Microsoft Word Investisiya f?aliyy?tini huquqi t?nziml?nm?si docx

- xarici investisiyaların dövl tl rin daxili işin qarışmaq vasit si olmaması üçün müvafiq t dbirl r görm k;

- investisiyaların mümkün ş rtl rini v h cmini mü yy n etm k;

- mövcud v g l c k investisiyalara münasib td konkret hüquqi t l b v qaydaları mü yy n etm k v s. s lahiyy tind olduqlarını b yan edirl r.

Beyn lxalq Ticar t T şkilatının yaradılmasında m qs d Beyn lxalq Valyuta Fondu v Beyn lxalq Yenid nqurma v İnkişaf Bankının ardınca beyn lxalq ticar t v investisiya münasib tl rinin davamlı t nziml nm sini t min etm k t şkil edirdi. Bu m qs d Beyn lxalq Ticar t T şkilatının Nizamnam sind d t sbit edilmişdi. Bir qisim dövl tl rin maraqlarına cavab verm y n müvafiq layih q bul edilm s d , problemin h llin qism n d olsa, nail olmaq m qs di il GATT q bul edilir

Xarici investisiyaların, o cüml d n, transmilli korporsiyaların f aliyy tinin t nziml nm si, h mçinin onlara n zar t, bir qayda olaraq dövl tdaxili qanunuvericilikl t min edilirdi. GATT-ın q bul edilm si yalnız ticar t münasib tl rin deyil, beyn lxalq investisiya münasib tl rinin d hüquqi t nziml nm sin t sir etmiş olur. GATT-ın q bul edilm si problemin universal qaydada beyn lxalq hüquqi t nziml nm sinin başlanğıcını qoyur. M lum olduğu kimi, GATT iştirakçı dövl tl r ticar t münasib tl rind yalnız tarif t nziml nm sind n istifad etm y icaz verir. Şübh siz ki, investisitya münasib tl rinin kompleks t nziml nm si GATT ç rçiv sind mümkün deyildi. GATT müdd aları müasir beyb lxalq ticar t münasib tl rind yalnız qarşılıqlı tarif m hdudlaşdırılmasına

saslandığından, bilavasit xarici investisiyaları t nzim ed bilm zdi. Bunu n z r alaraq, ancaq çoxt r fli ticar t danışıqlarının Uruqvay raundunda bu m s l yeni m zmunda günd liy g tirilir. TRIMS-in bir sıra m s l l ri qeyri-mü yy n olaraq qalmaqdadır.

Q bul edilmiş Sazişin ticar t aspektli “investisiya t dbirl rinin” anlayışı da qeyri- mü yy nlik yaradır. Professor A.Fatouros yazırdı ki, ç tin t s vvür etm k olur ki, investisiyaya aid hansısa t dbirl r h r hansı bir formada ticar t aid olmasın. Onlar, bir qayda olaraq, dövl tin razisind h min dövl tin milli maraqlarını gözl m k ş rti il transmilli korporasiyaların f aliyy tini stimullaşdırmalıdır. İnvestisiya münasib tl rini t nzim ed n v Uruqvay raundunda q bul edilmiş İnvestisiya t dbirl rinin ticar t aspektl ri haqqında Saziş ist r m zmun baxımından, ist rs d ad baxımından t nqid edilmiş v qeyd edilir ki, TRIMS beyn lxalq ticar tin azadlığı prinsipin zidd olmaqla ticar td qeyri-tarif m hdudiyy tl ri effektini yaradır.

TRIMS t bii ehtiyatlar üz rind “ayrılmaz” dövl t suverenliyi prinsipin uyğun olaraq transmilli korporasiyaların ayrı-seçkilik siyas tin qarşı sas n inkişafda olan ölk l rin maraqlarına yön ldiyin onun b zi müdd aları xarici investor üçün müxt lif m hdudlaşdırıcı t l bl r saslanır v müvafiq dövl tl rin milli t hlük sizliyin t min

olunmasına yön lib. Daha çox diqq t c lb ed n t l bl rd n xarici investor istehsal etdiyi m hsulun v ya xidm tin mü yy n hiss sini yerli bazarda realiz etm li v yaxud da müvafiq dövl td mü yy n istehsal sah l rini inkişaf etdirm k öhd liyidir. İxracla bağlı t l b gör investor növb ti sadalanan ş rtl r daxilind istehsal etdiyi m hsulu ixrac ed bil r:

1. 
   istehsal olunmuş m hsulun mü yy n edil n minimal sayından; v ya
   
2. 
   son m hsulun mü yy n mütl q sayından; v ya
   
3. 
   xarici investorun idxal satın almalarını kompensasiya ed n sayından; v ya
   
4. 
   el bir ölçüd ki, xarici investorun bütün valyuta x rcl ri bağlanmış olsun.
   

