraf qilish, ishlab chiqarish 
va xizmat ko‘rsatishni bir maromda to‘xtovsiz amalga oshirishni kafolatlash uchun sug‘urta 
fondlari, qariyalar, bolalar, nogironlar va turli boshqa kam ta’minlangan oilalarni himoya qilish 
uchun nafaqa hamda ijtimoiy himoya fondlariga ajratiladi; 
4) davlatni boshqarish, mamlakat mudofaasini mustahkamlash, aholining tinch hayotini va 
mehnatini qo‘riqlash, mamlakat miqyosida fan-madaniyatni, ta’lim tizimini, sog‘liqni saqlashni 
rivojlantirish uchun fondlar ajratiladi.
Yalpi ichki mahsulotning yuqorida aytilganlardan qolgan qismi hozirgi bozor iqtisodiyoti 
sharoitida kapital, yer egalari va ishchi kuchi egalari o‘rtasida taqsimlanadi va jamiyat 
a’zolarining ixtiyoriga kelib tushadi. Chunki bu jarayon natijasida ishlab chiqarishda qatnashgan 
ishchi kuchi egasi va boshqa omillar egalari-mulkdorlarning mahsulotdagi ulushi aniqlanadi 
hamda ularning omilli daromadlari sifatida shakllanadi. Bu ish haqi, foiz, renta va foyda 
shaklidagi daromad turlari ko‘rinishini oladi.