Microsoft Word istehsal m?SR?FL?Rinin ucotu, T?Hlili v? Onun s?M?R?Liliyinin yuks?Ldilm?Si yollari docx
Yüklə 0,58 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
1.2. İstehsal məsrfələrin təsnifatı və onların təkmilləşdirilməsi istiqamətləri
İqtisadi bir katoqoriya olmaqla maya dəyəri bazar iqtisadiyyatının obyektiv qanunlarının təsiri altında formalaşır. Bununla belə istehsal məsrəflərinin forması, maya dəyəri dövlət tərəfindən tənzimlənir və müəyyən təsirə məruz qalır. Bu, hər şeydən əvvəl özünü maliyyə nəticələrinin, o cümlədən məhsul (iş, xidmət) satışında mənfəətin formalaşmasında, xammal, material, yanaçaq və.s ehtiyatlara qiymətlərin qoyulmasında nəqliyyat tariflərinin müəyyən olunmasında, amortizasiya normalarının qoyulmasında, sosial sığortaya ayırmaların həcminin müəyyən edilməsində əmək haqqının aşağı hədlərinin qoyulmasında və sairədə göstərir. Dövlətin maya dəyərinin yaranmasına təsiri təkcə yuxarıda sadalananlarla məhdudlaşmır. Dövlət məhsulu (işin, xidmətin) maya dəyərinə daxil edəcək, habelə digər mənbələr hesabına ödəniləcək məsrəflərin tərkibini 21
(siyahısını) də mərkəzləşmiş qaydada müəyyən edir və bunun üzərində ciddi nəzarəti həyata keçirir. Hansı məsrəflərin məhsulun (işin, xidmətin) maya dəyərinə daxil edilib edilməyəçəyi məsələsi bazar iqtisadiyatının inkişafının müx- təlif mərhələrində dövlətin apardıgı iqtisadi siyasətdən, ölkənin iqtisadi inkişaf vəziyyətindən asılıdır. Məsələn, 1997-ci ilin 01yanvar tarixinə qədər müəssisələr məhsulun (işin, xidmətin) maya dəyərinə əmək haqqı üzrə hamısını yox , yalnız mininmal əmək haqqının dörd mislinə bərabər olan hissəsini daxil edirdilər. Əvvəlki fəsildə qeyd edildiyi kimi bunun da başlıca səbəbi inflyasiyanın qarşısını almaq və dövlət büdcəsinə yönəldilən mənfəətdən verginin məbləğlərini artırmaqdan ibarət idi. Hal-hazırda isə əməyin ödənişi ilə əlaqədar olan bütün xərclər məhsulun(işin,xidmətin) maya dəyərinə daxil edilir.Bu daha düzgündür. Məsələ bundadır ki, əmək haqqı işçinin sərf etmiş olduğu əməyin müqabilində verilir və onun fiziki, mənəvi qüvvələrinin bərpası üçün zəruridir. Buna görə də əmək haqqı yalnız istehsal məsrəflərinin tərkibində əks etdirilməlidir. Qüvvədə olan Standartlara görə müəyyən edilmişdir ki, məhsulun (işin, xidmətin) maya dəyəri istehsal (xidmət) prosesində istifadə olunan təbii ehtiyatların, xammalın, materialların, yanacağın, enercinin, əsas fondların, əmək ehtiyatlarının dəyərindən,həmçinin onların istehsalına və satışına sərf edilən digər xərclərdən yaranır. Müəssisə üzrə istehsal məsrəfləri vergiqoyma məqsədilə müvafiq normativ aktlarla təsdiq edilmiş limitlər, normalar və normativlər əsasında müəyyən- ləşdirilir. Mövcud qaydaya görə məhsulun maya dəyərinə aid edilən xərclərə daxildir: 1) Bilavasitə məhsul (iş, xidmət) istehsalı ilə bağlı olan xərclər. Həmin xərc- lər məhsulun maya dəyərinin əsas hissəsini təşkil edir. Bunlara material məsrəfləri (qaytarılan tullantıların dəyəri çıxılmaqla) və əməyin ödənilməsinə çəkilən xərclər aiddir. Material məsrəflərinə daxil edilir: (məhsulun istehsalına, iş və xidmətlərin həyata keçirilməsinə sərf edilən xammalın, materialın, satın alınan komplekləşdirici və yarımfabrikatların, həmin ehtiyatların daşınması və müəssisəyə gətirilməsilə əlaqədar xidmələrin dəyəri təbii itki normaları daxilində
