Microsoft Word Investisiya f?aliyy?tini huquqi t?nziml?nm?si docx

MÖVZU VII

İNVESTİSİYA F6ALİYY6TİND6 BEYN6LXALQ MÜQAVİL6L6RİN HÜQUQİ STATUSU

1. İkit&r&fli investisiya müqavil&l&ri

2. 
   Beyn&lxalq investisiya münasib&tl&rinin regional beyn&lxalq hüquqi t&nziml&nmsi
   

3. Enerji Xartiyasına Müqavil&nin investisiya münasib&tl&rinin t&nziml&nm&sind& &h&miyy&ti

4. 
   İnvestisiya münasib&tl&rinin Dünya Ticar&t T&şkilatı ç&rçiv&sind& beyn&lxalq hüquqi t&nziml&nm&si
   

5. İnvestisiya f&aliyy&tinin qeyri-kommersiya riskl&rind&n beyn&lxalq hüquqi t&minat mexanizmi

1. 
   İkit&r&fli investisiya müqavil&l&ri
   

Xarici kapital qoyuluşu üç komponentd n: q bul ed n dövl tin siyasi rejimind n, iqtisadi inkişafın sabitliyind n v hüquqi t minatdan asılıdır. Hüquqi t minatın daha s m r li forması is beyn lxalq hüquqi t nzimetm il h yata keçirilm kd dir. Xarici investisiyaların beyn lxalq hüquqi t nziml nm si is özünün başlanğıcını ikit r fli beyn lxalq investisiya müqavil l rind n götürür. İkit r fli investisiya sazişl rind xarici s rmay nin müdafi m s l l ri il yanaşı, bir qayda olaraq, ümumi iqtisadi m kdaşlığın v inkişafın genişl ndirilm si z rur ti ifad edilir.

Az rbaycan Respublikasının AFR, Norveç, Pakistan, Türkiy v dig r dövl tl rl bağladığı İnvestisiyaların qarşılıqlı müdafi si v t şviqi haqqında müqavil l ri investisiya qoyuluşunun t şviqini n z rd tutur. H min müqavil l rd qarşılıqlı olaraq t nzimetm

prinsipl ri, t minat v t hlük sizlik, mübahis l rin h lli , investorların milli m nsubiyy tinin mü yy n edilm si meyarları v s. m s l l r öz ksini tapıb.

AR il Türkiy Respublikası arasında İnvestisiyaların qarşılıqlı t şviqi v qorunması haqqında 1994-cü il 9 fevral tarixli Sazişin Preambulasında qeyd edilir ki, daha sıx

m kdaşlığı, xüsusi halda, bir t r fin dig r t r fin razisin qoyduğu s rmay y münasib td , onu artırmaq arzusu il , bu investisiyaların t nziml nm sil bağlı rejim haqqında razılaşmanın s rmay v texnologiya axınına v t r fl rin iqtisadi inkişafına ş rait yaradacağını q bul ed r k, investisiya qoyuluşuna lverişli ş rait yaradılmasına köm k etm k v s m r li investisiya rejimi yaratmaq haqqında razılaşaraq müvafiq Sazişi bağlamaq q rarına g lirl r.

AFR il bağlanmış Müqavil nin Preambulasında qeyd olunur ki, Müqavil ni imzalamaqla T r fl r qarşılıqlı olaraq dig r T r fin razisind v t ndaşlarının v mü ssis l rin investisiya qoyuluşu üçün lverişli ş rait yaratmaq istiqam tind s y göst rirl r.

Xarici investisiyalara münsib td q bul ed n dövl t ilk növb d investorun m nsub olduğu dövl tl f aliyy tinin ş rtl rini mü yy n ed r k milli qanunvericiliyin deyil, beyn lxalq müqavil formasında qarşılıqlı t nzimetm formasına üstünlük verm kd dir. H m ikit r fli, h m d çoxt r fli sazişl rd investisiya f aliyy tinin xüsusi rejimi il yanaşı, müqavil l rd qarşılıqlı olaraq investorların hüquq subyekliyinin tanınması v dövl t (milli) m nsubiyy ti, qanunvericilik t minatları, bir sözl beyn lxalq xüsusi hüquq münasib tl ri sferasında meydana çıxan probleml rin ümumi hüquqi t nziml nm si ks olunur. Bir qayda olaraq beyn lxalq müqavil l rd xarici investorlar üçün kapital qoyuluşu v onunla bağlı f aliyy t dal tli, b rab rhüquqlu v lverişli rejimin t min olunması üzr dövl tin öhd liyi ifad olunur.

