Biz o‘zimiz taqsimlaganmiz» (Zuxruf surasi, 32-oyat), degan so‘ziga boqdim.
Natijada hasadni tark qildim va xalqdan o‘zimni saqladim hamda bildimki, bu taqsimot
Alloh taoloning huzuridandir. Shunday qilib, xalqning adovatini ham tark qildim. So‘ng
yana shu odamlarga boqdim, ularning bir-birlariga tajovuz qilayotganini, urushib-
janjallashayotganini ko‘rdim.
Shunda Alloh taoloning:
«Albatta, shayton sizlarga dushmandir, bas, uni dushman tutinglar» (Fotir
surasi, 6-oyat), degan so‘ziga qaradim. Natijada ungagina dushmanlik qildim va undan
ehtiyot choralarini ko‘rishga tirishdim. Chunki uning menga dushman ekani haqida Alloh
taolo guvohlik berdi. Shuning uchun shaytondan boshqalarga adovatni tark qildim. So‘ng
yana shu odamlarga qaradim. Ko‘rdimki, ularning har biri bir parcha rizqni qidirib, uning
yo‘lida o‘zini xor qilmoqda va halol bo‘lmagan yo‘llarga kirmoqda. Shunda Alloh
taoloning:
«O‘rmalagan narsa borki, barchasining rizqi Allohning zimmasidadir» (Hud
surasi, 6-oyat), degan so‘ziga boqdim va o‘zimni rizqi Allohning zimmasida bo‘lgan
jonzotlardan birideb bildim. Shuning uchun zimmamdagi Allohning haqqini ado etish
bilan mashg‘ul bo‘ldim va Uning huzuridagi o‘zimga tegishli bo‘lgan narsani (rizqni Unga
havola qilib) tark etdim. Va nihoyat, yana shu odamlarga qaradim. Ko‘rdimki, ularning
barchasi qaysidir maxluqqa suyanadi. Kimdir dalasiga, kimdir tijoratiga, kimdir
san’atiga, yana kimdir badanining sog‘ligiga, hamma o‘zi kabi bir maxluqqa
tayanmoqda. Shunda Alloh taoloning:
«Kim Allohga tavakkul qilsa, bas, (Allohning) O‘zi unga yetarlidir» (Taloq surasi,
3-oyat), degan so‘zini o‘yladim va menga kifoya qiluvchi bo‘lgan Alloh taologa tavakkul
qildim».
Shunda Shaqiq (r.a.) dedilar: «Ey Hotam, Alloh taolo seni muvaffaq qilsin. Men Tavrot,
Injil, Zabur va Qur’oni karim ilmlariga boqdim. Yaxshilik va diyonatning barcha turlari
mana shu sakkiz masala atrofida aylanishini topdim. Kim bularga amal qilsa, to‘rt
kitobga amal qilgan bo‘ladi».
Ilmning bu jihatini idrok etish va kashf qilishga faqat oxirat olimlari ahamiyat beradi.
Dunyo olimlari esa, mol-dunyo va obro‘-e’tiborga erishishni qulaylashtiruvchi ilm bilan
mashg‘ul bo‘ladi va Alloh taolo barcha payg‘ambarlarni vazifador qilib yuborgan ilmlarga
beparvo qaraydi.
Zahhok ibn Muzohim (r.a.) aytadilar: «Men ularning salaf olimlarining bir-birlaridan
taqvodan boshqa narsani o‘rganganini ko‘rmadim. Bugungi olimlar esa faqat kalom
ilminigina o‘rganmoqdalar».
(Oxirat olimlarining alomatlaridan) yana biri
yeyish-ichishda isrofga, kiyinishda haddan oshishga hamda uy-joy va jihozlarda chiroyli bo‘lishga mayl ko‘rsatmaslikdir. Balki bu
ishlarning barchasida iqtisodni ustun qo‘yish hamda salaflarga o‘xshash va ularning
barchasida oz miqdor bilan kifoyalanish lozim. Shu ozlik tomonga mayl ziyodalashgani
sari, Allohga yaqinlik ham ziyodalashib boradi va oxirat olimlari guruhiga qo‘shiladi.
Ihyou ulumid-din (Din ilmlarini jonlantirish) – Ilm kitobi. Abu Homid al-G’azzoliy