22
material ehtiyatlarının əskikgəlmələri və itkiləri). Material məsrəflərindən qaytarılan tullantıların dəyəri çıxılır. Qaytarılın tullantılar adətən mümkün istifadə qiymətləri ilə qiymətləndirilir. Əmək haqqı məsrəflərinə daxildir: görülən işlərin həcminə görə işəmuzd qiymətlər, tarif dərəcələri, tarif (vəzifə) maaşları əsasında hesablanan əmək haqqı ödənişləri; iş rejimi və əmək şəraiti ilə əlaqədar qanunvericilikdə nəzərdə tutulan müavinətlər; işçilərə natural ödənişlər qaydasında verilən məhsulların dəyəri; uzun müddət işləməyə görə,istehsalın nəticələrinə və sair görə verilən mükafatlar; müvafiq qanunvericilik əsasında verilən məzuniyyət haqları, əmək qabiliyyətini müvəqqəti itirdiyinə görə verilən ödənişlər,istehsalatda işlənilməyən vaxtda görə verilən ödənişlər və sair; 2) İstehsalın hazırlanması və mənimsənilməsinə çəkilən xərclər; 3) Təbii xammalların istifadəsi ilə əlaqədar xərclər: Təbii-mineral bazanın yenidən hasil edilməsinə ayırmalar, ixtisaslaşdırılmış müəssisələr tərəfindən həyata keçirilən torpağın rekultivasiya işləri üzrə ödəmələr, kökü üstə satılın ağaclara görə haqqlar və müəyyən olunmuş limit həddində su təsərrüfatı sistemindən sənaye müəssisələrinin götürdükləri suya görə ödəmələr; 4) İstehsalın təşkili və texnologiyasının təkmilləşdirilməsi, habelə məhsulun keyfiyyətinin yüksəldilməsi, onun davamlılığının artırılması və istehsal prosesində həyata keçirilən digər istismar xassələririn təmin olunması ilə əlaqədar olan qeyri əsaslə xərclər; 5) İxtiralar və səmərələşdirici təkliflərlə əlaqədar xərclər. Bunlara aiddir: təsdiq edilmiş tərübə-sınaq işlərinin aparılması, ixtiralar və səmərələşdirici tək- liflər üzrə modellərin və nümunələrin hazırlanması və sınaqdan keçirilməsi, ixtiraçılıq və səmərələşdiricilik üzrə müsabiqələrin, baxışların təşkili, müəlliflik haqqının ödənilməsi üzrə xərclər; 6) İstehsal prosesinə xidmət məsrəfləri: istehsalın xammal, material, yana- caq, enerci, alətlər, ləvazımatlar və digər vasitələr, əmək əşyaları ilə təmin olun- ması üzrə xərclər; əsas vasitələrin bütün növ təmirinə çəkilən xərclər; bina və
23
inventarların saxlanılması, istehsalatda təmsizlik qaydalarına riayyət edilməsi üzrə və sair xərclər; 7) Normal iş şəraiti və təhlükəsizlik texnikasının təmin edilməsi üzrə xərclər; 8) Təbiətin mühafizə təyinatlı fondların istismarı və saxlanılması ilə əlaqədar, digər təbiəti mühafizə obyektlərinin saxlanılması üzrə xərclər; 9) İstehsalın idarə olunması ilə əlaqədar xərclər: müəssisə idarə aparatı işçilərinin və onun struktur bölmələrinin saxlanması, müəssisə rəhbərinin xidməti minik maşınlarının saxlanması məsrəfləri; 10) İşçi qüvvəsinin yığılması, kadrların hazırlanması,ixtisasının artırılması və yenidən hazırlanması ilə əlaqədar xərclər; 11) Dövlət Sosial Müdafiə Fonduna, Məşğulluq fonduna və sair təşkilatlara ayırmalar və ödəmələr; 12) Qanunvericilikdə müəyyən edilmiş normalara uyğun ezamiyyə, reklam və nümayəndəlik məsrəfləri; 13) Texniki idarəetmə vasitələrinin saxlanması və onlara xidmət