Microsoft Word istehsal m?SR?FL?Rinin ucotu, T?Hlili v? Onun s?M?R?Liliyinin yuks?Ldilm?Si yollari docx

vvəla, 

biri-birini  tamamlayan  texnoloji  qurğularda  eyni  vaxtda  bir  neçə 

qarşılıqlı  əlaqəli proses baş verir.  Bununla  birlikdə  bu proseslər  bir neçə  mərhə-

lədən  ibarətdir  ki,  onlar  uçotda  məsrəf  mərkəzlərini  və  məsuliyyət  mərkəzlərini 

ayırmağa şərait yaradır. 

İ

kinci, 

tikişçilik  məhsullarının  maya  dəyərində  material  məsrəfləri,  o 

cümlədən enerci məsrəfləri,kifayət qədər xüsusi çəkiyə malik olduğundan onların 

səviyyəinə operativ nəzarətin təşkili mühüməhəmiyyət kəsb edir. 

Üçüncü,

  Adı  çəkilən  sahənin  istehsal  texnologiyasının  əsasını  material 

ehtiyyatları  sərfinin  norması  finksiyasını  yerinə  yetirən  texnoloji  nizama  salma 

təşkil  edir  və  bu  da  müvafiq  olaraq  planlışdırma  və  uçotun  normativ  bazasının 

əsasını  təşkil  edir.  Lakin  qeyd  etmək  lazımdır  ki,  tədqiqat  aparılan  istehsalatda 

texnoloji  nizama  salmaya  diqqət  yetirməklə,  bu  sahədə  material  ehtiyyatlarının 

istifadəsinə  qənaət  yol  verilməzdir,  ona  görə  ki,  bu,  təyin  olunmuş  şərtlərin 

pozulması və məhsulun keyfiyyətinin aşağı düşməsinə gətirib çıxarır. 

---

 

37 

 

Yüngül  sənaye  müəssisələrində  məsuliyyət  mərkəzləri  istehsal  zonasları, 

avadanlıq  vəmexanizmlər,  ilk  və  son  texnoloji  əməliyyatları  əhatə  edənkonkret 

kompleks  işlər  bu  mərkəzlərə  təhkim  olunduqda,  həmçinin  xammal  və  material, 

hazır  məhsul  vədigər  ehtiyyatların  saxlanmasının  təmin  edən  avadanlıqlar 

olduqda,  ehtiyyatlarınsərfinin  cəmləşdirilməsi  və  texnoloji  normalara  riayət 

edilməsi üzrə iş yerlərində zəruri cihazlar olduqda, iş üçün zəruri olan xammal və 

materiallar vaxtında və tam təmin olunduqda səmərəli fəaliyyət gösətərə bilər. 

Tikişçilik müəssisələrində əsasistehsalat, istehsalın növündən və tətbiq edilən 

texnologiyadan asılı olaraq təşkil edilir. 

Köməkçi istehsalat istehsal fəaliyyətinin xüsusiyyəti nəzərə alınmaqla təşkil 

olunur və aparılan xidmət növlərindən asılı olaraq ixtisarlaşır. 

İdarəemə  aparatının  hərtərəfli  xidmətinin  təşkili  istehsaldaxili  münasibətlər 

kompleksinin  tam  həyata  keçirilməsinə  şərait  yaradır.  İdarəetmə  xidməti 

mühasibətlıq da daxil olmaqla, idarəetmə bölmələrindən ibarətdir. 

Müəssisələrdə  məsuliyyət  mərkəzləri  üzrə  məsrəflərin  uçotu  və  onlara 

nəzarətin  səmərəliliyi  hər  şeydən  əvvəl  material  ehtiyyatları  üzrə  xərc 

normalarının səmərəli təyin edilməsi ilə müəyyənləşdirilir. 

Tədqiqat  apardığımız  müəssiələrdə  xammal,  material,  öz  istehsalı  olan 

yarımfabrikatlar və dicər  material  resursları  üzrə  məsrəflərin normallaşdırılması-

nın,  onların  yüksək  material  tutumuna  malik  olamsından  asılı  olaraq  böyük 

əhəmiyyəti vardır. Burada, xammal-material və yarımfabrikat məsrəflərinin həcmi 

bilavasitəbu  resursların  keyfiyyətindən,  onların  istehsal  ğetodundan,  istehsalın 

təşkilindən  və  texnoloji  prosesdən,  eləcə  də  nizama  salınma  səviyyəsindən 

asılıdır. 