Ümumi m s l l rl yanaşı h min müqavil l rd investisiya prosesinin xüsusi m s l l ri d t sbit edilir.

UNCTAD-ın hesabatlarına gör dünyada n çox baölanan sazişl rin bir kateqoriyasını m hz ikit r fli investisiya müqavil l ri t şkil edir. İkit r fli investisiya sazişl rinin qlobal xaraqter alması onunla laq dardır ki, ist r inkişafda olan, ist rs d keçid iqtisadiyyatlı dövl tl r qeyri-b rab r beyn lxalq iqtisadi v ziyy td çoxt r fli beyn lxalq investisiya sazişl ri il inkişaf etmiş dövl tl r qarşısında öhd lik daşımaq marağında deyill r. Buna gör d ikit r fli sazişl r sas n iqtisadi potensialı müxt lif olan ölk l r arasında bağlanmış, daha sonra is siyasi etimaddan asılı olaraq daha da genişl n r k ikit r flilik çoxt r fliy transformasiya edilir. İkit r fli investisiya müqavil l rinin Almaniya, ABŞ, Fransa, Yaponiya v s. modell ri f rql ndirm m kdir. Bu sah d daha çox sazişl r II Dünya müharib sind n sonra xarici investisiyalara xüsusi z rur t duymuş AFR- m xsusdur.

Xarici investisiyaların t hlük sizliyinin t minat sferasında bir qayda olaraq AFR, Yaponiya, ABŞ modell ri diqq ti c lb edir. 6g r ABŞ t minat, sığorta sistemi özünün “kvazıbeyn lxalq” xaraqteri il v ABŞ il ona m nsub ş xsl rin xüsusi kapitalını q bul ed n dövl t arasında beyn lxalq investisiya sazişl rinin bağlanmasına saslanırsa, alman v yapon t minat sistemi is beyn lxalq sazişin mövcudluğundan asılı olmayaraq dövl tdaxili t minatdan çıxış edir. H r bir halda kapital ixrac ed n dövl t q bul ed n dövl td siyasi riskl bağlı v ziyy t yarandıqdan sonra özünün investoruna d ymiş z r ri öd yir v subroqasiya prinsipi sasında q bul ed n dövl t qarşı t l b hüququ h min

dövl t keçir. Qeyd etm k lazımdır ki, alman v yapon t minat sistemi n z ri-praktik baxımdan beyn lxalq müqavil qaydasını istisna etm s d , subroqasiya üçün sas kimi dövl tdaxili qanunvericilik çıxış edir.

AFR-in bağladığı sazişl r ABŞ müqavil l rind n daha geniş m zmuna malik olduğundan, sonradan ABŞ v AFR modelin üstünlük verm kd dir. N tic etibaril alman modeli investisiyaların daha geniş v xüsusi ad altında beyn lxalq hüquqi t minat sisteml rinin (investisiya mübahis l rinin h lli il bağlı beyn lxalq mexanizml rin, qeyri- kommersiya riskl rinin, beyn lxalq sığorta sisteminin v s.) yaradılmasını da sür tl ndirmiş oldu. Nisb t n z if inkişaf etmiş ölk l r üçün Amerika modelinin t hlük si ondan ibar tdir ki, “investisiya anlayışı” özünd qanunauyğun verilimiş lisenziyaları,

mt l rin istehsali v satışı, o cüml d n (faydalı qazıntıların hasilatı, k şfiyyatı v s. il bağlı), qanunla v müqavil il veril n hüquqları ifad edir

İnvestisiya anlayışının müvafiq ABŞ modeli xarici investisiyaların daxil olmasında icaz li sistemi t sis etmiş ölk l rin qanunvericiliy uyğun olmadığından v bir çox sah l r xüsusi icaz t l b ed n f aliyy t kimi qiym tl ndirildiyind n t şviq edilmir. ABŞ modelin gör investisiya f aliyy ti publik-hüquqi xaraqter k sb etdiyind n q bul ed n dövl t t r find n onun geri çağrılması mümkün deyil v bel olduqda, müvafiq f aliyy t beyn lxalq hüququn insan ( mlak) hüquqları il bağlı normalarla t nziml nm lidir .

Problemin h miyy tini n z r alaraq dövl tl r daha az tutumlu investisiya anlayışını ks etdir n sazişl r üstünlük verir. Bel sazişl rin predmetini qarşılıqlı hüquqi t minatlar, t s rrüfat subyektl rinin tanınması v müdafi si, mübahis l rin h lli qaydaları v s. m s l l r t şkil edir.