Xarici investorlar üçün qeyri-m qbul dig r t l bl r özünün xarakterin h m d qeyri- ticar t xarakterli ola bil r:

• 
  investisiyanın q bul ed n dövl tin t s rüfat subyektl rin yeni texnoloqiyadan
  

istifad etm k imkanının verilm si il bağlı t l bin n z rd tutulması;

• 
  müvafiq investisiya layih l rind b rab r iştirak prinsipinin t min olunması
  

öhd liyin gör xarici investorla b rab r q bul ed n dövl tin t s rrüfat subyektl rinin qanunvericilik qaydasında minumum iştirakının h yata keçirilm si;

• 
  nominal ölçüd yerli işçi qüvv sind n v idar çilikd n istifad , layih nin, bir
  

qayda olaraq, investisiya q bul ed n dövl tin iqtisadiyyatının z if inkişaf etmiş sah l rind yerl şdirilm si, yerli maliyy resurslarının c lb edilm si üzr t l bl r v s. qeyd edil bil r.

İlk baxışdan müvafiq t dbirl r kapitalın s rb st h r k tin mane kimi qiym tl ndirilm lidir. Lakin dövl tl rin müxt lif iqtisadi inkişaf s viyy si s rb st, liberal beyn lxalq ticar t dövriyy sind yalnız s nayec inkişaf etmiş ölk l rin daha da varlanmasına xidm t etmiş olardı. M hz bel t dbirl r, ilk növb d , müxt lif inkişaf s viyy li iqsitadi sisteml ri yaxınlaşdırmalıdır. Heç şübh siz ki, bu m nada TRIMS inkişafda olan dövl tl rin iqtisadi t hlük sizliyini stimullaşdırmalıdır. Yalnız bundan sonra investisiya “t dbirl ri” investisiyanın ticar tini n z rd tutan universal sazişl

v zl nm lidir. Ticar t xarakterli investisiya t dbirl ri bu sah d ilk v daha geniş formada hazırlanmış t dbirl rdir. Ad t n mt l rin alqı-satqısının liberal prinsip v normalarının maddi faktorlara t tbiqi qeyri-mümkün olur. Dövl tl rin iqtisadi inkişaf tarazlığına nail olunduqca investisiya t dbirl rinin d qiq siyahısı v mexanizmi mü yy n edilm li v beyn lxalq ticar tin v investisiyaların s rb st dövrüyy sin zidd g l n t dbirl r l ğv edilim lidir.

Xarici kapital qoyuluşunda q bul ed n dövl tin ictimai maraqları (h mr ylik inkişaf hüququ) il xarici investorun (f rdi mülkiyy t) hüquqları toqquşur. 6slind , bu iki inkişaf meylinin xüsusi mülkiyy tin mütl q müdafi sinin q rb modeli il h mr ylik maraqlarından çıxış ed n ş rq modelinin toqquşmasıdır. Bundan çıxış yolu is h r iki t r fin maraqlarının maksimum uzlaşdırılması n tic sind mümkündür. İnkişafda olan ölk l r TRIMS-d n onun v zind daha t minatlı beyn lxalq hüquqi mexanizm aldıqları halda imtina ed bil rl r. Bu sah d ist nil n danışıqların predmetini inkişafa yardımla investisiya liberallaşdırmasının konsensusu t şkil etm lidir.