Kəmiyyət  həcminə  görə  normallaşdırılan  material  resurslarına  xammal-

material  məhz  istehsalı  olan  yarımfabrikatları,  texnoloji  təlabat  üçün  lazım  olan 

bütün  növ  yanacaq  və  enerci,  istehsal  təyinatlı  bütün  növ  maturiallar  və  s.  aid 

edilir. 

Material  resurslarının  normallaşdırılmasının  əsas  vəzifəsi  onların 

istifadəsinin  edmi  əsaslandırılmış  mütərəqqi  normasını  işləyib  hazırlamaqdan 

---

 

38 

 

ibarətdir.  Material  resurslarının  xərc  normaları  exniki  və  iqtisadi  cəhətdən 

əsaslandırılmalı,  texnologiyanın  və  istehmalın  təşkilinin  qabaqcıl  təcrübəsini  və 

müasir səviyyəsini əks etdirməlidir. 

Yüngül  sənaye  müəssisələrində  qüvvədə  olannormalar  məhsul  çıxarının 

nəzəri hesablama normalarına əsaslanır. Bu zaman ciddi qaydaya salınsış məhsul 

istehsalına diqqət yetirilir. Hər bir bölmə üçün istehsal prosesinin təşkili qaydası, 

məsrəflərin əmsalı haqqında məlumatları özündə əks etdirən texnoloji sənədlərdə 

nəzərdə tutulur. 

Tikiş  istehsalı  ilə  məşğul  olan  müəssisələrdə  texnoloji  proseslər  böyük 

həcmdə  bölüşdürülməsi  məsrəflərə  səbəb  olduğundan,  normadan  kənarlaşmalar 

ümumilikdə  müəyyən  edilir  və  sonra  bölüşdürülür.  Üstəlik  xərclər  və  bir  çox 

qeyri-əsas  məhsullar  üzrə  xərc  normaların  işlənib  hazırlanmaması  müəssisələrin 

xüsusi  cihazlar  ilə  təchiz  edilməsində  mövcud  olan  nbqsanlarla  əlaqədar 

olduğundan  məhsullar  üzrə  normadan  kənarlaşmanı  müəyyən  etmək  hələ  ki 

çətinlik yaradır. Buna görə istehsal məsrəflərinin normalaşdırılması və normadan 

kənarlaşmanın uçotuni məsuliyyət mərkəzləri üzrə aparmaq məqsədəuyğundur. 

Təəssüf ki, ümumiqtisad və sahə ədəbiyyatında tikiş istehsalında tətbiq olu-

nan məsuliyyət mərkəzləri üzrə uçotun normativ metobunun təşkili məsələlərinə, 

onun  iştənməsi  və  tətbiq  edilməsi  bir  çox  metodiki  çətinliklərlə  və  texnoloji 

icranın mürəkkəbliyi ilə əlaqədar olduğundan indiyənədək az diqqət yetirilir. 

Apardığımız  tədqiqatın  gedişatında  əhlil  edilən  istehsalın  xüsusiyyətləri 

nəzərə  alınmış  və  müvafiq  düzəlişlər  aparılmaqla  məsrəflərin  uçotunin  normativ 

metodunun  elementlərindən  istifadə  emək  imkanları  müəyyən  edilmişdir.  Bu 

zaman,  idarəetmə  obyekti  kimi  kənarlaşmalar  deyil,  həmin  kənarlaşmaların 

mümkün baş vermə səbəbləri, xüsusilə texnoloji qaydaların pozulması və s. qəbul 

edilmişdir. 

Kənarlaşmaların səbəbəi, təqsirkarların müəyyən edilməsi və qeydə alınması 

istehsala məsrəflərin uçotunun normativ metodunu tətbiq etməklə avtomatik həll 

olunmur.  Hər  şeydən  əvvəl,  onun  fəaliyyət  göstərməsi  üçün  möhkəm  mexanizm 

işlənib  hazırlanmalıdır.  Bunun  üçün  bir  sıra  məsələləri:  ilk  növbədə, 

---

 