İkit r fli investisiya sazişl ri müvafiq sah d mü yy n davranış qaydalarının, beyn lxalq iqtisadi hüquq normalarının formalaşdırılmasında mühüm rol oynayır.

AR il d ikit r fli investisiya sazişl ri bağlamış AFR-ın beyn lxalq sazişl rind xarici kapitalın millil şdirilm si v ondan t minat, kapitalın köçürülm si, millil şdirm zamanı veril n, kompensasiyanın, el c d dig r g lirl rin s rb st xarici köçürülm si, qeyri-kommersiya riskl rind n t minatlar v s. m s l l r traflı t nziml nir. Millil şdirm müst sna hallarda v ancaq ictimai maraqlar namin ekvivalent kompensasiya veril c k m bl ğd ist nil n dig r dövl t onun valyutasında v h r hansı bir xüsusi formal probleml r yaradılmadan köçürülm imkanına malik olmalıdır. Ekspropriasiyaya gör kompensasiya, m nf t v g lirl r, bir sözl investorun hüquqi il bağlı olan bütün öd m l r Beyn lxalq Valyuta Fondu haqqında Sazişin müdd alarına uyğun olaraq valyuta paritetinin gözl nilm sil h yata keçirilm lidir.

Müvafiq beyn lxalq müqavil l rd hüquq t tbiqetm prosesind anlaşılmazlıq yaranmasın dey , beyn lxalq investisiya münasib tl ri üçün h miyy t k sb ed n (investisiya, kompaniya, investor, m nf t g lir v s.) anlayışların definisiyası verilir.

Beyn lxalq hüquqla xarici investisiyaların xüsusi halda millil şdirilm si yol verilir ki, bu da ikit r fli investisiya sazişl rind d öz ksini tapıb. Burada ikit r fli investisiya sazişl ri yenilik t qdim etmir. Lakin b zi ikit r fli investisiya sazişl ri, xüsus n d , ABŞ modeli ekspropriasiyaya v ya millil şdirm y b rab r ist nil n t dbir v ya t dbirl r sistemi il bağlı müdd aları ks etdirir. İst r ekspropriasiya il bağlı t dbirl r sistemind , ist rs d öd nil c k kompensasiya formulasının ifad t rzind ilk tendensiya diqq ti c lb edir. Bel ki, sas n inkişaf etmiş dövl tl rin öz aralarında bağlanan sazişl rd (m s l n, AFR il Hollandiya arasında bağlanan sazişd “ saslandırılmış kompensasiya” kimi)

ümumi ifad formulası t sbit edilirs , iqtisadi inkişaf baxımından f rqli ölk l r arasında bağlanan sazişl r d is (“çevik, adekvat, effektiv, dal tli kompensasiyanın” verilm si kimi) daha d qiq formuladan istifad olunur. Sonuncu variant AR il bağladığı beyn lxalq sazişl r üçün d xaraqterikdir. Ekspropriasiya edilmiş mlakın öd nilm si meyarı da xarici kapitalın t hlük sizliyi üçün mühüm h miyy t k sb edir. Bel ki, b zi beyn lxalq sazişl rd (m s l n, İtaliya v Kakidoniya arasında bağlanan ikit r fli investsiya sazişind ) götürül n mlakın bazar qiym til öd nilm si formulasından istifad edilirs , dig rl rind millil şdirm anında götürülmüş mlakın real d y ri il öd m n z rd tutulur.

İnvestisiya f aliyy tind meydana çıxan xüsusi m s l l rd n biri d mübahis l rin h lli mexanizmil bağlıdır. İnvestorlar bir qayda olaraqq mübahis l rin h lli vasit si kimi q bul ed n dövl tin m hk m -arbitraj orqanlarına deyil milli m nsubiyy ti olmayan beyn lxalq kommersiya arbitraj m hk m l rin müraci t üstünlük verirl r .

Müxt lif iqtisadi inkişaf s viyy l ri qaldıqca v beyn lxalq hüquqda formal b rab rliyi faktiki iqtisadi b rab rlikl v z ed n institut v normalar tam b rq rar olmadıqca, h mçinin xarici investisiyaların vahid beyn lxalq hüquqi rejimi mü yy n edilm yinc beyn lxalq investisiya münasib tl rinin t nziml nm sind ikit r fli investisiya sazişl ri özünün h miyy tini itirm y c k.