Microsoft Word F?LS?F? -d?rs v?saiti -b-5 eco

«Torpaq, su və 
hava», «Barama qurdunun saxlanması», «Bədəni
səlamət saxlamaq düsturül 
əməlidir» 
və s. əsərlərində, həmçinin 
«Əkinçi» 
qəzeti və başqa məcmuə və qəzet-
lərdə təbiətşünaslığa və tibbə dair çap edilmiş çoxsaylı məqalələrində müxtəlif elmi 
sahələrinə dair materialist dünyagörüşü mövqeyindən təhlil edilən çoxlu və zəngin 
məlumatlar vardır. 
H.B.Zərdabinin dünyagörüşünün formalaşması və inkişafına Şərq, Rusiya və 
Avropa mədəniyyətini dərindən mənimsəməsi, xüsusilə XIX əsrin mütərəqqi mate-
rialist təbiətşünaslığı, maarifçilik və inqilabi-demokratizm ənənələrinin güclü təsiri 
olmuşdur. Fəlsəfi dünyagörüşü etibarilə o
, 
maarifçi-materialist idi. Təbiətşünaslığa 
əsaslanaraq dünyanın Allah tərəfindən yaradılması və axirət haqqında dini təlimi 
qəbul etməmiş, dünyanın maddi vəhdəti, əbədiliyi və sonsuzluğu haqqında ideyaya 
tərəfdar çıxmışdır. O, təbiətin dialektik izahını verməyə çalışmış, kainatda əbədi 
hərəkət və dəyişkənliyin mövcudluğunu təsdiq etmiş, insan idrakı vasitəsilə gerçək-
liyin, xüsusilə təbiət qanunauyğunluqlarının dərk edilməsinin mümkünlüyünü söy-
ləmiş, kainatın dərkedilənliyi fikrini müdafiə etmişdir. O, insanın təbiəti özünə tabe 
etməsi və dəyişdirməsi imkanlarına inanmışdı. Yeni bitki növləri (sortları) yarat-
maq sahəsindəki ardıcıl fəaliyyəti məhz belə bir inamın nəticəsi idi. 
Məhz təbiətə dair əldə etdiyi doğru və real biliklər H.B.Zərdabini dünyagörüşü 
etibarilə, nəhayət, təbii-elmi materializmə gətirib çıxarmışdı. Bu cəhətdən görkəmli 
rus materialist təbiətşünasları İ.M.Seçenovun, İ.İ.Meçnikovun və K.A.Timiryazye-
vin baxışlarının onun dünyagörüşünə güclü təsiri inkaredilməzdir. 
Maarifçi-demokrat olan H.B.Zərdabinin cəmiyyətə baxışları ziddiyyətli olmuş-
dur. O, kəndli ideoloqu idi. O, cəmiyyətdəki sosial ədalətsizlikləri, zülm və əsarəti 
şiddətli tənqid etsə də, ictimai dəyişikliklər, inqilabi hərəkatlar və s. haqqında ma-
raqlı fikirlər söyləsə də, bütövlükdə cəmiyyətə baxışlarında idealizmdən uzaqlaşa 
bilməmiş maarifin, elmin yayılması yolu ilə yeni cəmiyyət qurmağın mümkünlüyü-
nə inanmışdı. H.B.Zərdabinin maarifçi və inqilabi-demokratik mövqeyi "Əkinçi" 
qəzetini nəşr etmək sahəsindəki fəaliyyətində özünü daha qabarıq göstərir. Maarif-
çi-materialist alim kimi, onun elmi-publisistik yazılarının başlıca mövzusunu təbii-
elmi biliklərin xalq kütlələri arasında təbliği təşkil edirdi. Bu cəhətdən Həsənbəy 
Zərdabinin "Yeni ulduzlar",
 
"Marsda insan yaşayırmı", "Prof.İ.İ.Meçnikovun kəş-
fi", "İnsan bədənin hissələri" və s. məqalələri xüsusilə cəlb edir. H.B.Zərdabi astro-
nomiyadan bəhs edən ilk iki məqaləsində astronomiyadan mürəkkəb məsələlərin-
dən dərindən baş çıxaran alim kimi özünü göstərir, astronomiyanın gələcək inkişa-
fına dair bir sıra maraqlı mülahizələr söyləyir. 
H.B.Zərdabinin bir müəllim kimi pedaqoji və əxlaqi görüşləri də müəyyən ma-

---

171
raq doğurur. Onun bu görüşləri üçün humanizm, vətənpərvərlik və beynəlmiləlçilik 
kimi mənəvi keyfiyyətlər səciyyəvidir. O, zəhmətkeş kütlələrin xoşbəxtlik və tərəq-
qisinin əsas amilini maariflənməkdə, elmdə görmüş, təhsilin inkişaf etməsinə, hə-
yatla əlaqəsinin möhkəmlənməsinə böyük əhəmiyyət vermişdir. Beləliklə, zəngin 
təbii-elmi və fəlsəfi irs qoyub getmiş H.B.Zərdabinin ideyaları müasir dövrdə də 
ciddi dünyagörüşü və tərbiyəvi əhəmiyyət kəsb edir.