TRMIS-in h r hansı bir t nqidin baxmayaraq qeyd etm k lazımdır ki, ilk d f olaraq universal s viyy d xarici investisiyaların beyn lxalq hüquqi t nziml nm si sferasında mü yy n t dbirl r formalaşdırmışdır. Xüsus n d , xarici ticar t dövriyy sini ç tinl şdir n v m hdud sayda qadağanedici t dbirl ri mü yy n etm kl üzv dövl tl r müv qq ti qaydada v z rur t olduqda GATT üzr öhd likl rd n imtina etm k imkanı verir. Qeyd etm k lazımdır ki, TRIMS bu sah d boşluqları mü yy n etm kl g l c k inkişaf meyll rini t sdiql miş oldu.

3. İnvestisiya f&aliyy&tinin qeyi-kommersiya riskl&rind&n beyn&lxalq hüquqi t&minat mexanizmi

Xarici investisiyalar üçün sas t hlük l rd n birid qeyri-kommersiya riskl ri il bağlıdır. Müvafiq riskl rd n beyn lxalq hüquqi sığortanın t şkilatı mexanizminin yaradılmasına 1985-ci ild İnvestisiya t minatları üzr çoxt r fli Agentliyin (Multilateral İnvestment Guarentee Agency-MİGA) t sis edilm si il nail olunub.MIGA hüquqi status baxımından daimi f aliyy t göst r n beyn lxalq hökum tl rarası t şkilatdır. MİGA beyn lxalq hüquq subyektliyin malik olduğundan beyn lxalq müqavil l r bağlayır v f aliyy t xüauaiy tl rind n asılı olaraq hüquqi ş xs kimi investisiya t minatları verir. Agentlik beyn lxalq müqavil l rl yanaşı, eyni zamanda beyn lxalq kontraktlar bağlamaq, daşınmaz v daşınar mlak ld etm k, alqı-satqı münasib tl rin daxil olamq, m hk m iddiası il çıxış etm k, sığorta v yenid n sığorta f aliyy tini h yata keçirm k s lahiyy tin keçirm k malikdir.

MIGA-nın sığorta mexanizminin h miyy ti ondadır ki, xarici investorla q bul ed n dövl t arasında bağlanmış kontrakdan mübahis yarandıqdan sonra v q bul ed n dövl t öhd liyini lazimi qaydada yerin yetirm dikd investorun q bul ed n dövl t qarşı t l b hüququ subroqasiya prinsipi sasında önc d n investorla MIGA arasında bağlanmış sığorta kontraktına sas n h min T şkilata keçid. Agentliyin verdiyi t minatın özün m xsusluğu ondan ibar tdirki, investorun q bul ed n dövl t qarşı t l b hüququ subroqasiya sasında MIGA-ya keçid v pacta sunt servandaprinsipin uyğun olaraq dövl tl T şkilat arasındakı üzvlük müqavil öhd lik dövl t üçün beyn lxalq hüquqi m hsuliyy t yaratmış olur. Bel bir hal is investisiya maraqında olan q bul ed n dövl t üçün qeyri-m qbul v ziyy tin yaranmasına s b b olduğundan dövl tl rin investor qarşısında öz öhd liyini yerin yetirm kd maraqlı olur.

Qeyri-kommersiya riskl rinin t minatlandıran dig r beyn lxalq t şkilatlardan f rqli olaraq MIGA Dünya Bank qrupunda üzvlüy malikdir. M hz bel bir status ona “imtiyazlı kreditor statusu” il böyük üstünlük verir. “İmtiyazlı kreditor statusuna” gör dövl tl rin MIGA qarşısında öhd liyi növb d nk nar t min edilir.

MIGA t r find n t minatlandırılan investisiya anlayışı “birbaşa” investisiyaları hat etm lidir. Konvensiya bilavasit s hmdar iştiraka (y ni, nizamnam kapitalında paya sahib olmaqla), h mçinin s hmdarlar üzr investisiyalara istinad edir. Birbaşa investisiyaların Konvensiyada sadalanmayan formaları Direktorlar Şurası t r find n mü yy n edilir v bu anlayışa investorun ölk sind olmayan, dig r ölk l rd f aliyy t göst r n mü ssis l rd uzunmüdd tli hüquqları ld etm k m qs di il h yata keçiril n xarici investisiyalar da daxildir. Uzun müdd tli maraqlar, hüquqlar dedikd , investisiya alan mü ssis nin idar çiliyind uzunmüdd tli t sir malik real idar çiliyin ld edilm si n z rd tutulur.