göstərilməsi üzrə xərclər: hesablama mərkəzləri, rabitə qovşaqları, siqnalizasiya vasitələri və digər texniki idarəetmə vasitələri üzrə xərclər; 14) Auditor, informasiya və məsləhət xarakterli xidmətlər üzrə ödənişlər; 15) Məcburi qaydada beynəlxalq rabitə təşkilatlarına üzv olmaqla əlaqədar ödənilən üzvlük haqqı da daxil olmaqla rabitə xidmətlərinin (istehsal prosesi ilə bilavasitə əlaqəsi olmayan şəxsi danışıqlardan başqa) dəyəri; 16) Ümumi istifadədə olan sərnişin nəqliyyatının xidmət etmədiyi istiqamətlərdə işçilərin iş yerinə və geriyə daşınması üzrə xərclər; 17) Qısa müddətli bank kreditlərinə görə ödənilən faiz məbləğləri və qanunvericilikdə nəzərdə tutulan bank xidmətlərinin dəyəri; 18) Məhsulun satılması ilə əlaqədar olan xərclər: qablaşdırma, saxlanma, yüklənmə və daşınma məsrəfləri; 19) Qeyri-maddi aktivlərin köhnəlməsi (amortizasiyası) üzrə xərclər; 20) Qanunvericilikdə nəzərdə tutulmuş normalar həddində ekologiyanı çirkləndirməyə görə ödənilən məbləğlər;
24
21) Qanunvericilikdə nəzərdə tutulmuş, lakin yuxarıda adları çəkilməyən digər xərclər və ödənişlər; 22) Zay məhsuldan itkilər: zəmanət xidməti müddəti müəyyən olunmuş məhsullara (mallara,məmumatlara) zəmanətli xidmət və zəmanətli təmir məsrəfləri; istehsaldaxili səbəblər üzündən boşdayanmalardan itkilər və s. Bütövlükdə, əsasnamədə məhsulun (işin, xidmətin) maya dəyərinə daxil ediləcək məsrəflərin və digər mənbəələr hesabına ödəniləcək məsrəflərin tərkibi kifayət qədər aydın və geniş verilmişdir. Müştərək müəssisələrdə bəzi məsrəflərin məhsulun (işin, xidmətin) maya dəyərinə daxil edilməsi zənnimizcə düzgün de- yildir. Məsələn, belə xərclərə kadrların hazırlanması, onların ixtisasının artırılması ilə əlaqədar xərclər; yaradıcılıq məzuniyyətlərinin ödənilməsinə yönəldilən xərclər; ixtiralar və səmərələşdirici təkliflərlə əlaqədar xərclər; auditor, in- formasiya və məsləhət xarakterli xidmətlər üzrə ödənişlər və bəzi digər xərclər aiddir. Həmin xərclər bilavasitə məhsul istehsalı və satışı ilə əlaqədar deyildir, yaxud onların başvermə vaxtı məhsul istehsalı kimi mütəmaddi, fasiləsiz olmur. Odur ki, həmin məsrəflərin ayrı-ayrı dövrlər üzrə bərabər bölüşdürülməsi, konkret hansı məhsulun maya dəyərinə daxil edilməsi müəyəən çətinlik törədir və məhsulun (işin,xidmətin) həqiqi maya dəyərini təhrif edir. Bu da maliyyə nəticələrinin vaxtında və düzgün müəyyən edilməsinə imkan vermir. Araşdırmalar göstərir ki, həmin məsrəflərin və bu qəbildən olan digər məsrəflərin məhsulun (işin, xidmətin) maya dəyərinə daxiledilməsi beynəlxalq uçot praktikasında tətbiq olunan xərclər-buraxılış metodunun prinsiplərinə uyğun deyildir. Deyilənlər təmamilə istehsalın təşkili və idarə olunması ilə əlaqədar olan bəzi nisbi-sabit xərclərə də aiddir. Yaxşı olardı ki, həmin xərclər məhsulun (işin, xidmətin) maya dəyərinə daxil edilmədən birbaşa müəssisənin sərəncamında qalan mənfəət hesabına silinsin. Bu barədə dissertasiya işinin növbəti fəslində geniş danışılacaqdır. İndi də istehsal məsrəflərinin təsnifatı üzərində dayanaq. Bazar iqtisadiyyatı ilə keçidlə əlaqədar olaraq təsərüffat mexanizminin bütün elementlərində, o cümlədən mühasibat uçotu sahəsində ciddi dəyişikliklər baş vermişdir. Dəyişikliklər indi də davam edir. Son illərdə Respublikada mühasibat