39 

 

kənarlaşmanın  hansı  hallarda  və  hansı  sahələrdə  baş  verməsini,  yəni  kə-

narlaşmaların  baş  verməsinə  səbə  olan  bir  sıra  amilləri  dəqiqləşdirmək;  ikinci 

növbədə,  bu  kənarlaşmaları  qeydə  alan  sənədləri  işləyib  hazırlamaq,  yaxud  bu 

anın  müəssisədə  tətbiq  edilfn  müvafiq  sənədlərdə  əks  etdirilməsini  nəzərdə 

tutmaq;  üçüncü  növbədə,  mümkün  olan  kənarlaşmaların  sənədlərinin  və  təq-

sirkarlarının  təsnifatı  və  onların  aradan  götürülməsinə  dair  tədbirləri  işləyib 

hazırlamaq;  dördüncü  növbədə,  əsas  diqqəti  struktur  bölmələrində  nəzarətin 

aparılmasına  imkan  yaradan  üstəlik  məsrəflərin  smetasının  tərtib  edilməsinə 

yönəltmək; beşinci növbədə,ayrı-ayrı sahələrdə uçot işlərinin mexanikləşdirilməsi 

və avtomatlaşdırılmasının nəzərdə tutmaq və həll etmək lazımdır. 

Beləliklə,  məsrəflərin  uçotunun  normativ  metodunun  müvəffəqiyyətlə 

fəaliyyət göstərməsinin qeyd etdiyimiz şərtləri aşağdakıları nəzərdə tutur: 

• istehsal  məsrəflərinin  səviyyəsi  və  onun  ayrı-ayrı  elementləri  üzərində  hər 

bir sex və sahənin funksional məsuliyyətinin müəyyən edilməsini; 

• operativ  və  ilkin  uçot  üzərində  məsuliyyətin  bölüşdürülməsi,  nəzarət  və 

kənarlaşmanın təhlilini; 

• material məsrəflərinin kənarlaşması üzrə ilkin sənədləşməni; 

• istehsal  prosesinin  gedişatının  vəistehsala  məsrəflərin  təyin  olunmuş  nor-

masından  kənarlaşmaların  uçotu,  nəzarəti  və  təhlilinin  aparılması  qaydalarının 

müəyyən edilməsi; 

• bütün  növ  məsrəflər  üzrə  kənarlaşmalarınformalaşması  və  bölüşdürülməsi 

qaydalarını. 

Bütün  sadalanan  şərtlər  kənarlaşmaların  səbəbini  və  təqsirkarları  müəyyən 

etməyin operativliyini və həqiqiliyini artırmağa kömək etməlidir. 

İstehsal  məsrəflərinə  səmərəli  nəzarət  nəinki  kənarlaşmaların  ümumi 

həcmini,  həmçinin  ayrı-ayrı  amillərin  təsir  dərəcəsini  müəyyən  etməyə  şərait 

yaradan  təhlil  aparmağı  tələbedir.  İdarəetmə  qərarlarına  təsir  göstərən  amillləri 

xüsusilə ayırmaq lazımdır. 

---

 

40 

 

Tədqiqat  apardığımız  müəssisələrin  fəaliyyətinin  təhlili,  texnoloji  prosesdə 

nəzərdə  tutulan  normalardan  məsrəflərin  kənarlaşmasına  səbəb  olan  iki  qrupp 

amilləri ayırmağa şərait yaradır. 

Birinci  qruppu  əsas  struktur  bölmələrinin  fəaliyyətindən  asılı  olmayan, 

istehsal prosesinin gedişatında müxtəlif cür kənarlaşmaların baş verməsinə səbəb 

olan  obyektiv  amillər  qrupu  adlandırmaq  olar.  Bu  qrup,  müəssisədə  istehsal 

edilmiş məhsulun qiymətinin və keyfiyyətinin dəyiməsini özündə birləşdirir. 

Həmin  amillər,  buraxılmış  məhsulun  dəyərinin  artması,  yaxud  azalması  ilə 

əlaqədar olduğundan gözlənilən amillər hesab edilir. 

Lakin,  kənarlaşmaların  əmələ  gəlməsi  ilə  bilavasitə  əlaqəsi  olan  bir  neçə 

başqa  amillər  də  vardır.  Onların  baş  verməsini  normativ  metod  elementlərindən 

bacarıqla  istifadə  etməklə  xəbərdar  etmək  mümkündür.  Bu  amillər,  hər  şeydən 

əvvəl  struktur  bölmələrinin  fəaliyyətindən  asılıdır.  Onların  arasından  müxtəlif 

çeşidli  məhsulların  istehsalına  yönəldilən  xammal  və  materialların  keyfiyyəti; 

struktur  bölmələrindən  texnoloji  qaydalara  riayət  edilməsi  kimi  amillər  mühüm 

rol oynayır. 