Müvafiq olaraq bu halda xarici birbaşa investisiya anlayışı xidm t v idar çilik müqavil l rini, lisenziya, hasilatın pay bölgüsü sazişl rini hat edir MIGA t r find n investora t minatın verilm si üçün q bul ed n dövl tin investisiyaya razılıq verm si m cburi t l bl rd n biridir. Bel bir qayda MIGA il q bul ed n dövl t arasında anlaşma yaratmağa xidm t edir.

MIGA-nın t minatının subyekti aşağıdakılar ola bil r:

- bir neç v t ndaşlığı olduğu halda q bul ed n dövl tin v t ndaşı olmayan dıg r üzv-dövl tl rin v t ndaşları;

- hüquqi ş xs v ya onun sas mü ssis si üzv-dövl tin raisind

yerl şm li v ya

formalaşdırılmalı v yaxud da h min hüquqi ş xsin kapitalının sas hiss si üzv- dövl tl v ya onun v t ndaşlarına m xsus olmalıdır, bir ş rtl ki, h min üzv-dövl t q bul ed n dövl t olmasın.

MIGA investisiya layih l rinin keyfiyy t xarakteristikasını, inkişaf üçün z rur tini yoxladıqdan sonra q bul ed n dövl tin razılığı olduğu halda onlara t minat verir. Yoxlama zamanı investisiya layih l ri iqdisadi baxımdan saslandırılmalı v investisiyanı q bul ed n dövl tin b yan etdiyi qaydalara, h mçinin q bul ed n dövl tin b yan etdiyi inkişaf prioritetl rin v m qs dl rin uyğunluğu mü yy n edilm lidir.

İnvestisiya layih sini q bul ed n dövl tin iqtisadi inkişafı aspektind n qiym tl ndirilm si zamanı q bul ed n dövl t çatacaq vergi v yığımların miqdarı, ixrac g lirl rinin h cmi, yeni iş yerl rin açılması, sosial m d ni proqramların mövcudluğu v s. n z r alınır.

Konvensiyada MIGA t r find n sığortalanan 4 növ qeyri-kommersiya riski qeyd olunur. Qeyri-kommersiya riskl rinin növl ri kimi

• 
  ekspropriasiya v ya anoloji t dbirl rd n;
  
• 
  h rbi v v t ndaş ita tsizliyind n;
  
• 
  valyutanın xaric köçürülm sinin qeyri-mümkünlüyünd n;
  
• 
  q bul ed n dövl tin özünün kontrakt öhd liyini pozmasından t minat verilir.
  

Konvensiyada investorun mülkiyy tinin götürülm si (millil şdirilm si), h m d onun kapital qoyluşundan ld etdiyi g lirl rd n m hrum edilm si başa düşülür. T dric n v yaxud da sürün n ekspropriasiya qismind verilmiş lisenziyanın müdd tinin uzadılmasından imtina edilm si, s rb st idxal-ixrac m liyyatlarının keçirilm sinin qarşısının müxt lif vasit l rl alınması, eyni zamanda dolayası il iqtisadi mane l rin yaradılması q bul edilir.

MIGA-ya pozulmuş hüquqların öd nilm si il bağlı müraci t etm k üçün iki ş rtin olması vacibdir:

• 
  iddia üçün mü yy n vaxtın keçm si;
  
• 
  investorla t minatçının (MIGA) arasında üçüncü ş xsin, investorun, kreditçinin
  

t minatçıya müraci ti vacibdir.

Kreditorun t minatçıya müraci ti sonuncunun dövl t qarşı t l b hüququ il çıxış etm sin z min verir.

İkinci kateqoriya riskl r siyasi m qs d çatmaq üçün ist nil n h rbi f aliyy t (inqılablar, v t ndaş müharib si, dövl t çevrilişi v s. analoji t dbirl r) aid edilir. Bu h r k tl r bilavasit investora qarşı yön lm lidir.