25
uçotunun təşkili və aparılması qaydalarını tənzimləyən bir sıra Standartlar işlənib hazırlanmışdır. Bunlara «Mühasibat uçotu haqqında» Qanunu (2004), mühasibat uçotunun hesablar planını və s. göstərmək olar. Sadalanan və digər normativ sənədlərin əsas məqsədi-mühasibat uçotunun elə bir sistemini yaratmaqdır ki, həmin sistem bazar iqtisadiyyatının tələblərinə uyğun gəlsin, müəssisələrin mövcud potensialından daha səmərəli istifadə etməyə, onların maliyyə vəziyyətini möhkəmləndirməyə və bütövlükdə istehsalın səmərəliliyinin yüksəldilməsinə şərait yaratmış olsun. Məlumdur ki, istehsal məsrəflərinin uçotu bütövlükdə mühasibat uçotunun mərkəzi həlqəsini təşkil edir. Çünki, məhsulun (işin, xidmətin) maya dəyəri, deməli maliyyə nəticələrinə təsir edən ən mühüm amillərdən biri məhz bu mərhələdə formalaşır. Ona görə də uçotun bu sahədə səmərəli təşkili və aparılması çox mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Apardığımız araşdırmalar isə göstərmişdir ki, son dövrlərdə uçot sahəsində baş vermiş əsaslı dəyişikliklər demək olar ki, məsrəflərin uçotu sahəsini az əhatə etmişdir. İstehsal məsrəflərinin uçotunun təşkili və aparılmasının hazırda tətbiq olunan qaydaları keçmiş sovet uçotu sistemində tətbiq edilmiş qaydalar və metodlardan az fərqlənir. Bu səbəbdən də müəssisələrdə, o cümlədən dissertasiya işinin obyekti olan səhmdar cəmiyyətində məhsul vahidinə düşən məsrəflər yüksək qalmaqda davam edir, məhsulun maya dəyərinin hesablanılmasında təhriflərə, bəzən də səhvlərə yol verilir, məhsul satışından olan nəticələri vaxtında və operativ qaydada müəyyənləşdirmək olmur, çünki məhsulun maya dəyərinin bütün xərclər əsasında hesablanması hesablama işlərini artırır və əlavə vaxt, məsrəflər tələb edir. Bütün bunlar istehsal məsrəflərinin uçotu sahəsində müvafiq tədqiqat işləri aparılmasınıvə metodoloci-praktiki təkliflər hazırlanmasını tələb edir.
İlk növbədə istehsala məsrəflərin uçotunun mövcud qaydalar çərçivəsində təkmilləşdirilməsi zəruridir. Başqa sözlə, müəssisələrin özlərində məsrəflərin uçotunun yaxşılaşdırılması üzrə tədbirlər həyata keçirilməlidir. İstehsala məsrəflərin tərkibində material məsrəfləri yüksək xüsusi çəkiyə ma- lik olduğu üçün həmin məsrəflər üzərində uçotun nəzarət funksiyası güc-
26
ləndirilməlidir. Bu baxımdan materal ehtiyatlarının istehsalata buraxılmasının sənədlərlə rəsmiyyətə salınmasını yaxşılaşdırmaq, təkmilləşdirmək vacibdir. Qeyd olunduğu kimi, materiallar istehsala tələbnamələrlə buraxılır, bu da çoxlu sayda sənəd tərtib edilməsinə səbəb olur, uçot işlərinin həcmini artırır. Odur ki,materialların istehsalata buraxılışını limit-zabor kartları ilə rəsmiyyətə salmaq daha məqsədəuyğundur. Limit-zabor vərəqlərinin tətbiqi ilkin sənədlərin xeyli ixtisara salınmasına, materiallardan istifadə üzərində daha səmərəli nəzarəti keçirilməsinə imkan vermiş olar. Materialların limitdən artıq buraxılışı siqnal sənədləri ilə rəsmiyyətə salınmalıdır. Materialların istehsala buraxılışı onların istifadə edilməsi kimi qəbul olunmamalıdır. İstehsalatda materiallardan istifadəyə cavabdehliyi