Kənarlaşmaların əmələ gəlməsinə təsir gösətərən öyrənilməsinin əsasını ayrı-

ayrı  elementlər  üzrə  məsuliyyət  mərkəzlərinin  və  istehsalın  məsrəflərinin 

səviyyəsini müəyyən etmək təşkil edir. 

İşlənilmiş məsuliyyət mərkəzləri sistemi aşağdakıların əldə edilməsinə şərait 

yaradır: 

• məsrəflərin kənarlaşması tez-tez baş yerən sahələri təcili müəyyən etmək; 

• aşağı səmərəliliyin səbəbini və bu iş üzrə konkret rəhbər və vəzifəli şəxsin 

məsuliyəətini təyin etmək; 

• idarəetmə  qararı  qəbul  etmək  üçün baş vermiş  kənarlaşmaların  səbəblərini 

təhllil etmək; 

• material və əmək məsrəflərinin normadan kənarlaşmasını texnoloji rejimdə 

baş  verən  hər  cür  nöqsanları,  maya  dəyərinin  əsaslandırılmadan  artırılmasını 

vaxtlı-vaxtında müəyyən etmək; 

---

 

41 

 

Beləliklə,  məsuliyyət  mərkəzləri  üzrə  istehsal  məsrəflərinin  uçotu 

konsepsiyası indiki vaxtda geniş yayılmışdır. 

Bu  məsələyə  tənqidi  yanaşaraq  öz  fikrimizi  məsrəflər,  məsrəf  mərkəzi  və 

məsuliyyət mərkəzinin qarşılıqlı əlaqədəolması ilə ümumiləşdirilmiş və bu zaman 

məsuliyyət mərkəzinin məsrəf ilə üst-üstə düşməsini təsdiq etmişik. 

Məsrəf mərkəzlərinin müəyyən edilməsi zamanı aşağdakı əsas prinsiplər əsas 

götürülməlidir: 

• hər məsrəf mərkəzi konkret məsul şəxs tərəfindən rəhbərlik edilən ayrı-ayrı 

məsuliyyət sahəsinə bölünməlidir; 

• hər  bir  məsrəf  mərkəzi,  təxminən  eyni  xarakterli  xərclərə  əsaslanan  maşın 

və iş yerlərinə malik olmalıdır; 

• hər bir xərc növü heçbir çətinlik olmadan məsrəf mərkəzlərinə silinməlidir 

Məsuliyyət  mərkəzləri  üzrə  məsrəflərin  uçotunun  təşkilində  material 

resurslarının normativinin təyin olunması mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bununula 

əlaqədar  olaraq,  məsrəflərin  normativ  uçotuna  əsaslanıb  məsuliyyət  mərkəzinə 

bölünməklə  mərhələ  metodu  ilə  uçotun  aparılması  məqsədəuyğun  olardı.  Bu 

sistemin  tətbiqi  şəraitində  müəssisə  rəhbəri  normadan  kənarlaşmanın  həcmi  və 

məsuliyyət  mərkəzləri  üzrə  onların  baş  vermə  səbəbləri  haqqında  informasiya 

ilətam təmin edilə bilir. 

Aparılan  tədqiqat  nəticəsində  məsuliyyət  mərkəzləri  və  nəzarət  ediləsi 

məsrəflərin sistemi işlənib hazırlanmasına nail olmuşuq ki, bu sistem də: 

• məsrəflərin  kənarlaşması  faktlarının  tez-tez  yaratdığı  səmərəsiz  effektsiz 

sahələrin müəyyənləşdirilməsinə; 

• aşağı  səmərəliliyi  səbələrinin  müəyyən  edilməsinə  və  bunun  əsasında 

səmərəsiz istehsal sahəsinə məsul olan rəhbərin məsuliyyətinin təyin edilməsinə; 

• maturial və əmək məsrəflərinin normadan kənarlaşmasının vaxtdı-vaxtında 

müəyyənləşdirilməsinə imkan yaratmışdır. 

Qeyd  edilən  tədbirlərin  ayrı-ayrı  istehsalat  mərkəzləri  üzrə  tətbiqi  bizə  elə 

gəlir ki, lazımı nəticəyə malik olmağa imkan verə bilər. 

---

 

42