Növb ti kateqoriya risk ld edil n g lirin, valyutanın xaric köçürülm sinin qeyri- mümkünlüyü il bağlıdır. Qeyri-mümkünlük bu halda q bul ed n dövl t t r find n valyutanın xaric çıxarılmasının m hdudlaşdırılması v ya qarşısının alınması h mçinin valyutanın d yişm kursunun diskriminasiya qaydasında passiv h yata keçirilm si başa düşülür.

Konvensiyada qeyri-kommersiya riskl rinin dördüncü kateqoriyası dövl tin özünün müqavil (kontrakt) öhd liyini yerin yetirm m si il bağlıdır. Bu zaman investor m hk m v müvafiq arbitraj proseduruna müraci t etm li, müvafiq instansiyada sığorta müqavil sindı n z rd tutulan müdd td q rar q bul edilm diyi v n hay t q bul edilmiş q rarın t min edilm si mümkün olmadığı halda investor t minatçıya müraci t edir.

Sonuncu risk investora m hk m -arbitraj proseduruna çıxış hüququnun t min edilm si il bağlıdır. Dig r riskl rd n f rqli olaraq müqavil öhd liyinin yerin yetirilm m si üzr t l b hüququndan istifad etm k mü yy n ç tinlikl r yaradır. İlk önc q bul ed n dövl tin investorla münasib td hansı funksiyada-de juri qestionis, yoxsa de juri imperii qismind çıxış etm si mü yy n etdilm lidir. Birinci halda, siyasi risk problemi aradan qalxır v q bul ed n dövl t xarici investora qarşı onun qeyri-qanuni v ya müqavil y uyğun olmayan h r k tin qarşı cavab t dbiri kimi müqavil öhd liyini yerin yetirm y bil r. M hz sığorta ed n bu halı mü yy n edilm lidir. M s l ondadır ki, qeyd olunan halda t r fl rin, xüsus n d , investorun arbitraj baxışına müraci t hüququ istisna edilm diyinn n problem qeyri-kommersiya, siyasi risk aspekti k sb etmir. 6g r investorun arbitraja müraci t hüquq pozularsa, h mçinin bu hüquq t min edil rs , m hk m süründürm çiliyi baş ver rs , el c d sonuncu da t min edil rs lakin q bul edilmiş q rar yerin yetirilm ss bu halda siyasi risk yaranmış olacaq. Bu anda MIGA-nın sığorta- t minat sistemi il düşür. Ümumiyy tl , qeyd etdiyimiz sistemin iş düşm si üçün t r fl rin, q bul ed n dövl tl xarici investorun qeyri-b rab r hüquqi v ziyy td olması z ruridir.

MIGA özünün öhd likl rinin sığortalamaq praktikası il yanaşı, investora birg v yenid n sığorta xidm tl rini d t klif etm kl bütünlükd verdiyi t minatları ist nil n fors- major halından qorunmaq siyas ti yürüdür.

Yenid n sığorta institutu bir t r fd n, d ymiş z r rin öd nilm sin xidm t edirs dig r t r fd n is , h r bir halda investoraların h rt r fli t minatına yön ldiyind n, onların xarici kapital qoyuluşunda marağını artırır ki, bu da son n tic d inkişafda olan ölk l r investisiya axınını sür tl ndirm y köm k edir.

MIGA-nın sığortada iştirak etm si xüsusi sığortaçıların h min layih l rd iştirakını genişl ndirir.

Konvensiya MIGA-ya mübahis l rin h llind vasit çilik etm k s lahiyy ti d verir. MIGA-nın vasit çilik f aliyy ti sas n T şkilat t r find n sığortalanmış investisiyalarla bağlı olur. Üzv-dövl tl rl investorlar arasında bübahis l rin h llind MIGA xüsusi aftoritet malikdir.

İnvestisiya mübahis l rinin h llind MIGA-nın vasit çilik funksiyası mühüm

h miyy t k sb edir. Agentlik f aliyy t göst rdiyi dövrd yalnız bir d f , 2002-ci ild İndoneziyada investorun f aliyy ti dayandırıldığı zaman konpensasiya öd yib. Lakin indoneziya hökum ti sonradan MIGA-ya d ymiş z r ri öd m li olmuşdur. Dig r hallarda MIGA h miş mübahis l rin konstruktiv h llin nail olub ki, bu da ona yüks k aftoritet qazandırıb.