sex rəisləri, digər bölmələrin rəhbərləri daşımalıdırlar. Materiallardan istifadə haqda onlar hər ay hesabat tərtib etməlidirlər. Material, əmək haqqı məsrəfləri və digər xərclər üzrə elmi-praktiki cəhətdən əsaslandırılmış norma və normativlər texnika və texnologiyanın təkmilləşdirilməsi ilə əlaqədar yenidən nəzərdən keçirilməlidir. Məsrəflərin normalardan kənarlaşmaları ayın sonunda yox, baş verdiyi anda operativ qaydada müəyyənləşdirilməli və onların aradan qaldırılması sahəsində operativ tədbirlər görülməlidir. İnzibati və kommersiya məsrəfləri ayrı-ayrı məhsullar arasında istehsal fəhlələrinin əmək haqqına proporsional olaraq bölüşdürülür. Bu üsulun nə dərəcədə qeyri-obyektiv və nöqsanlı olması və əlavə hesablama işləri tələb etməsi məlumdur. Odur ki, ümumtəsərrüfat məsrəflərini hazırkı mərhələdə ayrı-ayrı məhsullar arasında bölüşdürmək yox, onları bilavasitə 601 nömrəli hesabın debetinə silinməsi daha məqsədə uyğundur. Qeyd olunduğu kimi hazırda müəssisələr istehsal məsrəflərinin uçotunu iki variantda apara bilərlər. Onlardan birincisi uzun illərdir ki, istifadə olunan ənənəvi variant, ikincisi isə hesabat dövründə baş verən bütün məsrəflərin bölüşdürülməsinin yeni variantıdır. Sonuncu variantda bütün xərclər istehsal prosesi ilə bağlı olan istehsal məsrəflərinə və hesabat dövru ilə bağlı olan dövru
27
xərclərə bölünür. Hesabat dövrünün sonunda məhsulun (işin,xidmətin) maya dəyərinə müstəqim istehsal məsrəflərindən başqa qeyri-müstəqim xərclər də daxil edilir, hansılar ki, hesabat dövrü ərzində 711 və 721№-li nömrəli hesabların debetində əks etdirilir. Yeni qayda idarəetmə,maliyyə planlaşdırılması və vergitutma bazasının hesablanması məqsədləri ilə bir sıra yeni göstəricilərin hesablanmasını tələb edir. Bu göstəricilərə aiddir: Məhsulun istehsal maya dəyəri; Dövrün məsrəfləri; Maliyyə fəaliyyəti üzrə gəlirlər və xərclər; Fövqəladə mənfəət və zərərlər. Həmin göstəricilər üzrə informasiyanın yığılmasını təmin etmək üçün müəssisə aşağıda göstərilən variantlardan birini istifadə edə bilər: Həmin informasiyanı ümumiləşdirmək üçün yeni hesablar tətbiq edə bilər: Həmin informasiyanı ümumiləşdirmək üçün yeni hesablar tətbiq edə bilər. Məhsulun (işin, xidmətin) istehsal maya dəyərini hesablmaq üçün həmin informasiyanı məsrəflərin tərkibi haqqında Standartda nəzərdə tutulan xərc nomenklaturası çərçivəsində mövcud hesablardan əldə etmək olar. Bu hissədə qarşıda duran əsas vəzifə bilavasitə istehsal prosesinə aid olan informasiyanı, istehsal prosesinə aid olmayan informasiyadan ayırmaqdır. Başqa sözlə, təklif edirik ki, 202, 203, 204 nömrəli hesablarda yalnız hazır məhsula və bitməmiş istehsala aid edilən informasiya yığılmış, hesabat dövründə baş verən ümumtəsərrüfat məsrəfləri haqqında informasiya isə məhsulun (işin, xidmətin) maya dəyərinə daxil edilmədən bilavasitə hesabat dövrünün mənfəətinin azadılmasına aid edilsin. Bütövlükdə məsrəflərin uçotunun təkmilləşdirilməsi, onun bazar iqtisadiy- yatının tələblərinə və müvafiq beynəlxalq standartlara uyğun qurulması üçün tədqiqatlar davam etdirilməlidir. Bununla əlaqədar olaraq növbəti fəsildə həmin məsələləri daha geniş nəzərdən keçirəcəyik.
|